عوامل توسعه و نابودی کشاورزی از منظر قرآن

امنیت غذایی مهم‌ترین دغدغه مردم و مسئولان هر اجتماعی است؛ زیرا تامین‌کننده آسایش و یکی از مولفه‌های خوشبختی و سعادت است. امنیت غذایی با کشاورزی و دامداری تامین می‌شود؛ بنابراین، انسان از همان آغاز به مسئله کشاورزی اهمیت داده و برای تامین امنیت غذایی تلاش‌های گوناگونی در تولید، صیانت، افزایش بهره‌وری، کیفیت و کمیت داشته است. از نظر آموزه‌های قرآن، عوامل توسعه و نابودی کشاورزی تنها محدود به عوامل مادی نمی‌شود، بلکه عناصر غیبی نامحسوسی نیز در آن نقش دارد که شناخت آنها برای تحلیل وضعیت کشاورزی و نیز توصیه‌هایی برای توسعه و پیشرفت صنعت کشاورزی بسیار مهم و اساسی است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه‌های قرآن عناصر و عوامل محسوس و نامحسوس در این امر را تبیین کرده است.
اهمیت و آثار کشاورزی
بی‌گمان انسان دو نیاز اساسی و اصلی دارد که مربوط به تن و روان اوست. بنابراین، وقتی از مفهوم سعادت و خوشبختی سخن به میان می‌آید، بی‌تامل به دو مولفه آسایش و آرامش‌ اشاره می‌کند که یکی برآورده‌کننده نیازهای تن و دیگری نیازهای روان است. بر همین اساس، مهم‌ترین دغدغه بشر و اجتماعات بشری تامین این دو نیاز برای دستیابی به سعادت و خوشبختی است؛ چرا که در صورت فقدان هر یک از آسایش و آرامش، انسان و اجتماع احساس خوشبختی ندارد.
مهم‌ترین دغدغه تن و آسایش به حوزه امنیت غذایی باز می‌گردد و انسان موجودی است که نیازهای خویش را از دو طریق اصلی گیاهان و حیوانات تامین می‌کند، بنابراین به طور طبیعی به کشاورزی و دامداری اهمیت خاصی مبذول داشته است تا از این طریق نیازهای غذایی خویش را برآورده سازد.
از نظر قرآن، کشاورزی و دامداری عناصر اصلی چیزی است که از آن به عنوان اقتصاد سخن به میان می‌آید؛ زیرا دیگر عناصر چیزی جز ابزاری برای بهره‌برداری یا داد و ستد و انتقال از محصولات گیاهی یا دامی نیست. شکی نیست که اقتصاد عنصر اصلی قوام اجتماع و ستون اصلی برپایی و بقای آن است(نساء، آیه 5) و به طور طبیعی این بدان معناست که کشاورزی و دامداری، ستون اصلی هر اجتماع انسانی است. پس اگر اجتماعی به دلیل ناتوانی از تامین نیازهای کشاورزی و دامداری خویش باشد، آن اجتماع با بحران فقدان عامل قوام بخش مواجه بوده و از هم فرو می‌پاشد.
همان طوری که اجتماعات بشری بر پایه اقتصاد گیاهی و دامی شکل گرفته است، حکومت‌ها و دولت‌ها نیز به آن نیاز دارند؛ زیرا آنها و دولت‌ها در راس این هرم اجتماع قرار گرفته‌اند و به طور طبیعی مهم‌ترین دغدغه آنها نیز تامین امنیت غذایی است؛ زیرا در صورت عدم تامین امنیت غذایی، راس هرم اجتماع که همانند سر، مسئولیت تصمیم‌گیری و مدیریت اجرایی اجتماع دارد، کارآمدی خود را از دست داده و مشروعیت سیاسی نخواهد داشت. از همین رو از مهم‌ترین دغدغه‌های دولت‌ها و حکومت‌ها تامین امنیت فراگیر از جمله امنیت غذایی است.(یوسف، آیات 47 و 55؛ 56)
همچنین از نظر قرآن، فقدان امنیت فراگیر از جمله امنیت غذایی به معنای نابودی بشریت و نسل انسان است(بقره، آیه 205)، بنابراین، تامین آن از نظر عقل و نقل مهم‌ترین دغدغه هر شخص، اجتماع و دولتی است.
