عوامل ذلت و خواری اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان در روابط اجتماعی خواهان شناخت جایگاه ، نقش و مسئولیت اجتماعی خود از سوی دیگران است. از هر گونه روابط و موضع گیری هایی که حق و حقوقش رعایت نشود و یا با محدودیت مواجه شود، اجتناب می ورزد و عزت و سربلندی را برای خود خواهان است؛ اما برخی از عوامل موجب می شود تا رفتاری پایین تر از شخص و شخصیت و موقعیت اجتماعی از سوی دیگران در پیش گرفته می شود و احساس خواری و ذلت در اجتماع به او دست می دهد. بی گمان شناخت علل و عوامل ذلت و خواری اجتماعی از مهم ترین دغدغه های انسان در روابط اجتماعی است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن ، علل و عوامل خواری و ذلت اجتماعی را تبیین کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم و آثار ذلت و خواری

ذلّت، نقيض عزّت(لسان العرب، ج 5، ص 55، «ذلل».) و نيز حالت تسليم شدن انسان در برابر قهر و غلبه(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 330، «ذل».) و انقياد از روى اجبار و اكراه است.( معجم الفروق اللّغويّه، ص 220، ش 854 .)

باید توجه داشت که ریشه این کلمه در اصل به معنای رام است که از راه تکرار تحقق می یابد. وقتی شتر و اسبی را با تکرار عملی رام می کنند ، حالت رام شدن را ذلت می گویند: ذلّ البعيرُ : شتر رام شد.

هم چنین به راهی که بر اساس رفت و آمد زیاد صاف و نرم شده باشد، « ذِلُّ الطّريق » می گویند. از همین روست که ذلت را به معنای نرمی و صافی گرفته اند، در حالی که تواضع و صافی و نیز اطاعت و انقیاد برآیند ذلت است و رام شدن است؛ نه این که این واژه در اصل برای آن ها وضع شده باشد.

به سخن دیگر، موضوع له لفظ ذلت همان رام شدن به تکرار عملی و کاری است. پس باید آن را حالتی در چیزی یا کسی دانست.

در آیات قرآنی یکی از مهم ترین آثاری که برای ذلت می توان بیان شده، اطاعت و انقیاد بی چون و چرا و از سر اجبار و اکراه است.(زخرف، آیه 54) بنابراین، خود ذلت به معنای اطاعت و انقیاد اجباری نیست، بلکه انقیاد نتیجه ذلت و خواری است؛ چرا که ذلت حالت رام شدن و نرم و صاف شدن بر اساس تکرار عملی است به طوری که اطاعت و انقیاد نتیجه آن نسبت به انسان و حیوان خواهد بود؛ زیرا زمین ذلیل می شود ولی مطیع و منقاد نمی شود، بلکه صاف و هموار و نرم می شود. پس تعریف ذلت به انقیاد و اطاعت جامع نیست؛ زیرا شامل ذلت زمین نمی شود.

پس انسان ذلیل به کسی می گویند که به اجبار و تکرار فشار و عملی رام و نرم و متواضع شده است. پس رام و نرم و فروتنی این شخص از روی اختیار نیست، بلکه از روی اجبار و فشار است، به طوری که اگر فشار برداشته شود همانند فنر تحت فشار در می رود و رفتار متواضعانه و انقیادی خود را از دست می دهد.

در فرهنگ قرآنی، ذلت در روابط اجتماعی امری ناپسند و مذموم است، بلکه انسان مومن با اتصال به خاستگاه عزت می بایست خود را عزیز دارد و از هر گونه ذلت و خواری در امان ماند.(منافقون، آیه 8) کسی که خدا اتصال می یابد مظهر اسمای الهی می شود که از جمله آن ها اسم عزیز است و این گونه است که به عنوان مظهر اسم عزیز او نیز عزیز شده و از ذلت به عزت می رسد.

