بسم الله الرحمن الرحیم
شاید برای بسیاری از مردم این پرسش مطرح باشد که چه علل و عواملی موجب تحقق صبر در انسان و یا افزایش آن می شود به طوری که آستانه تحمل افراد نسبت به اقسام فشارها و مصیبت هایی که بر سر آدمی حتی از فشار خوشی می آید ، افزایش یافته و بتواند از فشار مصیبت و سختی و عذاب با سربلندی و موفقیت بیرون آید بی آن که تحت تاثیر هیجانات بر آمده از «سراء و ضراء و باس» باشد و واکنش های هیجانی غیر منطقی و تنها بر آمده از احساسات و عواطف از خود بروز دهد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا این عوامل و علل را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن توضیح و تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
عوامل ایجادی صبر و افزایش آستانه تحمل
در آیات قرآنی بیش از 50 علت و عامل برای ایجاد صبر در افراد انسانی و یا افزایش سطوح صبر از صبر معمولی یا صبر جمیل و تا حلم و بردباری بیان شده که در این جا به توضیح برخی از آن ها می پردازیم.
1.آگاهى و شناخت مهم ترین عامل صبر انسان
بر اساس آیات قرآنی آگاهى و شناخت از فلسفه حوادث پيش آمده زمينه ساز شكيبايى است. به این معنا که انسان تا نسبت به حوادث و رخدادها آگاهی نداشته باشد، به طور طبیعی تحمل خود را از دست می دهد و با حالتی از خشم و غضب و هیجان عاطفی با مساله برخورد می کند. خداوند در این باره از زبان حضرت خضر(ع) به حضرت موسی(ع) هشدار می دهد که به سبب عدم شناخت و ناآگاهی و جهل قادر به صبر در برابر کنش ها و افعال نخواهد بود و به سرعت نسبت به کنش ها واکنش عاطفی نشان خواهد داد؛ زیرا بر اساس کنش ها داوری و قضاوت کرده و چون شناخت کافی و آگاهی تام و تمامی نسبت به موضوع و کنش ندارد، واکنش عاطفی خواهد داشت. پس نمی تواند در برابر کنش ها و حوادث و گفتار ها صبوری پیش گیرد. خداوند بیان می کند: وكَيفَ تَصبِرُ عَلى ما لَم تُحِط بِهِ خُبرا؛ و چگونه می خواهی بر چیزی که از آن خبر و آگاهی نداری صبر پیشه کنی؟!(كهف ، آیه 68) بنابراین ، برای ایجاد صبر و یا افزایش آستانه تحمل و صبوری به درجه ای که در برابر حوادث و رخدادها واکنش عاطفی و عصبی نداشته باشیم باید نسبت به موضوع و کنش و حادثه علم و آگاهی و خبر داشته باشیم. البته ممکن است ما نتوانیم نسبت به همه حوادث و کنش ها و رخدادها علم و آگاهی پیدا کنیم و این جاست که باید راه دیگری را جست و جو کنیم که در عنوان «توجه به حکمت الهی در تحقق حوادث» بدان پرداخته می شود؛ زیرا در آن جا به این آگاهی اجمالی می رسیم که هر چه در جهان اتفاق می افتد به حکمت الهی و مصلحت بشر در قالب امتحان یا تنبیه است. به هر حال، گام نخست در تحقق صبر و نیز افزایش آستانه تحمل، کسب آگاهی نسبت به کنش و حادثه و یا هر مصیبتی است که با آن مواجه می شویم.
بنابراین، باید نسبت به هر چیزی آگاهی یابیم و یا به طور اجمال از کلیت حکمت و خیر بودن یا مصلحت بودن آن آگاه باشیم تا بتوانیم صبوری کنیم و در برابر فشارها و کنش های بیرونی واکنش عقلانی داشته باشیم و از سر عواطف و احساسات تند عصبی واکنش نشان ندهیم. به عنوان نمونه خداوند در آیاتی از قرآن، آگاهى از سرنوشت گذشتگان را از عوامل صبر در برابر مخالفت ها و دشمنى ها دانسته است تا این گونه پیامبر(ص) بتواند در برابر کنش ها و حوادثی که در هنگام تبلیغ با آن مواجه می شود، صبر به دست آورد و بی تابی و جزع و فزع نکند. خداوند آگاه بخشی به پیامبر(ص) در قالب اخباری غیبی را به عنوان زمینه ساز و عاملی برای صبر پیامبر(ص) مطرح کرده و فرموده است: تِلكَ مِن اَنباءِ الغَيبِ نوحيها اِلَيكَ ما كُنتَ تَعلَمُها اَنتَ ولا قَومُكَ مِن قَبلِ هـذا فَاصبِر اِنَّ العـقِبَةَ لِلمُتَّقين. (هود ، آیه 49) هم چنین خداوند آگاهى از جهل ريشه دار و انكارهاى جاهلانه دشمنان از سوی پیامبر(ص) را زمينه ساز صبر و شكيبايى آن حضرت (ص) در برابر آنان دانسته است.(روم ، آیات 58 – 60)
خداوند در آیات قرآنی هم چنین آگاهى از قوانين و سنّتهاى الهى را زمينه ساز صبر و تحمّل در سختيها و شدايد دانسته است و از مردم می خواهد تا نسبت به قوانین و سنت های الهی آگاهی یابند. برای آگاهی به این سنت ها می توان از خود قرآن یاری گرفت؛ زیرا در آیات قرآنی سنت ها و قوانین حاکم بر جان و جامعه و جهان بیان شده است. از جمله سنت های الهی، سنت امهال و استدراج است. آگاهی به این سنت به ما این امکان را می دهد تا در برابر فشارهای کافران و تهدید دشمنان صبوری کنیم؛ زیرا می دانیم که خداوند در نهایت آنان را عذاب می کند؛ چنان که اقوام بسیاری را هلاک کرده است.