در این راستا کشاورزی به عنوان یک امر حیاتی برای اجتماع، دارای آثار و کارکردهای متنوعی است که حتی به حوزه روانی و زیباشناختی نیز کشیده می‌شود و کشاورزی و حتی دامداری افزون بر امنیت غذایی، می‌تواند تامین‌کننده امنیت روانی و روحی بشر باشد. برای درک این معنا بهتر است تا از نظر قرآن به آثار متنوع کشاورزی در زندگی بشر توجه داده شود. از نظر قرآن مهم‌ترین آثاری که برای کشاورزی می‌توان بیان کرد، عبارتند از:
1- امنیت غذایی و تامین نیازهای بدنی بشر: انسان‌ها از طریق کشاورزی بخشی از نیازهای بدنی خویش را تامین می‌کنند و برای امنیت غذایی خود تلاش می‌نمایند.(یونس، آیه 24؛ نحل، آیات 10 و 11؛ طه، آیات 53 و 54؛ سجده، آیه 27)
2- امنیت دامداری: کشاورزی نه تنها تامین‌کننده مستقیم نیازهای بدنی بشر است، بلکه به طور غیرمستقیم نیز می‌تواند بخشی دیگر از نیازهای بشر را تامین کند که مربوط به دام و دامداری است؛ زیرا انسان با کشاورزی می‌تواند علوفه مورد نیاز دام‌های خویش را تامین نماید تا به این به وسیله از همه محصولات دامی از شیر و گوشت و پوست آنان استفاده کند.(یونس، آیه 24؛ طه، آیات 53 و 54؛ سجده، آیه 27؛ عبس، آیات 31 و 32؛ نحل، آیه 66)
3- تامین وسایل آسایشی: کشاورزی نه تنها تامین‌کننده، امنیت غذایی است، بلکه تامین‌کننده دیگر وسایل آسایشی نیز می‌باشد؛ زیرا برخی از محصولات کشاورزی به طور مستقیم برای تامین ابزارهای آسایشی مانند لباس، ظروف و اثاث خانه و برخی دیگر به طور غیرمستقیم از طریق دام مانند استفاده از مو و پشم برای اثاث و لباس کاربرد دارد. خدا می‌فرماید: و خدا براى شما خانه ‏هايتان را مايه آرامش قرار داد و از پوست دام‌ها براى شما خانه‌‏هايى نهاد كه آنها را در روز جابجا شدنتان و هنگام ماندنتان سبك مى‏‌يابيد و از پشم‌ها و كرك‌ها و موهاى آنها وسايل زندگى كه تا چندى مورد استفاده است، قرار داد. (نحل، آیه۸۰)
4- تزیین و آرایش و آرامش: از دیگر آثاری که می‌توان برای کشاورزی در زندگی بشر سخن گفت، کارکرد تزیینی و آرایشی است که به حوزه روانی انسان بستگی دارد؛ در حقیقت، محصولات کشاورزی می‌تواند به طور مستقیم، افزون بر تامین آسایش تامین‌کننده بخشی از نیازهای آرامشی بشر باشد که از جمله آنها تزیین و آرایش است که موجب شادی روان آدمی و سرور اوست.(آل عمران، آیه 14) البته از نظر قرآن، انسان با کشاورزی به دامداری خدمتی می‌کند که آن نیز مایه سرور و بهجت انسان است، مانند گله‌ها و رمه‌های گوسفند یا اسب‌های رهوار و زیبا و مانند آنها که هر یک مایه سرور و بهجت انسان بوده و انسان از نظر آرامشی به آن نیاز دارد.(نحل، آیه 6؛ بقره، آیه 69) البته خدا به انسان هشدار می‌دهد که این امور مورد شیفتگی نشود تا جایی که از خدا و آخرت غفلت شود و انسان چنان گرفتار آرامش و آسایش دنیوی شود که مرگ و قیامت را فراموش کند.(آل عمران، آیه 14)
5- شادی و تعجب: از نظر قرآن، دیدن رشد گیاهان و سرسبزی مزارع موجب شگفتی و عامل شادی و سرور انسان است که باز به حوزه آرامشی انسان مربوط است(فتح، آیه 29)؛ یعنی کشاورزی به طور مستقیم نه تنها تامین‌کننده غذای بدن ، بلکه غذای روان آدمی است و موجب آرامش و سرور انسان می‌شود. از همین رو گفته شده که نگاه به سبزی و گیاهان، آرامش‌بخش و درمانگر بیماری‌های روانی بشر است. از نظر قرآن، نخستین کسی که از سرسبزی بوستان و گلستان و گیاهان شاد و مسرور می‌شود، خود کشاورزان هستند که رشد گیاهان را به چشم می‌بینند و از آن لذت می‌برند. (حدید، آیه 20)