بر این اساس، هر کسی که ارتباط خود را با خداوند به شکلی سامان ندهد که عبد و بنده اختیاری خدا باشد، نمی تواند مظهر اسمای حسنای الهی باشد و ذلت و خواری برای او رقم خواهد خورد.

البته از نظر قرآن، ذلت همانند دیگر مفاهیم معنوی دارای مراتب و درجات متعدد و متنوعی است که برای هر یک از این درجات نام و نشانی است که در آیات قرآنی بیان شده است. از این روست که افزون بر واژه «ذلّة»، واژگان و عناوینی دیگر چون «هون»، «خزى»، «اسفل»، «عَنت»، «كبت»، «خذول»، «داخرين»، «جاثمين»، «صاغر» و مشتقّات آنها برای بیان مراتب و درجات ذلت و خواری در قرآن استفاده شده است.

از نظر قرآن، ذلت و خواری اخروی از ذلت و خواری دنیوی سخت تر و دشوارتر است (فصلت، آیه 16) و انسانهاى بى ايمان و فاقد عمل صالح، در پايين ترين مرتبه ذلّت و خوارى در آتش دوزخ قرار می گیرند (تین، آیات 5 و 6)؛ چرا که دشمنان خدا و پيامبر (ص) در جايگاه خوارترين و ذليل ترين مردم قرار دارند.(مجادله، آیه 20)

عوامل ذلت و خواری اجتماعی

خداوند در آیات قرآنی به دو دسته از عوامل به عنوان عوامل ذلت دنیوی و ذلت اخروی اشاره کرده است. از آن جایی که سخن در این جا بررسی ذلت اجتماعی است، بنابراین تنها به عوامل ذلت دنیوی اشاره می شود که موجبات خواری انسان در دنیا می شود. از مهم ترین عوامل ذلت و خواری دنیوی و اجتماعی می توان به این موارد اشاره کرد:

1. آلودگی قلب: آلودگی و ناپاکی قلب و گرفتاری به انواع بیماردلی ها موجب می شود تا انسان در دنیا و روابط اجتماعی گرفتار خواری و مذلت شود. از همین روست که خداوند درباره تبیین تحلیلی خواری منافقان و یهودیان در دنیا به این نکته توجه می دهد و آن را مهم ترین عامل خواری ایشان دانسته است.(مائده، آیه 41)
2. اخراج رهبران الهی و ایمانی: جامعه انسانی تحت رهبری خردمندان الهی و ایمانی می تواند به عزت دست یابد؛ زیرا خاستگاه و منشای هر عزتی خداوند است. تنها کسانی از عزت برخوردار خواهند شد که به این عزت متصل و مظهر آن شده باشند. بنابراین، کسب عزت اجتماعی تنها در سایه رهبران الهی خواهد بود.(منافقون، آیه 8) پس جامعه ای که تحت رهبری آنان قرار ندارد یا علیه آنان اقداماتی شده و آنان از کار برکنار یا از محیط اجتماعی رانده و اخراج شده اند، گرفتار ذلت و خواری خواهند شد.(توبه، آیات 13 و 14)
3. استکبار: متکبران در رویه استکباری را در اجتماع در پیش می گیرند. مستکبران همان گونه که با رفتار خویش دیگران را خوار و ذلیل می کنند، خودشان نیز در همین دنیا گرفتار خواری و ذلت خواهند شد.(حج، آیات 8 و 9؛ فصلت، آیات 15 و 16؛ انعام، آیه 93)
4. افترا به خدا: کسانی که مطالبی را به خدا به دروغ نسبت می دهند و افترا می زنند، گرفتار خواری و ذلت در دنیا خواهند شد؛ زیرا اینان رسوا شده و در جامعه خوار می شوند و در هنگام مرگ نیز فرشتگان عذاب با خواری و ذلت جان ایشان را می گیرند.(انعام، آیه 93؛ اعراف، آیه 152)
5. بی احترامی به یتیمان: کسی که به یتیمان بی احترام می کند، در همین دنیا گرفتار خواری و ذلت می شود؛ زیرا بی توجهی به این قشر آسیب پذیر اجتماع خشم و غضب الهی را موجب می شود و خداوند در همین دنیا آنان را خوار و ذلیل می کند.(فجر، آیات 16 و 17)
6. بی توجهی به مساکین: از دیگر اقشار آسیب پذیر اجتماعی مساکین هستند که قدرت هیچ گونه تحرک اقتصادی را ندارند و نیازمند توجه خاص هستند. بی توجهی به این افراد موجب ذلت و خواری در دنیا خواهد شد و خداوند این افراد را در همین دنیا و اجتماع خوار و خفیف می سازد و جامه ذلت بر تن آنان می پوشاند.(فجر، آیات 16 تا 18)
7. پیمان شکنی: وفاداری به عهد و عقد از مهم ترین ویژگی های ساختار اجتماعی است؛ زیرا بدون وفا و صداقت و امانت نمی توان امید به سلامت اجتماع و بقای اجتماع سالم داشت. بنابراین، کسانی که پیمان شکنی می کنند بزرگ ترین ضربه را به اجتماع انسانی وارد می سازند. البته همین پیمان شکنی مجازات های الهی را در دنیا به دنبال داشته و این افراد و جوامع خوار و ذلیل می شوند.(توبه، آیات 13 و 14)
8. قانون شکنی: جامعه با قوانین اداره می شود. مهم ترین و اساسی ترین قوانین همان قوانین شریعت و حدود و احکام الهی است. از نظر قرآن کسی که قانون الهی را می شکند و از حدود آن تجاوز و تعدی می کند در همین دنیا خوار و ذلیل خواهد شد.(بقره، آیات 61 و 65؛ اعراف، آیه 166)
9. تحریف گری: تحریف به معنای تغییر در لفظ و یا مفهوم حقایق یا قوانین یکی از راه هایی است که خلافکاران و قانون شکنان در پیش می گیرند. تحریف معنوی در قالب تغییر موضوع لفظ در طول تاریخ وجود داشته است. اینان بدون آن که لفظی را تغییر دهند با تغییر مفاهیم آن، مفاهیمی را جایگزین می کنند تا مقاصد شوم خویش را تحقق بخشند. از نظر قرآن کسانی که به تحریف گری معنوی از قوانین و مخالفت با آن از این راه اقدام می کنند، خود گرفتار خواری و ذلت در همین دنیا خواهند شد و مجازات دنیوی برای آنان رقم خواهد خورد.(مائده، آیه 41)