هم چنین خداوند به سنت اجل مسمی برای افراد و اقوام اشاره می کند و آن را زمینه ساز ایجادی صبر یا افزایش آن معرفی می کند و می فرماید: اَفَلَم يَهدِ لَهُم كَم اَهلَكنا قَبلَهُم مِنَ القُرونِ يَمشونَ فى مَسـكِنِهِم اِنَّ فى ذلِكَ لاَيـت لاِولِى النُّهى ولَولا كَلِمَةٌ سَبَقَت مِن رَبِّكَ لَكانَ لِزامـًا واَجَلٌ مُسَمّى فَاصبِر عَلى ما يَقولونَ . (طه ، آیات 128 – 130) پس اگر انسان در برابر گفتارهای تند دشمنان و رفتارهای خشن ایشان به این سنت اجل مسمی توجه داشته باشد، هرگز به سرعت واکنش عصبی نشان نمی دهد و یا نمی پرسد که چرا خداوند کافران و ظالمان و مستکبران را به سرعت عذاب نمی کند و به یاری مظلوم و مستضعف نمی رود؟
در ادامه وقتی درباره علل وعوامل ایجادی صبر و افزایش آستانه صبوری و تحمل سخن به میان می آید، به برخی دیگر از سنت ها وقوانین حاکم پرداخته خواهد شد.
2.اراده قوى و همت عالی، عامل صبر و شکیبایی
از دیگر عوامل مهم ایجاد و افزایش شکیبایی و بردباری باید به همت عالی و عزم قوی و اراده استوار اشاره کرد. خداوند در آیاتی از قرآن اراده قوى و عزم امور را عامل شكيبايى دانسته و فرموده است: واِن تَصبِروا وتَتَّقوا فَاِنَّ ذلِكَ مِن عَزمِ الاُمور.(آل عمران ، آیه 186) یعنی این عزم و اراده قوی بر امور است که موجب صبر و تقوای الهی می شود.
از آن جایی که صبر به انواعی از جمله صبر بر طاعت و فرمان بری و انجام تکالیف، صبر بر مصیبت و مشکلات و کمبودها و صبر از معصیت دیگران تقسیم می شود، از نظر قرآن صبر بر مصبیت بسیار سخت تر و نیازمند عزم جدی و همت عالی است. از این روست که می فرماید: واصبِر عَلى ما اَصابَكَ اِنَّ ذلِكَ مِن عَزمِ الاُمور؛ بر مصیبت صبر کن ؛ زیرا صبر بر مصیبت از مصادیق عزم امور است. (لقمان ، آیه 17) از این روست که پیامبران خاص همانند صاحبان پنج شریعت عظیم از نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع) ، عیسی(ع) و حضرت محمد(ص) به عنوان پیامبران اولوا العزم شناخته شده اند ؛ چرا که آنان بر مصیبت ها صبر می کردند و هیجانی و عاطفی عمل نمی کردند، بلکه بر اساس عقل، فطرت و وحی عمل می کردند و هیچ گونه ترک اولی هم نداشتند. از این روست که خداوند می فرماید: : فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلَاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ؛ پس همان گونه كه پيامبرانِ نستوه، صبر كردند، صبر كن، و براى آنان شتابزدگى به خرج مده. روزى كه آنچه را وعده داده مىشوند بنگرند، گويى كه آنان جز ساعتى از روز را در دنيا نماندهاند اين ابلاغى است. پس آيا جز مردم نافرمان هلاكت خواهند يافت؟(احقاف ، آیه 35)
در این آیه به خوبی بیان شده که فشارها و مصیبت هایی که از سوی مخالفان وارد می شد به حدی سنگین بود که پیامبران دوست می داشتند که ایشان در همین دنیا به هلاکت برسند و مجازات شوند؛ اما ایشان صبر کرده و بر اصل دعوت به توحید استقامت می ورزیدند و در شتابی نداشتند تا ایشان هلاک شوند بلکه به راه آیند. از این روست که بر عزم در امور به عنوان راهکار افزایش آستانه تحمل و صبوری تاکید می شود.
البته باید توجه داشت که زمانی می توان تحقق شکیبایی و بردباری را انتظار داشت که میان اندیشه و انگیزه یک ارتباط استوار و پیوندی محکم بر قرار شود؛ یعنی میان قطع و یقین اندیشه ای و عزم و اراده عملی قلبی باید این پیوند به وجود آید تا نتیجه بخش باشد.