6- زیبایی محیط زیست: کشاورزی و سرسبزی گیاهان و محصولات باغی و نباتی موجب می‌شود تا محیط زیبایی ایجاد شود و بوستان و گلستان و پالیز و جالیز و مزارع سرسبز محیطی زیبا و  سرورآفرین و بهجت‌زا برای انسان فراهم می‌آورد. (یونس، آیه 24)
برخی عوامل مادی و معنوی توسعه کشاورزی
از نظر آموزه‌های قرآنی، کشاورزی از همان آغاز هبوط انسان بر زمین آغاز شد؛ زیرا انسان تنها به جمع‌آوری محصولات طبیعی کشاورزی اکتفا نکرد، بلکه در اندیشه بود تا در کنار دامداری و پرورش دام به معنای عام آن، از کشاورزی نیز بهره برد. از همین رو وقتی سخن از قربانی در راه خدا پیش آمد، هر یک از فرزندان حضرت آدم(ع) با توجه به دو صنعت کشاورزی و دامداری، قربانی خود را از محصولات کشاورزی و دامی به خدا عرضه و قربانی کردند، که به طور طبیعی می‌بایست از دسترنج آنان فراهم آمده باشد، نه آنکه تنها با جمع‌آوری محصول گیاهی یا به دام انداختن دام، آن را پیش‌کش کرده باشند؛ زیرا بر اساس روایات مقصود از «قرباناً» در آیه 27 سوره مائده گوسفند براى هابيل و كشت و زراعت براى قابيل بوده است.(مجمع‌البيان، ج 3 – 4، ص 283؛ معالم التنزيل، بغوى، ج 2، ص 39)
البته کشاورزی آغازین همانند دامداری نخستین، آنچنان پیشرفته و صنعتی نبود؛ زیرا انسان در فرآیندی تدریجی به ابزارها و روش‌های پیشرفته دست یافت که تامین‌کننده اهداف مورد نظر در حوزه دامداری و کشاورزی بوده است؛ چنانکه در عصر حضرت یوسف(ع) روش‌هایی برای صیانت از محصولات کشاورزی برای سالیان دراز در قالب حفظ آن در انبارها مطرح و به کار گرفته می‌شود. (یوسف، آیات 47 و 48)
بهره‌برداری از دام برای کشاورزی و شخم زدن زمین از جمله روش‌های صنعتی کردن کشاورزی است که در مصر باستان مطرح بوده است.(بقره، آیه 71؛ دخان، آیات 17 تا 25)
از نظر قرآن، برای بهره‌برداری و بهره‌وری بیشتر در صنعت کشاورزی می‌بایست عوامل مادی و غیرمادی شناخته و مورد استفاده قرار گیرد. مهم‌ترین عوامل مادی و غیرمادی در توسعه کشاورزی و پیشرفت و بهره‌وری در این صنعت برخی عوامل زیر است:
1- دعا و نیایش: از نظر قرآن، باور به اینکه انسان تنها کشتکار است نه کشاورز، نقش تعیین‌کننده در توسعه کشاورزی و بهره‌مندی از زمین برای تامین امنیت غذایی دارد؛ زیرا بسیاری از مردم گمان می‌کنند که آنان کشاورز هستند و کشت را «ورز» می‌دهند و به رشد و بلوغ می‌رسانند؛ در حالی که انسان کاری که انجام می‌دهد، «حرث» است که شخم زدن و دانه‌پاشی در زمین است که از آن به عنوان «کفر» و کافر تعبیر می‌شود؛ زیرا کافر در لغت به معنی کسی است که دانه را در زیر خاک نهان می‌کند. انسان با کشتکاری، بستری را فراهم می‌آورد تا خدا آن دانه کشت شده را «ورز» داده و به رشد برساند. از همین رو به صراحت در این باره می‌فرماید: آيا آنچه را كشت مى‌كنيد ملاحظه كرده‌ايد. آيا شما آن را زراعت مى‌‏كنيد و می‌پرورانید يا ماييم كه آن را می‌پرورانیم و زراعت مى ‏كنيم؟؛ زیرا اگر بخواهيم قطعا خاشاكش مى‏‌گردانيم و دانه را رشد نمی‌دهیم. پس در افسوس و تعجب مى‏‌افتيد که چرا زراعت نشد و رشد نکرد؟ (واقعه، آیات 63 تا ۶۵) پس وقتی انسان بداند که انسان کشتکار است و خدا کشاورز است، برای رسیدن دانه پس از کشت دست به دعا برمی‌دارد و از خدا می‌خواهد تا این کشت را ورز آورده و زراعتی را ایجاد کند. از همین رو، مستحب است که کشتکار هنگام کشت مشتی از دانه بردارد و آیات فوق‌الذکر را بخواند تا خدا کشت او را پرورش دهد.
