عوامل توفیق در امتحان الهی

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان برای دست یابی به کمالات می بایست انواع امتحانات را در زندگی دنیوی خویش پشت سر بگذارند. بنابراین، انسانی را نمی توان یافت که در زندگی اش با انواع و اقسام امتحانات و ابتلائات الهی مواجه نباشد. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، این امتحانات و ابتلائات شامل خیر و شرّ است.

هم چنین از نظر قرآن، همان اندازه که شروری چون بیماری، نقص در مال و فرزند، فقر و فاقه می تواند ابزار امتحان و ابتلاء الهی باشد، خیرهایی چون تمکّنات مالی و ثروت و فرزندان صالح از دختر و پسر می تواند به عنوان ابزار امتحان الهی قرار گیرد؛ چنان که خدا به صراحت می فرماید: وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً؛ و شما را به شرّ و خیر گرفتار فتنه کرده و می آزماییم.(انبیاء، آیه 35)

البته از تقدیم شرّ بر خیر در آیه این معنا را می توان استنباط کرد هم از نظر کمیت و هم از نظر کیفیت، بیش ترین آزمون های الهی از طریق شرور انجام می شود؛ هر چند که افزایش کمی یا کیفی شرور به معنای این نیست که با خیر آزمونی صورت نمی گیرد، بلکه به این معنا است که برای بسیاری از مردم مواجه شدن با خیر به عنوان امتحان آسان تر از آزمون با شرور است؛ زیرا شخص ممکن است بگوید انسان با ثروت مورد آزمایش قرار گیرد، بهتر از آن است که با فقر و نداری و فاقه مورد آزمایش قرار گیرد.

از آن جایی که زندگی بشر حتی برای پیامبران سرشار از انواع و اقسام شر و خیر به عنوان آزمون های الهی است، عبور از گردنه های امتحان الهی نیازمند «توفیق الهی» است. به این معنا که خدا می بایست امور را به گونه ای سامان دهد که انسان بتواند از آزمونها به ویژه شرور به سلامت عبور کند و این آزمون های الهی موجب «جزع و فزع» و رفتارهای هیجانی و افراطی یا تفریطی نشود که می تواند گاه به کفر و کفران بیانجامد و ابدیت شخص را به خطر اندازد؛ زیرا کسی که بر مصیبت های آزمون های الهی «صبر» نمی ورزد، ممکن است مواضع یا رفتارهایی را در پیش گیرد که مساوی با کفر یا کفران و در نهایت شقاوت ابدی است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که انسان با خیر مورد آزمایش قرار می گیرد با شرور نیز ممکن است آزموده شود. امام صادق(ع) روایت می کند: مَرِضَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَعَادَهُ قَوْمٌ فَقَالُوا لَهُ كَيْفَ أَصْبَحْتَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ أَصْبَحْتُ بِشَرٍّ فَقَالُوا لَهُ سُبْحَانَ اَللَّهِ هَذَا كَلاَمُ مِثْلِكَ فَقَالَ يَقُولُ اَللَّهُ تَعَالَى: وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ اَلْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنٰا تُرْجَعُونَ فَالْخَيْرُ اَلصِّحَّةُ وَ اَلْغِنَى وَ اَلشَّرُّ اَلْمَرَضُ وَ اَلْفَقْرُ اِبْتِلاَءً وَ اِخْتِبَاراً ؛ امیرمومنان امام علی(ع) بیمار می شود. پس گروهی به عیادت ایشان می روند. آنان به امیرمومنان (ع) می گویند: ای امیرمومنان چگونه ای؟ آن حضرت فرمود: گرفتار شرّ شده ام. آنان گفتند: سبحان الله! از مثل تویی چنین سخنی نسزد. آن حضرت فرمود: خدای تعالی در قرآن می فرماید: و ما شما را به شر و خیر به عنوان فتنه می آزماییم و به سوی ما باز می گردید. پس خیر همان صحت و سلامت و ثروت و غنا است و شر همان مرض و فقری است که به عنوان ابتلاء و آزمون انسان بدان گرفتار می آید.(بحارالانوار، ج 78، ص 209)

در حقیقت، از نظر آموزه های اسلامی، هر انسانی از جمله پیامبران و معصومان(ع) ممکن است گرفتار آزمون های الهی در قالب شروری چون فقر و بیماری و مانند آن ها دچار شوند؛ ولی انسان می بایست بداند که خاستگاه همه آن ها حکمت الهی است که با این شرور و خیرها به عنوان فتنه و آزمون می خواهد انسان به کمالی برسد و به سوی خدای تعالی بازگردد.