خداوند در حوزه انگیزه ای یعنی تحقق عزم الامور و همت عالی به این نکته توجه می دهد که داشتن شرح صدر در عمل و رفتار بسیار مهم است. برونداد این شرح صدر همان عفو ، گذشت ، بخشش و آمرزش نسبت به خطاکاران و گناهکاران است. اگر انسانی بخواهد در حوزه عمل و اراده به عزم در کارها دست یابد، باید اصل شرح صدر و گذشت و آمرزش را مد نظر قرار دهد. از این روست که خداوند به ارتباط میان صبر و غفران در تحقق عزم و همت عالی اشاره کرده و می فرماید: و لَمَن صَبَرَ وغَفَرَ اِنَّ ذلِكَ لَمِن عَزمِ الاُمور؛ و برای کسی که صبر کند و ببخشد؛ به راستی که آن از مصادیق عزم در کارها است.(شورى ، آیه 43)
- استغفار از گناهان زمينه ساز صبر و شكيبايى
از دیگر راه هایی که قرآن برای ایجاد و تحقق صبر بیان می کند، استغفار است. بر اساس آیات قرآنی، استغفار کارکردهای بسیاری دارد که می توان به دفع بلا پیش از آمدن، رفع بلای آمده و جلب منفعت و نعمت اشاره کرد. از نظر آموزه های وحیانی، مومن هماره باید در حال استغفار باشد و اگر استغفار نبود انسان ها گرفتار انواع و اقسام بلایا و مشکلات و مصیبت ها بودند. از نظر قرآن همان طوری که وجود پیامبر(ص) مانع از نزول بلا است، هم چنین استغفار مانع از نزول بلا است. خداوند می فرماید: وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ؛ خداوند، تا تو در ميان آنها هستى آنها را مجازات نخواهد كرد، و نيز تا استغفار مىكنند خدا عذابشان نمىكند.(انفال، آیه 33) پس استغفار به رفع عذاب و دفع بلا می انجامد. این گونه است که مومنان در شبانه روز دست کم هفتاد بار استغفار می گویند و در خوابگاه و هنگام تهجد شبانه به این امر اقدام می کنند.(آل عمران، آیه 17؛ ذاریات، آیه 18)
خداوند هم چنین در جایی دیگر به پیوند استغفار با صبر اشاره کرده و می فرماید: فَاصبِر … واستَغفِر لِذَنبِكَ؛ پس صبر کن و برای تبعات رفتارت استغفار کن.(غافر ، آیه 55) در این آیه بیان شده که هر عملی تبعات و دنباله هایی دارد که گاه ما متوجه نمی شویم که آثار آن بد و سوء خواهد بود. استغفار به ما کمک می کند تا در پناه خداوند از آثار و تبعات و دنباله های خواسته و ناخواسته عمل خویش در امان بمانیم. خداوند در آیات 1 و 2 سوره فتح به پیامبر(ص) می فرماید که او را از تبعات اعمالش حفظ می کند؛ زیرا به طور طبیعی فتح یک منطقه و کشتن دشمنان خواسته و ناخواسته تبعاتی دارد و کینه ها را پدید می آورد. از این رو، خداوند به پیامبرش می فرماید که او را از تبعات و پیامدهای اعمالش حفظ کرده و در غفران قرار می دهد: إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ما تو را پيروزى بخشيديم. چه پيروزى درخشانى! تا خداوند از گناه گذشته و آينده تو درگذرد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهى راست هدايت كند.
باید توجه داشت که مراد از ذنب در این آیه همان معنای لغوی آن یعنی دنباله و تبعات و پیامدها است، نه معنای اصطلاحی آن به معنای گناه؛ زیرا هر عملی تبعات و پیامدهایی دارد که از آن در عربی به «ذنب» یاد می شود. این که گناه را «ذنب» و دنباله می گویند به سبب همان تبعات و پیامدهای دنیوی و اخروی است که برای گناه مطرح است.
به هر حال در آیات و روایات بیان شده که یکی از مهم ترین راهکارهای ایجادی و تقویتی صبر در آدمی، استغفار کردن و طلب آمرزش خواهی از خداوند با «استغفرالله ربی و اتوب الیه» است.