2- شکر نعمت: از مهمترین عوامل توسعه هر نعمتی و بهره‌مندی از آن و جلوگیری از تبدیل آن به نقمت آن، شکر نعمت و به کارگیری درست هر نعمت در جای حق و عدل آن است؛ زیرا خدا می‌فرماید در صورت کفران نعمت، نعمت را گرفته و حتی به نقمت تبدیل می‌کند.(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53) البته شکر نعمت نه تنها موجب افزایش نعمت و حفظ و بقای آن می‌شود، بلکه حتی به انسان وسعت وجودی و انشراحی می‌دهد تا به آرامش شگفت دست یابد.(ابراهیم، آیه 7)
3- ایمان و تقوای الهی: از نظر قرآن، از مهمترین عوامل توسعه رزق و روزی از جمله کشاورزی و دامداری، تقوای الهی است که موجب افزایش باران مناسب و برکات می‌شود.(اعراف، آیه 96)
4- صدقه و انفاق: از دیگر عوامل تاثیرگذار معنوی در توسعه و پیشرفت کشاورزی، پرداخت زکات و انفاقات است؛ زیرا اگر چنین عملی انجام نشود، خدایی که کشاورز است، به خشم آمده و کشت و زرع را نابود می‌کند؛ چنانکه در حق کشاورزان و باغدارانی که حاضر نشدند از محصولات به فقیران کمک کنند، خشم گرفت و زراعت  ایشان را نابود کرد.(قلم، آیات 17 تا 27؛ انعام، آیه 141)
5- صیانت از منابع آبی: کشاورزی به آب بستگی دارد، از همین رو برای توسعه کشاورزی دستیابی به آب و صیانت آن از طریق سدکشی و روش‌ها و ابزارهای جدید و فن‌آوری‌های نوین باید در دستور کار قرار گیرد. از نظر قرآن، اگر آب نباشد، کشاورزی از دست می‌رود؛ بنابراین می‌بایست در حفظ آب و بهره‌مندی از آن دقت کرد.(انعام، آیه 99؛ یونس، آیه 24؛ رعد، آیه 4) آبیارى زمین‌هاى زراعى، داراى تأثیرى بسزا در رونق و توسعه کشاورزى است که باید از سوی کشتکار مد نظر قرار گیرد(بقره، آیه 71) و در این راه بهره‌گیری از ابزارها و روش‌هایی که آب را به کشت برساند مهم و اساسی است؛ چنانکه حفر انهار و مانند آن با استفاده از ابزارهایی همچون خیش و گاوآهن و مانند آنها در طول تاریخ مورد استفاده بوده است.(همان) البته آبیاری بارانی بسیار در بهبود کشت موثر است، از همین رو طبیعت با کشت بارانی و تامین آب از طریق باران بیشتر از روش‌های دیگر بهره برده است و انسان می‌بایست با تفکر و تدبر و دقت نظر در طبیعت و روش‌های الهی، به افزایش بهره‌وری در کشت اقدام کند.(عبس، آیات 25 و 26؛ انعام، آیه 99؛ یونس، آیه 24؛ سجده، آیه 27) به هر حال با سوق دادن آب به مناطقی که به سبب فقدان آب، کشت ممکن نیست، می‌توان دامنه کشتکاری را افزایش داد.(سجده، آیه 27) چنانکه با بهره گیری از روش آبیاری بارانی می‌توان از هدررفت آب جلوگیری کرد و دامنه و میزان کشت و محصولات را نیز افزایش داد و توسعه مفیدی را ایجاد کرد.