10. ممانعت از عبادت مومنان: انسان ها با بندگی خداوند از ذلت دیگران خارج به عزت ایمانی در سایه عزت الهی می رسند. کسانی که به هر شکلی اجازه بندگی به مومنان نمی دهند و به تخریب عبادتگاه می پردازند یا مانع و سدی را درسر راه بندگان خدا ایجاد می کنند، در همین دنیا گرفتار خواری و ذلت اجتماعی می شوند.(بقره، آیه 114)
11. تکبر: تکبر حالتی نفسانی است که شخص خود را بزرگ تر از آن چیزی که هست می پندارد و بر اساس آن رفتاری می کند که به دور از تواضع و فروتنی است. چنین افراد به سبب این روحیه و صفت زشت، در همین دنیا گرفتار خواری و ذلت اجتماعی می شوند.(اعراف، آیه 13)
12. تکذیب آیات الهی: کسانی که آیات الهی از جمله قرآن را دروغ می پندارند و آن را تکذیب می کنند در همین دنیا گرفتار خواری و ذلت اجتماعی می شوند.(فصلت، آیات 15 و 16)
13. تکذیب پیامبران: پیامبران الهی وسائط فیض الهی و پیام رسان معارف و احکام شریعت اسلام در طول تاریخ بشریت بوده و هستند. تکذیب پیامبران و دروغ پنداشتن پیامبری آنان عامل مهم در خواری و ذلت اجتماعی تکذیب کنندگان است.(زمر، آیات 25 و 26)
14. تمسخر: کسانی که دیگران را تمسخر می کنند و با این کار ایشان را خوار می سازند خودشان در همین دنیا گرفتار خواری و ذلت اجتماعی خواهند شد.(هود، آیات 38 و 39)
15. توکل بر غیر خدا: انسان باید در هر کاری که انجام می دهد بر خدا توکل کند.(آل عمران، آیه 159) کسانی که این گونه عمل و رفتار نمی کنند، و بر غیر خدا در کارها توکل دارند، در همین دنیا گرفتار خواری و ذلت می شوند. کسانی که چشم امید به دستان دیگران از دوستان و دشمنان دارند، در حقیقت از خداوند بریده اند و بریدن از خدا به معنای دور شدن از خاستگاه عزت و گرفتار شدن به ذلت است. اینان باید بدانند با توکل به غیر خدا جز ذلت و خواری برای خود چیزی را رقم نمی زنند.(آل عمران، آیه 160)
16. جاسوسی: جاسوسی و خدمت به دشمنان اسلام و مومنان موجب ذلت و خواری در همین دنیا می شود و خداوند این افراد را در دنیا رسوا و خوار می سازد.(مائده، آیه 41)
17. مجادله باطل: کسانی که به باطل در اموری مجادله و جدل می کنند، نه تنها به جایی نمی رسند بلکه خود گرفتار ذلت و خواری اجتماعی می شوند.(حج، آیات 8 و 9)
18. شرک: کسی که به ربوبیت غیر خدا دل بسته است و به جنگ توحید آمده است، خداوند او را در همین دنیا خوار و ذلیل می کند.(توبه ، آیه 14؛ زمر، آیات 38 تا 40؛ هود، آیات 62 تا 68)
19. جنگ های داخلی: از عوامل ذلت اجتماعی در دنیا ، جنگ های داخلی میان اهل اسلام است که زمینه تفرقه و سلطه دشمنان را فراهم می آورد و خواری و ذلت اجتماعی را به دنبال دارد.(بقره، آیه 85)
20. حاکمیت مستکبران و طواغیت: از دیگر عوامل خواری اجتماعی در دنیا می توان به حاکمیت و حکومت دولت های استکباری و طاغوتی هم چون فرعون اشاره کرد. این حکومت ها برای سلطه آسان با خوارسازی مردم و استخفاف آنان ، انقیاد و اطاعت اجباری را بر آنان رقم می زنند.(زخرف، آیه 54) خداوند سلطه شاهان و طواغیت را مهم ترین عامل در خواری و ذلت اجتماعات بشری می داند؛ زیرا آنان برای رسیدن به قدرت و حفظ سلطه شهروندان خویش یا امت های دیگر را خوار و ذلیل می کنند.(نمل، آیه 34)