- اعتقاد به معاد از موجبات شکیبایی و بردباری
خداوند در آیات قرآنی، اعتقاد به معاد و روز جزا را از موجبات پايمردى در برابر سختيها و ایجاد صبر و شکیبایی در آدمی می داند و از مردم می خواهد تا به این عنصر ایجادی صبر و شکیبایی توجه کنند: واستَعينوا بِالصَّبرِ والصَّلوةِ واِنَّها لَكَبيرَةٌ اِلاّ عَلَى الخاشِعين اَلَّذينَ يَظُنّونَ اَنَّهُم مُلاقوا رَبِّهِم واَنَّهُم اِلَيهِ راجِعون؛ از شكيبايى و نماز يارى جوييد. و به راستى اين كار گران است، مگر بر فروتنان، همان كسانى كه مىدانند با پروردگار خود ديدار خواهند كرد و به سوى او باز خواهند گشت. (بقره ، آیات 45 و 46)
پس اعتقاد حتی در سطح اطمینان ظنی نه قطع یقینی شهودی و مانند آن به قیامت و معاد، برای تحقق صبر و شکیبایی بسیار موثر است. کسانی که به آخرت ایمان دارند، انسان های صبوری می شوند؛ زیرا اگر مصیبتی از سوی دشمنان و مخالفان به آنان وارد می شود و ناتوان از دفع آن باشند، امید دارند که خداوند در آخرت ایشان را مجازات می کند و همین مساله صبر و شکیبایی آنان را می افزاید و اگر هم در جنگ با دشمن قرار گیرند استقامت می ورزند و حاضر هستند در این راه شهید شوند و از حق دست بر ندارند؛ زیرا اگر پیروز شوند که خیلی خوب خواهد بود و اگر شهید شوند از بهشت موعود بهره مند می شوند. همین نگاه و نظر به مسایل موجب می شود که هماره خود را موفق و پیروز بدانند و بگویند چه کشته شویم و چه بکشیم باز ما پیروز هستیم و به یکی از دو نیکی دنیا و آخرت دست می یابیم: «ما لنا الّا احدی الحسنیین» (توبه، آیه 52)
خداوند در قرآن در تعلیل صبرپيشگى سپاهيان طالوت در برابر دشمن ، علت صبوری ایشان را در سايه اعتقاد به معاد و اطمینانی می داند که ایشان نسبت به آن داشتند: فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ… قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو اللّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ؛ چون طالوت با سپاهيان بيرون آمد… كسانى كه مىدانستند كه خداى را ديدار خواهند كرد گفتند: چه بسا گروهى اندك كه به خواست خدا بر گروهى بسيار پيروز شده‌اند و خدا با شكيبايان است.(بقره ، آیه 249)
هم چنین خداوند باور به معاد و رستاخیز در قالب تصدیق به آن را عامل مهم ایجاد صبر و شکیبایی دانسته و می فرماید: اِنَّ الاِنسـانَ خُلِقَ هَلوعـا اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعـا اِلاَّ المُصَلّين … والَّذينَ يُصَدِّقونَ بِيَومِ الدّين؛ انسان حریص و بی تاب آفریده شده از این رو هر گاه شری می رسد جزع و ناله سر می دهد ، مگر نمازگزاران … و کسانی که روز جزا و پاداش را تصدیق می کنند. معارج ؛ آیات 19 تا 26)
در حقیقت ايمان به معاد و باور به كيفر شدن كفار، زمينه صبر و بردبارى در مجاهدان و مومنان می شود ؛ چنان که خداوند به این مساله در آیات 1 تا 5 سوره معارج توجه داده است.
رهبران الهى در برابر عنادورزى مخالفان به سبب اعتقاد و باور به مجازات آن در روز قیامت و نیز توجّه یابی ایشان به كيفر حتمى كافران در قيامت است که در صبوری می کردند و این اعتقاد زمينه ساز صبر در ایشان بوده و خواهد بود. خداوند بارها به این نکته در آیاتی از جمله 70 تا 77 سوره غافر و 34 و 35 سوره احقاف اشاره کرده است.
پس اعتقاد و باور قیامت و نیز به نزديك بودن آن در میان مومنان از عوامل شكيبايى ایشان در برابر دشمنان است که در آیات 5 تا 7 سوره معارج نیز مورد تاکید قرار گرفته است. بنابراین، برای ایجاد و تقویت صبوری و شکیبایی و بلکه بردباری باید به افزایش ایمان و اعتقاد به معاد و پاداش و کیفر آن روز که بسیار نزدیک است توجه یافت و توجه داد.
- اقامه و پایداری شهادت، عامل ایجادی صبر
اقامه شهادت و گواهى و پایداری نسبت به آن، از موجبات شكيبايى در برابر شرّ و بدى است که متوجه انسان می شود. خداوند در آیات قرآنی به این نکته توجه می دهد. از جمله می فرماید: إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا … إِلَّا الْمُصَلِّينَ وَالَّذِينَ هُم بِشَهَادَاتِهِمْ قَائِمُونَ ؛ به راستى كه انسان سخت آزمند و بىتاب خلق شده است. چون شر و صدمهاى به او رسد عجز و لابه كند… مگر نمازگزاران.. و آنان كه بر شهادتهاى خود ايستادهاند و بدان متعهد و پایدار هستند.(معارج ، آیات 19 و 20 و 22 و 33)
پس پایداری در تحمل و ادای شهادت و گواهی به حق مهم ترین عامل در صبری انسان است. انسانی که بخواهد حق را تحمل و در محاکم و دادگاه ادا کند و از هیچ چیزی واهمه ندارد، انسانی صبوری می شود به طوری که تحت فشار از حق عدول نخواهد کرد.