6- ابزارهای مناسب: بهره‌گیری از ابزارها و امکانات و فن‌آوری‌های جدید می‌تواند در توسعه کشاورزی و کشتکاری بسیار مفید و سازنده باشد؛ چنانکه در گذشته با خیش و گاو و گاوآهن به افزایش مزارع و توسعه کشت و بهره‌وری بیشتر توجه می‌شده است.(بقره، آیه 71)
7- اصلاح زمین: از دیگر روش‌هایی که موجب افزایش بهره‌وری می‌شود می‌توان به اصلاح زمین از طریق شخم زدن اشاره کرد(روم، آیه 91)؛ زیرا مقصود از «اثاروا الارض» زيرو رو كردن زمين براى زراعت يا ساختمان‌سازى و غير آن است. (الميزان، ج 16، ص 158) بنابراین، انسان باید از هر گونه روشی که موجب اصلاح خاک زمین و افزایش بهره‌وری از آن می‌شود، اقدام کند تا به امنیت غذایی دست یابد. از آنجایی که شخم زدن یکی از راه‌های بهبود کشاورزی و افزایش بهره‌وری از خاک است، به آن اشاره شده است. آبیاری و تامین آب مناسب و تامین مواد غذایی مناسب برای زراعت از دیگر روش‌هایی است که با اصلاح خاک می‌توان به توسعه کشاورزی اقدام کرد.
8- بذرپاشی: کشاورزی و کشتکاری صنعتی نیازمند بهره‌گیری از همه روش‌هایی است که می‌تواند به بهره‌وری و توسعه آن کمک کند. از آنجا که انتخاب بذر مناسب و اصلاح آن می‌تواند در افزایش زیر کشت و بهبود محصول کمک کند باید به آن توجه شود. حفظ بذر از هر گونه آفات به هر شکل ممکن(یوسف، آیه 47) و نیز انتخاب زمان مناسب برای بذر پاشی و قرار دادن بذر در عمق مناسب از طریق شخم زدن خاک(واقعه، آیات 63 و 64) از اقداماتی است که می‌بایست انجام شود. باید توجه داشت که واژه «حرث» مصدر «تحرثون» به عمل پاشيدن بذر و آماده كردن زمين براى زراعت گفته مى‌شود. (مفردات، ص 246، «حرث»)
9- مدیریت منابع: از دیگر کارهایی که می‌تواند در توسعه کشتکاری و زراعت بسیار مهم و اساسی باشد، مدیریت علمی منابع کشاورزی و کشتکاری است. در کشاورزی هدفمند تامین امنیت غذایی همواره در اولویت است و از همین رو انسان‌های امین و علیم و دانشمند در علوم مختلف می‌بایست عهده‌دار مدیریت کشاورزی شوند، چنانکه حضرت یوسف(ع) چنین مدیریتی را می‌پذیرد و کشاورزی صنعتی هدفمندی را در دولت مصر پایه‌گذاری می‌کند تا نه تنها از بحران‌های خشکسالی هفت ساله عبور کنند، بلکه بتواند به عنوان صادرکننده، قدرت سخت و نرم خویش را در محیط پیرامونی و منطقه‌ای افزایش دهد.(یوسف، آیات 47 تا 55 و 88)
10- کار و تلاش فراوان: از مهمترین عوامل تولید در عرصه کشاورزی و توسعه صنعت کشتکاری و تامین امنیت غذایی، کار است که هیچ شکی در این عامل وجود ندارد.(یوسف، آیه 47؛ روم، آیه 9) به احتمالی، مقصود از «دأباً» جديّت و تلاش است.(مجمع البيان، ج 5 – 6، ص 364؛ الكشاف، ج 2، ص 495)
عوامل مادی و معنوی نابودی کشاورزی