عوامل توفیق برای عبور از آزمون ها الهی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، فشار شرور به عنوان امتحان و آزمون الهی می تواند انسان را به مشکلاتی اندازد که کفر و کفران از جمله آن ها است. از این روست که هر کسی می بایست از خدا این را بخواهد تا توفیق عبور سالم از مشکلات و آزمون های الهی را به او بدهد؛ زیرا بدون توفیق الهی عبور از آزمون های الهی سخت و دشوار یا ناشدنی است.

با نگاهی به گزارش های قرآنی می توان دریافت که حتی پیامبران برای عبور از آزمون های سخت و دشوار الهی نیازمند توفیق الهی بودند و این عنایات الهی موجب عبور سالم آنان از آزمون ها به ویژه شرور بوده است. به عنوان نمونه، به گزارش قرآن، حضرت ابراهیم(ع) در انواع و اقسام آزمون های الهی (بقره، آیه 124) از جمله در آزمون سخت قربانی فرزند، به توفیق الهی از آن عبور کرده است.(صافات، آیات 103 تا 106)

هم چنین حضرت اسماعیل(ع) در پذیرش آزمون قربانی شدن(صافات، آیات 102 تا 106) یا مجاهدان در جنگ ها و جهادها(انفال، آیه 17؛ حجرات، آیه 3) و بلکه هر گرفتار مصیبتی (بقره، آیه 155) تنها با توفیق الهی است که توانست یا می تواند از آزمون های سخت الهی به سلامت عبور کند و سربلند جام موفقیت را بر سر دست بالا برد و بدان پیروزی افتخار کند.

باید به این نکته توجه داد که از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مشیت الهی که بر اساس حکمت الهی سامان یافته است، خاستگاه توفیق و عدم توفیق هر انسانی در عبور از گردنه های سخت آزمون های الهی است. در حقیقت این حکمت الهی است که مشیت الهی را به گونه ای قرار می دهد تا به گونه ای شرایط را برای پیروزی یا شکست در کاری فراهم آورد. بنابراین، این گونه نیست که اراده انسانی و مشیت او به تنهایی موجب پیروزی شود، بلکه پیش از آن، این حکمت و مشیت الهی است که تعیین کننده وضعیت هر انسانی در پیروزی یا شکست است. این بدان معناست که اسباب و عوامل مادی یا معنوی در هر کاری زمانی موثر است که «مطابق مشیت و حکمت الهی» باشد و اگر حکمت و مشیت الهی بر امری نباشد، هرگز عوامل مادی و معنوی نمی تواند به عنوان یک سبب مستقل عمل کند؛ چنان که حضرت امام سجاد(ع) بر اساس همین نگره الهی و قرآنی می فرماید: یا مَنْ لا تُبَدِّلُ حِکْمَتَهُ الوَسائِل؛ ای خدایی که هیچ یک از وسایل حکمت او را تبدیل نمی کند.(صیفحه سجادیه، دعای 13)