6 . امانتدارى و اهتمام به آن از عوامل صبوری
از دیگر عوامل ایجادصبوری ، باور به امانت داری و کسب فضلیت امانت داری است. کسی که به این فضلیت دست یافت برای انجام آن شکیبایی می ورزد و دست از استقامت و مقاومت بر نمی دارد و اجازه نمی دهد تا خیانتی انجام گیرد. از این روست که خداوند در آیات قرآنی امانتدارى را از موجبات شكيبايى در برابر شرّ و بدى دانسته و می فرماید: اِنَّ الاِنسـنَ خُلِقَ هَلوعـا اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعـا .. اِلاَّ المُصَلّين .. والَّذينَ هُم لاِمـانـاتِهِم وعَهدِهِم راعون؛ به راستى كه انسان سخت آزمند و بىتاب خلق شده است. چون شر و صدمهاى به او رسد عجز و لابه كند… مگر نمازگزاران.. و کسانی که آنان مراعات کنندگان نسبت به امانات و عهد و پیمانشان هستند.( معارج ، آیا 19 و 20 و 22 و 32)
- امتحان و آزمایش الهی عامل ایجاد و تقویب صبر
خداوند شكيباسازى و توانمند كردن روحيّه مردم را فلسفه آزمايش آنان از سوى خداوند دانسته و فرموده است: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ؛ و قطعاً شما را به چيزى از [قبيلِ] ترس و گرسنگى، و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مىآزماييم و مژده ده شكيبايان را.( بقره ، آیه 155)
در جایی دیگر می فرماید: لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَذًى كَثِيرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ؛ قطعاً در مالها و جانهايتان آزموده خواهيد شد، و از كسانى كه پيش از شما به آنان كتاب داده شده و [نيز] از كسانى كه به شرك گراييدهاند، [سخنان دل] آزار بسيارى خواهيد شنيد، و [لى] اگر صبر كنيد و پرهيزگارى نماييد، اين [ايستادگى] حاكى از عزم استوار [شما] در كارهاست.(آل عمران، آیه 186)
خداوند هم چنین می فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ؛ و البتّه شما را مىآزماييم تا مجاهدان و شكيبايانِ شما را باز شناسانيم، و گزارشهاى [مربوط به] شما را رسيدگى كنيم.(محمد، آیه 31) در این آیه نیز ارتباط و پیوند استوار میان صبر و امتحان مورد تایید قرار گرفته است.
همین مطلب هم چنین در آیات 7 تا 11 سوره هود تبیین شده است تا بر مردمان مشخص شود که راه دست یابی به صبر و شکیبایی و تقویت آستانه تحمل در زندگی همانا بهره مندی از آزمایش و امتحان است. بر این اساس نباید امتحانات الهی و غیر الهی را دست کم گرفت.
برای این که در کودک صبر را ایجاد و تقویت کنیم باید از این ابزار و وسیله برای آن استفاده کنیم ؛ چنانکه خداوند این کار را می کند.
البته انسان دچار انواع و اقسام امتحان و آزمون الهی قرار می گیرد که شامل بلا و ابتلاء و فتنه و مانند آن است. گاه حق و باطل به هم آمیخته است و گاه بلای حسن است و گاه دیگر بلای تلخ و تند است.
به عنوان نمونه در باره آزمایش فتنه می فرماید: وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ ؛ و برخى از شما را براى برخى ديگر [وسيله] آزمايش و فتنه قرار داديم. آيا شكيبايى مىكنيد؟(فرقان، آیه 20)
یا در باره آزمون دادن و گرفتن می فرماید: لِيَبلُوَكُم اَيُّكُم اَحسَنُ عَمَلاً … وَلَئِنْ أَذَقْنَا الإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَيَئُوسٌ كَفُورٌ وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاء بَعْدَ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئَاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُوْلَـئِكَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ؛ تا شما را بيازمايد كه كداميك نيكوكارتريد… و اگر از جانب خود رحمتى به انسان بچشانيم، سپس آن را از وى سلب كنيم، قطعاً نوميد و ناسپاس خواهد بود. و اگر- پس از محنتى كه به او رسيده- نعمتى به او بچشانيم حتماً خواهد گفت: «گرفتاريها از من دور شد!» بىگمان، او شادمان و فخرفروش است. مگر كسانى كه شكيبايى ورزيده و كارهاى شايسته كردهاند كه براى آنان آمرزش و پاداشى بزرگ خواهد بود.(هود ، آیات 7 و 9 – 11)
8 . اميد به امداد خدا پشتوانه صبر
امید مهم ترین موتور محرکه در حرکت های انسانی است. این امید است که انسان را سرپا نگه می دارد و به حرکت در می آورد تا پیروزی را در آغوش کشد. در این میان امید به امدادهای الهی می تواند بسیار موثر باشد و کسی که به خداوند امید دارد می تواند صبوری کند و در برابر مشکلات تحمل خویش را افزایش دهد. اصولا اميد انبيا و مؤمنان به امداد الهى پشتوانه صبر و مقاومت آنها است. خداوند می فرماید: أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِكُم مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَزُلْزِلُواْ حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَرِيبٌ؛ مردم، امّتى يگانه بودند پس خداوند پيامبران را نويدآور و بيمدهنده برانگيخت، و با آنان، كتاب [خود] را بحق فرو فرستاد، تا ميان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داورى كند. و جز كسانى كه [كتاب] به آنان داده شد- پس از آنكه دلايل روشن براى آنان آمد- به خاطر ستم [و حسدى] كه ميانشان بود، [هيچ كس] در آن اختلاف نكرد. پس خداوند آنان را كه ايمان آورده بودند، به توفيق خويش، به حقيقت آنچه كه در آن اختلاف داشتند، هدايت كرد. و خدا هر كه را بخواهد به راه راست هدايت مىكند.(بقره ، آیه 214)
هم چنین خداوند در آیه 83 سوره یوسف(ع) اميد به خدا و يارى او زمينه صبر در برابر شدايد را مطرح می کند و می فرماید که صبر يعقوب(عليه السلام) در برابر مشكل فراق فرزندانش در سايه اميد به خدا امکان پذیر شد.