هر چند در تبیین عوامل توسعه کشاورزی به طور ضمنی از عوامل نابودی کشاورزی سخن به میان آمده است، اما برای درک حقیقت و توجه تحلیلی و توصیه‌ای نسبت به عوامل نابودی لازم است تا درنگ بیشتر و توجه عمیقتری به این عوامل شود که در آیات قرآن بیان شده است. از جمله مهمترین این عوامل مادی و غیر مادی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- انکار قیامت: انکار قیامت به طور طبیعی بر کشت و زراعت تاثیر مستقیم می‌گذارد و خدا برای مجازات در همین دنیا منکران را با کمبودهای غذایی مواجه می‌سازد تا از مسیر باطل دست بردارند(کهف، آیات 32 تا 42)؛
2- بلایای آسمانی: مصیبت‌هایی که انسان با آنها مواجه می‌شود کیفری یا ابتلایی است. این بدان معنا است که برخی از مشکلاتی که برای کشاورزی پیش می‌آید به عنوان کیفر و مجازات است نه ابتلاء و آزمون. بنابراین، از آنجا که خدا از طریق اسباب، مجازات و کیفر می‌کند، همین بلایای به ظاهر طبیعی چیزی جز جنود و لشکریان خدا نیست که موجبات نابودی کشاورزی می‌شود. سیل یا بادهای گرم و سوزانی که کشاورزی را نابود می‌کند و یا شکوفه و میوه بر درختان گرفتار سرما و یخ‌زدگی می‌شود، از جمله بلایای آسمانی است که به عنوان کیفر بر کشاورزی وارد می‌شود.(کهف، آیات 32 تا 40؛ آل عمران، آیه 117؛ قلم، آیات 17 تا 25)
3- بی‌توجهی به قوانین و سنت‌های طبیعت: بى‌توجّهى به قوانین طبیعت با کشاورزى در مکان‌هاى غیر زراعى و زمان نامناسب، از عوامل نابودى کشاورزى است(آل عمران، آیه 117)؛ زیرا در احتمالى، مقصود از «ظلموا انفسهم» كشاورزى در زمان نامناسب و مكان‌هاى غير زراعى است. (مجمع البيان، 1 – 2، ص 819)
4- ترک انفاق هنگام بهره‌مندی از محصول: ترک انفاق و بهره‌مند ساختن مسکینان، از عوامل نابودى کشاورزى است که در داستان صاحبان باغ سوخته بیان شده است.(قلم، آیات 17 تا 25)
5- تکبر و غرور: تکبّر و غرور باغداران متکبّر، از عوامل نابودى کشاورزى است؛ زیرا خدا چنین افرادی را دوست نمی‌دارد و آنان را این گونه مجازات و تنبیه می‌کند.(کهف، آیات 32 تا 42)
6- حکومت فاسد: از نظر قرآن حاکمیت فاسدان و حکومت مفسدان عامل نابودی کشاورزی است.(بقره، آیه 205)
7- سیل: چنانکه گفته شد، خدا از طریق بلایای طبیعی کیفر و مجازات می‌کند که از جمله آنها سیل به جای باران مناسب است.(سبا، آیات 15 و 16)
8- شرک: از نظر قرآن شرک از عوامل مهم و اساسی نابودی کشاورزی است.(کهف، آیات 32 و 42)
9- طغیانگری: از دیگر عوامل نابودی کشاورزی همان طغیانگری است.(قلم، آیات 19 تا 31)
10- غرور و خودبینی: از دیگر عواملی است که خدا در قرآن بیان کرده، غرور و خودبینی است.(کهف، آیات 32 تا 42)
11- غفلت از خدا: از دیگر عوامل موثر در نابودی کشاورزی غفلت از خدا و تسبیح خدا است.(قلم، آیات 17 تا 28)
12- گناه و ظلم: از نظر قرآن هر گونه گناه از شرک اعتقادی تا رفتارهای زشت موجب می‌شود تا کشاورزی نابود شود.(آل عمران، آیه 117؛ مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 818؛ معالم التنزيل، بغوى، ج 1، ص 497)
13- کفران نعمت: همان طوری که شکر نعمت، آن را افزایش می‌دهد، کفران نعمت موجب نابودی می‌شود. بنابراین، عدم شکرگزاری نسبت به نعمت‌های کشاورزی موجب از دست رفتن آن می‌شود.(سبا، ایات 15 و 16)