بنابراین، مشیت الهی که بر اساس حکمت الهی سامان یافته است، اگر مقتضی تاثیر اسباب و عوامل باشد، آن عامل تاثیرگذار خواهد بود؛ و گرنه تاثیری نخواهد گذاشت؛ چرا که اگر چنین نباشد، این قوانین صادره از سوی خدا است که بر خدا نیز حاکمیت می یابد و خدا را محدود می سازد؛ در حالی که نباید چنین باشد؛ زیرا قانون تحت سلطه مشیت و اراده الهی است، نه خدا تحت سلطه قوانین. البته خدا هرگز بر خلاف «عدالت» عمل نمی کند و با آن که قانون عدالت را خود به عنوان «حق» جعل کرده است، اما بر خلاف آن عمل نمی کند؛ زیرا حکمت و مشیت الهی بر این قرار گرفته تا خودش نیز بر اساس عدالت عمل کند و بر همین اساس اصل عدل در اصول دین اسلام مطرح می شود تا نشان دهد که خدا هر چند نسبت به قوانین خود آزاد است و کسی نمی تواند بگوید که امری بر خدا واجب است: «یجب علیه»؛ ولی خدا به حکمت و مشیت خویش به گونه ای عمل می کند که خلاف «عدالت» نباشد. این همان چیزی است که در اصطلاح از آن به «یجب عنه» تعبیر می شود؛ یعنی از خدا جز این بر نمی آید که به عدالت عمل کند.

به هر حال، بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، عوامل توفیق، زمانی تاثیرگذار خواهد بود که «مشیت مبتنی بر حکمت الهی» بر تاثیرگذاری عوامل باشد؛ و گرنه حتی با وجود عوامل توفیق ممکن است، چنین توفیقی برای شخص نباشد و نتواند به سلامت از گردنه آزمون های الهی بیرون آید.(اعراف، آیه 155)

البته چنان که گفته شد از آیات قرآنی به دست می آید که توفیق یابی انسان برای عبور از فتنه ها و آزمون های الهی، نیازمند عوامل و بسترهایی است که انسان می بایست آن ها را فراهم آورد. پس هر انسانی هنگام گرفتار به انواع و اقسام آزمون های خیر و شر از سوی خدا می بایست دنبال عوامل توفیق برود تا خدا به او توفیق عبور سالم از آزمون و فتنه را بدهد.

از نظر قرآن این عوامل می تواند متعدد و متنوع باشد که البته مهم ترین این عوامل توفیق الهی امور زیر است:

1. جهان بینی توحیدی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مهم ترین عامل در توفیق را می بایست در نگره توحیدی شخص دید؛ به این معنا که اگر شخص دارای نگره توحیدی باشد به این نکته می رسد که سر نخ هر چیزی در دست خدایی است که حکیم و علیم و قدیر است و بر اساس حکمت خویش مشیت را سامان داده و کارها را در جهان انجام می دهد. چنین شخصی با اعتماد به چنین خدایی که بر اساس حکمت و هدف متعالی و بر اساس دانایی مبتنی بر بصیرت و بینایی و با قدرت نه عجز شخصی را گرفتار انواع و اقسام امتحان از خیر و شر می کند، به سادگی در برابر هر مصیبت خوب و بدی، «صبر» می ورزد و به دور از جزع و فزع، با استقامت و تحمل آزمون با تکیه بر فضل و عنایات الهی از آن آزمون به سلامت بیرون می آید.(بقره، آیات 155 و 156)
2. ذکر الله: البته انسانی ممکن است جهان بینی توحیدی داشته باشد، ولی در هنگام بروز و ظهور امتحانات الهی، از خدا غافل شود. بنابراین، لازم است تا این نگره توحیدی همراه با «ذکر» و نه «غفلت» همراه باشد تا انسان بتواند از آزمون های الهی سربلند و موفق بیرون آید. از همین روست که در آیات قرآنی به «ذکرالله» به عنوان یک عامل مهم و اساسی برای عبور موفقیت آمیز از گردنه های آزمون های الهی سخن به میان آمده است.(جن، آیات 16 و 17)
3. تقوای الهی: از نظر قرآن، کسی که نگره توحیدی دارد و از خدا غافل نیست و هماره «ذکرالهی» در ذهن و جان وی حضور دایم دارد، چنین شخصی در هر کاری که وارد می شود، بر آن است تا خود را از خشم و غضب الهی در امان نگه دارد. بنابراین، هرگز کاری نمی کند که بر خلاف حکمت و مشیت الهی باشد؛ و چون در برابر خدا اهل تسلیم و اطاعت است، هرگز نسبت به داده ها و گرفته های خدا واکنش منفی نشان نمی دهد و بر اساس اصول و قوانین الهی زندگی خود را سامان می دهد و بر اساس تکلیف و وظیفه عمل می کند. این گونه است که با چنین روحیه و رویه ای می تواند به سادگی از مشکلات عبور کند و آزمون های الهی را پشت سر گذارند و خدا نیز به او توفیق می دهد تا با بهره گیری از راه های برونرفت به سلامت از آزمون بیرون آید.(انفال، آیات 28 و 29)
4. صبر: چنان که بیان شد هر انسانی در برابر فشارها و مصیبت ها، صبر نمی کند، بلکه بسیاری از آنان گرفتار جزع و فزع و کفر و کفران می شوند و کارهای افراطی و تفریطی براساس هیجانات خواهند داشت؛ اما کسی که به خدای حکیم و علیم و قدیر باور دارد، به این نگره توحیدی رسیده است که خدا هر چیزی را بر اساس حکمت انجام می دهد و اگر حکمت بر این قرار گرفته است تا هر انسانی در زندگی دنیوی با انواع و اقسام شرور و خیرها به عنوان فتنه و آزمون الهی دست و پنجه نرم کند تا به کمال خویش برسد و استعدادها و ظرفیت های خویش را تجلی و ظهور بخشد و فعلیت دهد، به طور طبیعی نسبت به مقدرات الهی صبر و استقامت پیشه می گیرد و با صبوری در مقام صابرین از مشکلات آزمون به سلامت بیرون می آید.(بقره، آیات 155 و 156؛ آل عمران، آیه 186؛ فرقان، آیه 20)