از قرآن اصولا اميد و آرزوى ورود به بهشت مقتضى صبر و پايدارى در سختيها است . پس انسان با چنین امیدی است که می تواند صبر پیشه کند و میوه صبر را در بهشت بلکه حتی در دنیا بچیند و از فواید و آثار آن بهره گیرد. (بقره، آیه 214؛ آل عمران، آیه 142)
خداوند هم چنین باور و توجّه به امداد الهى زمينه ساز صبر و تحمّل دانسته است و از مردمان می خواهد به این امر در تحقق صبر و افزایش آن استعانت جویند و بهره گیرند.(بقره ، آیات 153 و249؛ آل عمران، 125؛ انفال، آیات 46 و 66؛ نحل، آیات 110 و 127 و128؛ غافر، آیات 55 و 77؛ طور، ایه 48)
- انفاق از اسباب صبوری در مشکلات
از نظر قرآن، اختصاص دادن سهمى مشخص از مال خود به نيازمندان و سائلان از اسباب صبر در برابر مشكلات است. بنابراین نباید این عمل احسانی مالی را دست کم گرفت وبرای کسب صبر و ایجاد و تقویت آن باید از آن بهره مند شد. خداوند می فرماید: اِنَّ الاِنسـانَ خُلِقَ هَلوعـا اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعـا اِلاَّ المُصَلّين … والَّذينَ فى اَموالِهِم حَقٌّ مَعلوم لِلسّائِلِ والمَحروم؛ انسان حریص و بی تاب آفریده شده از این رو هر گاه شری می رسد جزع و ناله سر می دهد ، مگر نمازگزاران .. و کسانی که در اموال ایشان حقی معلوم برای سائلان و نیازمندان است.(معارج ؛ آیات 19 تا 24)
- ايمان و اعتقاد به خدا و مانند آن
در آیات قرآنی بر ایمان به عنوان مهم ترین و اصلی ترین عامل ایجادی و تقویتی صبر و حلم توجه داده شده است. انسانی که انواع و اقسام ایمان را دارا باشد در زندگی اش هرگز کم نمی آورد و با مشکل مواجه نمی شود.
به عنوان نمونه از نظر قرآن ، باور و ايمان به پيروزى اهل تقوا زمينه ساز صبر در برابر مشكلات از سوی اهل تقوا و متقین است. پس متقین برای کسب این درجه از صبوری باید به باور خویش بیافزایند و عاقبت را برای متقین بدانند. خداوند می فرماید: واصبِروا اِنَّ الاَرضَ لِلّهِ يورِثُها مَن يَشاءُ مِن عِبادِهِ والعـاقِبَةُ لِلمُتَّقين، شکیبایی ورزید زیرا زمین برای خداوند است که آن را به هر کسی از بندگانش بخواهد می دهد و عاقبت برای متقین است.(اعراف ، آیه 128)
هم چنین خداوند در آیه 49 سوره هود به پیامبرش می فرماید: فَاصبِر اِنَّ العـاقِبَةَ لِلمُتَّقين؛ صبر پیشه کند چون عاقبت برای متقین است. (هود ، آیه 49) در حقیقت خداوند علت صبوری را در ایمان و اعتقادی می داند که متقین به پایان کار دارند و معتقد آنان پیروز معرکه حق و باطل خواهند بود.
همین مطلب در این آیات 127 و 128 سوره نحل نیز مورد تاکید قرار گرفته است و حتی خداوند در آیه 132 سوره طه فرمان می دهد که با چنین اعتقادی خانواده را به صبر فرمان ده و آنان را در ایجاد چنین صبری یاری رسان!
هم چنین از نظر قرآن باور و توجّه به عالمانه و حكيمانه بودن افعال الهى عامل شكيبايى آدمى در تنگناها و حوادث می شود؛ چنان که حضرت یعقوب(ع) به سبب همین آگاهی نسبت به علیم و حیکم بودن خداوند برخوردار از صبر جمیل و زیبا شده است.(يوسف ، آیه 83)
هم چنین از دیگر اقسام ایمان خداوند در آیاتی توجّه و ايمان به رازقيّت خداوند زمينه ساز انجام نماز و صبر و پايدارى بر آن دانسته است(طه ، آیه 132) و در آیه 20 سوره فرقان نیز اعتقاد به بصير بودن خداوند (به احوال بندگان) را برانگيزنده آدمى به شكيبايى و صبوری معرفی می کند.