21. حرام خواری: جامعه ای که به جای حلال خواری به حرام خواری رو آورد، گرفتار خواری و ذلت اجتماعی می شود و خداوند ایشان را در همین دنیا خوار و خفیف می سازد.(مائده، آیات 41 و 42)
22. دروغ پردازی: چنان که خیانت و عهد شکنی موجب خواری و ذلت اجتماعی است، هم چنین دروغ پردازی از دیگر عوامل خواری و ذلت اجتماعی است.(همان)
23. دنیا طلبی: کسانی که گرفتار محبت دنیا هستند، برای دست یابی به آن هر گونه عمل و رفتاری را در پیش می گیرند و این گونه است که عزت خویش را از دست می دهند و گرفتار خواری و ذلت می شوند. از نظر قرآن تمام جوامع بشری که به دنیا گرایی رو آورده و رهبران و مردمش برای دنیا تلاش می کنند و برای کسب آن حاضرند هر هزینه ای را بپردازند و این گونه است که کرامت و عزت خویش را فدا می کنند و ذلت را به جان می خرند.(فجر، آیات 16 تا 20)
24. دشمنی با خدا: از مهم ترین عوامل ذلت در دنیا و آخرت دشمنی با خدا است؛ زیرا خاستگاه عزت خدا است و کسی که به جنگ و دشمنی منشا و خاستگاه عزت می رود در حقیقت ذلت را برای خود رقم زده است.(مجادله، آیات 5 و 20)
25. دشمنی با پیامبر(ص): پیامبر(ص) مظهر عزت الهی است؛ پس دشمنی با مظاهر عزت به معنای پذیرش ذلت و خواری است.(همان)
26. غصب ارث: وقتی کسی بمیرد و دست او از دنیا کوتاه باشد، خداوند وکیل و ولیّ اوست. غصب مال میت و تصرف در آن به معنای جنگ با خدا است و خداوند غاصب را در همین دنیا خوار و ذلیل می سازد تا رسوا شود.(فجر، آیات 16 و 17)
27. فسق و فجور: کسانی که بر خلاف قوانین و شریعت الهی اسلام رفتار و عمل می کنند و به فسق و فجور می پردازند در همین دنیا خوار و خفیف خواهند شد.(حشر، آیه 5؛ زخرف، آیات 51 و 54)
28. قتل پیامبران و رهبران الهی: مخالفت و تکذیب پیامبران موجب خواری است. بی گمان کسانی که به قتل رهبران الهی اقدام می کنند و جامعه را از وجود رهبران الهی خالی می سازند گرفتار خواری و ذلت می شوند؛ زیرا این رهبران الهی هستند که به عنوان مظاهر عزت الهی ، عزت را برای جامعه به ارمغان می آورند. (بقره، آیه 61؛ آل عمران، آیه 112)
29. کفر: کفر به خدا همانند شرک به خدا عامل مهم در خواری و ذلت بشر و اجتماعات بشری است. خداوند در آیات بسیاری کافران را مستوجب خواری و ذلت اجتماعی دردنیا دانسته است.(همان؛ توبه، آیه 2؛ مجادله، آیه 5 و آیات دیگر)
30. گناه و عصیان: از مهم ترین عوامل ذلت و خواری اجتماعی، گناه و مخالفت با احکام شریعت و عصیان نسبت به قوانین الهی در جان و جامعه و جهان است. کسانی که عصیان می ورزند و قوانین را نادیده می گیرند و بر خلاف آن عمل و رفتار می کنند، باید خود را برای خواری و ذلت اجتماعی آماده کنند.(جاثیه، آیات 7 تا 10؛ انعام، آیه 124؛ بقره، آیه 61؛ آل عمران، آیه 112)
31. پذیرش شایعات: کسانی که بدون تحقیق و بررسی به شایعات گوش می سپارند و بر اساس آن فکر و عمل می کنند، گرفتار خواری و ذلت اجتماعی می شوند.(مائده، آیات 41 و 42)
32. محاربه با خدا و رهبران الهی: از دیگر عوامل تاثیرگذار در خواری و ذلت اجتماعی، به جنگ و محاربه با خدا و رهبران الهی رفتن است.(مائده، آیه 33)
33. مکر : مکر به معنای چاره جویی و حیله است. این امور زمانی ناپسند است که علیه حق و خداوند به کار گرفته شود. انسان نباید از عقل و زیرکی و تیزهوشی خود به گونه ای عمل کند که قوانین الهی را دور بزند یا بخواهد علیه خدا و قوانین او مکری کند. چنین کسانی دچار خواری و ذلت اجتماعی در دنیا می شوند.(انعام، آیات 123 و 124)