آثار و نشانه های توفیق یابی

هر کسی که از عوامل از جمله عوامل پیش گفته برای عبور سالم از آزمون های بهره گیرد، با نشانه ها و آثاری مواجه می شود که خود گواه و شاهد روشنی از توفیق یابی اوست. از مهم ترین نشانه ها و آثاری که قرآن در این باره سخن گفته می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. انجام کارهای نیک: از نظر قرآن، کسی که در هر آزمون خیر و شری یا پس از آن، به اعمال و کارهای نیک می پردازد، در حقیقت نشان می دهد که از توفیقات الهی بهره مند شده است؛ زیرا چنین انسان نیکوکاری تحت فشار فتنه ها و آزمون ها خود را نباخته و از مسیر هدایت فطری تکوینی و تشریعی خارج نشده است، بلکه هم چنان بر اساس فطرت و عقل و نقل عمل می کند و کارهای خیر را هرگز ترک و رها نمی کند.(مائده، آیه 48؛ کهف، آیه 7؛ ملک، آیه 2)
2. رعایت آداب و اخلاق: از نظر آموزه های قرآنی، از دیگر نشانه های توفیق یابی شخص در عبور سالم از آزمون های خیر و شر الهی، مراعات آداب و اخلاق در همه حال است؛ زیرا چنین شخصی به دور از تاثیر فشارهای سهمگین آزمون های به ویژه آزمون های شرّ، زندگی و حرکت کمالی خویش را ادامه می دهد؛ این خود گواه و شاهد روشنی است که چنین شخصی از شخصیتی استوار برخوردار است و چون بر خدا اعتماد و توکل دارد، کاری نمی کند که خروج از دایره تسلیم و اطاعت نسبت به مقدرات الهی باشد. بنابراین، می توان گفت کسی که در همه حال اخلاق و آداب را مراعات می کند و تحت تاثیر هیجانات رفتاری افراطی یا تفریطی در پیش نمی گیرد و اصول اخلاقی را کنار نمی گذارد و متادب به آداب است، چنین شخصی از شخصیت محکم الهی برخوردار است.(حجرات، آیه 3؛ اسراء، آیه 84)
3. بهره مندی از آمرزش: از نظر آموزه های قرآنی، کسی که از سوی خدا توفیق می یابد تا از آزمون ها سربلند و موفق بیرون آید، از مغفرت و آمرزش الهی نیز بهره مند می شود و خدا شرایط بهتری را برای آینده اش رقم می زند. در حقیقت عبور از آزمونی، شرایط را برای آزمون های دیگر الهی بهتر و تاثیرات مثبت آن را افزایش می دهد؛ زیرا مغفرت الهی به معنای قرار دادن در شرایط مناسب و چتر حمایتی است.(انعام، آیه 165)
4. تحیت و سلام الهی: از نظر قرآن، توفیق یافتگان از سوی خدا پس از عبور از هر آزمونی سخت و دشوار، مورد عنایت الهی قرار می گیرد و تحیت و حیات طیب و سلامت را به دست می آورند که آنان را در موقعیت بهتر و نیکوتری قرار می دهد و سلامت آنان را تضمین می کند.(بقره، آیات 155 تا 157؛ صافات، آیات 102 تا 109)