به نظر قران، ايمان، از عوامل شكيبايى در برابر مشكلات و پايدارى در مقابل دشمن است(آل عمران ، آیه 200) ، چنان که اعتقاد و باور به پاداش دهى خداوند از عوامل شكيبايى در انجام نماز معرفی می شود(هود ، آیات 114 و 115)
در آیات قرآنی باور به حتمى بودن پاداش خدا از عوامل شكيبايى(یوسف، ایه 90) دانسته و ايمان به كارساز بودن خداوند و توكّل به او را همواركننده راه صبر در برابر مشكلات معرفی می کند. (مزمّل ، آیات 9 و 10)
به هر حال، در آیات قرآنی انواع و اقسام باورها به خداوند و حکمت ها و علم خداوندی به عنوان موجبات صبر معرفی می شود و در آیه 87 سوره اعراف و 109 سوره یونس باور به داورى برتر خدا مايه صبر و شكيبايى دانسته شده و در یک کلمه ايمان به مشيّت خدا در رسيدن به حاكميّت بر زمين از عوامل صبر و شكيبايى بر سختيها معرفی می شود.(اعراف ، آیه 128)
پس برای ایجاد و تقویت صبر و شکیبایی در افراد باید نسبت به ایمان آنان حساس بود و آنان را به صفات و افعال خداوند و نیز توحید فعل آگاه کرد.
- بصيرت، عامل شکیبایی
بصيرت و درك عميق از عوامل دیگر صبر و شكيبايى است که در قرآن مطرح شده است. خداوند می فرماید: اى پيامبر، مؤمنان را به جهاد برانگيز. اگر از [ميان] شما بيست تن، شكيبا باشند بر دويست تن چيره مىشوند، و اگر از شما يكصد تن باشند بر هزار تن از كافران پيروز مىگردند، چرا كه آنان قومىاند كه نمىفهمند. اكنون خدا بر شما تخفيف داده و معلوم داشت كه در شما ضعفى هست. پس اگر از [ميان] شما يكصد تن شكيبا باشند بر دويست تن پيروز گردند، و اگر از شما هزار تن باشند، به توفيق الهى بر دو هزار تن غلبه كنند، و خدا با شكيبايان است.(انفال ، آیات 65 و 66)
در این آیه علت پیروزی مومنان را شکیبایی می داند که ریشه در تفقه و بصیرت عمیق و ژرف آنان دارد؛ این در حالی است که دشمنان از چنین بصیرتی سود نمی برند و از همین رو، صبوری نداشته و شکست می خورند. هم چنین از این آیات به دست می آید که هر چه میزان بصیرت افزایش یابد به همان میزان نیز سطح شکیبایی و صبوری افزایش می یابد .
خداوند در جایی دیگر درباره نقش بصیرت و دوراندیشی در ایجاد و افزایش صبر می فرماید: أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ.. وَالَّذِينَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ ؛ پس، آيا كسى كه مىداند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقيقت دارد، مانند كسى است كه كوردل است؟ تنها خردمندانند كه عبرت مىگيرند… و كسانى كه براى طلب خشنودى پروردگارشان شكيبايى كردند.( رعد ، آیات 19 و 22) خداوند در این آیات به نقش تعقل و خردورزی و علم نسبت به حق در ایجاد و تقویت صبر اشاره می کند و به آن توجه می دهد.
- بينش توحيدى عامل شکیبایی
از نظر قرآن جهان بينى توحيدى مؤمنان (از خدا بودن و به سوى او بازگشتن) دليل صبر آنان در برابر سختيهای است. از این رو، می فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَيْهِ رَاجِعونَ ؛ و قطعاً شما را به چيزى از [قبيلِ] ترس و گرسنگى، و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مىآزماييم و مژده ده شكيبايان را. [همان] كسانى كه چون مصيبتى به آنان برسد، مىگويند: «ما از آنِ خدا هستيم، و به سوى او باز مىگرديم.» ( بقره ، آیات 155 و 156)
در این آیات خداوند در تعلیل صبوری مومنان نسبت به آزمون ها و امتحانات الهی در اشکال و اقسام گوناگون آن، به مساله بینش توحیدی آنان در قالب از اویی به سوی اویی اشاره می کند. پس برای ایجاد و افزایش صبر در خود و دیگران باید نسبت به ایجاد و افزایش بینش توحیدی توجه خاص و ویژه ای مبذول داشته شود.
- پاكدامنى عامل صبر در برابر بدی ها
انسان در زندگی دچار انواع و اقسام بدی و شر می شود. کسی که پاكدامنى نسبت به این امور پیشه کند ، در مسیری قرار می گیرد که بازتاب و برآیند آن شکیبایی است؛ به طوری که به سرعت نسبت به بدی ها واکنش از خود نشان نمی دهد و خردمندانه و درست برخورد می کند بی آن که موجبات سرزنش خود و دیگران را فراهم آورد.