از نظر قرآن عوامل بسیاری در خواری و ذلت اجتماعی نقش دارد. البته برخی از این عوامل به گونه ای است که آثار آن در قیامت بارز و آشکار می شود و شخص در قیامت خوار و ذلیل در آن جا حضور می یابد. خواری و ذلت اخروی تحت تاثیر عواملی چون بخل و دعوت دیگران به آن(بقره، آیه 90؛ نساء، آیه 37)، بداخلاقی و درشت خویی(قلم، آیات 13 و 16)، ترويج سخنان بيهوده به منظور گمراهى مردم(لقمان، آیه 6)، اذیت و آزار به ویژه رهبران الهی(احزاب، آیه 57)، ترک کارهای نیک و صالح(تین، آیات 4 تا 6)، زنا(فرقان، آیات 68 و 69)، سخن چینی(قلم، آیات 11 و 16)، ظلم و ستم(شوری، آیات 44 و 45)، عیب جویی از دیگران(قلم، آیات 11 و 16) و مانند آن ها ایجاد می شود. البته این بدان معنا نیست که این ها موجب خواری و ذلت اجتماعی نمی شود، بلکه بروز و ظهور آن در آخرت بیش تر نمود می یابد.

راه های مصونیت از ذلت اجتماعی

کسانی که گرفتار ذلت و خواری اجتماعی هستند و برای رهایی آن تلاش می کنند، باید عوامل ایجادی آن را بشناسند و برای درمان و رهایی از آن با تغییر عوامل به عوامل مثبت و ایجابی، خود را از ذلت به عزت اجتماعی برسانند. از همین روست که در آیات قرآنی به عوامل به شکل جزیی پرداخته شده تا با درک درست از عوامل به درمان آن پرداخته شود.

اما کسانی که نمی خواهند گرفتار ذلت اجتماعی و احساس آن شوند و از همان آغاز دنبال پیشگیری و مصونیت یابی از آن هستند، باید عواملی را به عنوان عامل مصونیت توجه داشته باشند. از جمله مهم ترین عوامل مصونیت زا نسبت به خواری و ذلت اجتماعی در دنیا و آخرت می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ايمان: خداوند در آیات قرآنی مهم ترین عامل عزت را ایمان به خدا و غیب دانسته است. بنابراین راه رهایی آن است که انسان به ایمان به عنوان مهم ترین اصل عزت توجه کند و این گونه خود را از نقیض آن یعنی ذلت در امان نگه دارد. از نظر قرآن ايمان و همراهى با پيامبر(صلى الله عليه وآله)، عامل مصونيّت از ذلّت و خواری انسان است.(تحریم، آیه 8؛ یونس، آیه 98؛ هود، آیه 66؛ فصّلت ، آیات 16 و 18؛ تین، ایات 5 و 6)
2. عمل صالح: از نظر قرآن، هر انسانی گرفتار انواع خسران و زیان ها در دنیا است، مگر آن که ایمان و عمل صالح داشته باشد و دیگران را به حق و صبر توصیه کند.(عصر، آیات 1 تا 3) هم چنین تنها راه دست یابی به عزت الهی آن است که انسان به خدا ایمان داشته و عمل صالح انجام دهد تا مظهر اسمای الهی از جمله عزت باشد و از ذلت در امان ماند. از نظر قرآن عمل صالح، موجب مصونيّت انسان، جلوگيرى از ذلّت و خوارى در دنیا و آخرت می شود.
3. احسان: احسان در این جا به معنای احسان مرتبه دوم و مرتبه سوم یعنی اکرام است. اهل احسان که اهل عفو و بخشش و نیز اهل کرامت هستند، از ذلت در امام خواهند ماند. البته رسیدن به مقام محسنان سخت و دشوار است ولی انسان با این کار می تواند به مراتب عالی عزت برسد و به همان میزان از ذلت دور شود. (یونس، آیه 26)
4. پیروی از اسلام و پیامبران: البته باید توجه داشت که عمل صالح و کار نیک و نیز احسان باید در چارچوب اسلام و شریعت باشد و این گونه نیست که مطلق احسان و عمل صالح بتواند انسان را نجات دهد؛ زیرا انسان ممکن است در فهم مفهوم احسان و مصادیق آن به خطا رود و عملی را که ناصالح است به عنوان عمل صالح و نیک بداند و یا بدی را نیک شمارد. بنابراین ، پیروی از شریعت اسلام از آدم(ع) تا خاتم(ص) موجب مصونیت از ذلت خواهد شد و عزت را تضمین می کند. (طه، آیه 134؛ تحریم، آیه 8 )