5. خوش نامی: توفیق الهی به کسانی که گرفتار آزمون های الهی می شوند، افزون بر عبور سالم از آزمون، موجب می شود تا محبوبیت اجتماعی را برای ایشان رقم بزند و خدا آنان را در اجتماع و میان امت ها به عنوان انسانی نیکو معروف و مشهور می سازد.( صافات، آیات 102 تا 109)
6. رحمت: از آثار توفیق الهی در عبور از گردنه فتنه ها وآزمون ها می بایست به رحمت الهی اشاره کرد؛ زیرا شخص موفق از رحمت خاص رحیمی الهی بهره مند خواهد شد و خدا به طور خاص او را مورد عنایت های خویش در آینده قرار می دهد.(بقره، آیات 155 تا 157)
7. صلوات الهی: از نظر قرآن، کسانی که توفیق یابند و از گردنه امتحانات سخت به سلامت عبور کنند، مورد عنایت خاص خدا قرار گرفته و خدا با اتصال به ایشان این امکان را فراهم می آورد تا هماره از امدادهای ظاهری و غیبی برخوردار باشند؛ زیرا صلوات الهی به معنای بهره مندی از شرایط خاص موفقیت آمیز است و کسی که از صلوات الهی برخوردار می شود در حقیقت مورد عنایت دایمی و بهره مند از «صله» الهی خواهد بود؛ زیرا اتصال و وصل با خدا تبعاتی دارد که از جمله آن ها بهره مندی از رحمت خاص و امدادهای الهی است.(همان)
8. دست یابی به مقام امامت: امامت به معنای پیشوایی مقامی بس بلند است که همگان از مومنان می توانند از آن بهره مند شوند، به شرطی که در زندگی خویش هیچ گونه ظلمی نداشته و حتی دمی شرک نورزیده باشند؛ زیرا شرک ظلم عظیم است.(بقره، آیه 124؛ لقمان، آیه 13) از نظر قرآن کسانی که توفیق عبور سالم از امتحانات را داشته باشند، می توانند به مقام امامت برسند که از خواسته های بلند و والای هر انسان مومنی است.(فرقان، آیه 74)
9. واگذاری مسئولیت ها: از نظر قرآن، واگذاری مناصب و مسئولیت ها به افراد متوقف بر موفقیت در آزمون ها و امتحانات است. کسانی که توفیق یافته از آزمون سربلند و سلامت بیرون آمده اند، از این ظرفیت برخوردار هستند که مسئولیت های متناسب با آزمون را به دست بگیرند. از همین رو، پس از آزمون ها می توان به شخصی که موفق شد، اموالش را در اختیارش قرار دهند تا بر اساس عقلانیت و علم کسب شده عمل کنند.(نساء، آیه 6)
10. هدایت یافتگی: موفقیّت در امتحان الهى سبب هدایت‌یافتگى انسان است؛ و انسان های موفق در شرایطی قرار می گیرند از هدایت خاص برخوردار می شوند که با هدایت عمومی فرق دارد.(بقره، آیات 155 تا 157)
11. اولیای خاص: از نظر قرآن، موفقیت در امتحان الهی موجب می شود تا شخص از اولیای خاص قرار گیرد.(بقره، آیه 249)