خداوند در آیات 19 تا 31 سوره معارج با اشاره به این که طبیعت انسان ها آزمندی و بی تابی است به طوری که در برابر شرور واکنش عصبی بروز می دهد و ناله می کند، مگر آن که جزو کسانی باشد که خود را بر اساس اسلام و ایمان تربیت کرده و پرورش داده باشد. از جمله آن که کسانی که پاکدامنی پیشه می کنند و از حقوق خود و حریم حق بیرون نرفته و تجاوز و تعدی ندارند، از این حالت جزع و فزع و بی تابی و حریص بیرون می روند و انسان هایی شکیبا می شوند.
از این روست که خداوند در همین ایات از موجبات شكيبايى در برابر شرور ، پاکدامنی و عدم تجاوز از حقوق و محدوده ها دانسته است و می فرماید: به راستی که انسان حریص و آزمند خلق شده و هر گاه شری به او می رسد جزع و ناله می کند مگر نمازگزاران و … کسانی که حافظان فروج خویش بوده و از آن تجاوز نمی کنند: والَّذينَ هُم لِفُروجِهِم حـافِظون اِلاّ عَلى اَزواجِهِم اَو ما مَلَكَت اَيمانُهُم فَاِنَّهُم غَيرُ مَلومين * فَمَنِ ابتَغى وراءَ ذلِكَ فَاُولـئِكَ هُمُ العادون.(معارج ، آیات 19 و 20 و 22 و 29 – 31)
- تدبّر در سرگذشت پیامبران و دیگران
از راه های ایجاد و تقویت صبر و شکیبایی باید به تدبر در سرگذشت دیگران از جمله پیامبران اشاره کرد. به عنوان نمونه خداوند تدبّر در سرگذشت ايّوب(عليه السلام) را مايه تقويت نيروى صبر و شكيبايى در برابر مشكلات از سوی مومنان می داند و برای همین به این داستان اشاره می کند تا خردمندان درس عبرت گرفته و از آن برای ایجاد و تقویت صبوری بهره گیرند.(ص ، آیات 41 – 44)
هم چنین خداوند در آیه 55 سوره غافر تدبر و توجّه به سرگذشت و فرجام موسى(عليه السلام) در مبارزه با فرعونيان را زمينه ساز صبر و شكيبايى براى پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مؤمنان دانسته است.
- ترس از عذاب ازعوامل شکیبایی
ترس از عذاب خداوند از عوامل شكيبايى در سختيها که خداوند آن را در کنار دیگر عواملی که در آیات سوره معارج مطرح کرده ، بیان نموده است. خداوند در آن جا با استثنا کردن گروه هایی نشان می دهد که اینان از اصل اولی حریص و بی تاب بیرون می روند که از جمله آنان دل نگرانان وخائفان از عذاب الهی هستند.خداوند می فرماید: والَّذينَ هُم مِن عَذابِ رَبِّهِم مُشفِقون اِنَّ عَذابَ رَبِّهِم غَيرُ مَأمون؛ مگر .. و کسانی که آنان از عذاب پروردگارشان نگران و ترسان هستند ؛ چرا کسی از عذاب پروردگارشان در امنیت نیست.(معارج ، آیات 19 و 20 و 22 و 27 و 28)
- تسبيح خدا از عوامل صبر
تسبيح و ستايش پروردگار در صبح و شام زمينه استوارى روح و دستيابى به صبر در برابر ناگواريها است که در آیات قرآنی از جمله 130 سوره طه و 55 سوره غافر و 39 سوره ق به آن توجه داده شده است.
این که خداوند در آیات ارتباطی میان صبر و تسبیح قرار داده می توان دریافت که اگر علت صبر نباشد دست کم به عنوان متغیر تاثیرگذار و عاملی مهم در ایجاد یا تقویت صبر نقش دارد.
همین امر در آیات 48 و 49 سوره طور و نیز 24 تا 26 سوره انسان بیان شده است.
- تواضع و فروتنی از عوامل صبر
اخبات و تواضع از عوامل دستيابى به صبر است که در ایات قرآنی بیان شده است. خداوند می فرماید: وبَشِّرِ المُخبِتين اَلَّذينَ … والصّـابِرينَ عَلى ما اَصابَهُم؛ و فروتنان را بشارت ده کسانی که … و بر آن چه بر آنان اصابت می کند صابران هستند.(حجّ ، آیات 34 و 35)
- توجّه به اسوه هاى صبر، عامل صبر
توجّه به اسوه هاى صبر تقويت كننده روحيّه شكيبايى در انسان است. چنان که گفته شد می توان از زندگی دیگران به ویژه پیامبران برای تقویت صبر بهره برد. در این میان اسوه های قرآنی که همان پیامبران هستند بهترین کسانی هستند که زمینه تقویت صبر را فراهم می آورند؛ زیرا زندگی آنان به ما می آموزد که در مشکلات می توان با صبر از آن عبور کرد و شرایط سخت را بهبود بخشید.
خداوند با بیان زندگی پیامبران و کنش ها و واکنش های آنان تلاش کرده تا مومنان را برای تقویت صبر تشویق کند. زندگی آنان به عنوان سرمشق بهترین ابزار تقویت شکیبایی در ما است.(آل عمران ، آیه 146؛ انعام ، آیه 34؛ انبياء ، آیات 83 و 85، ص، آیات 17 و 41 و 44؛ احقاف، آیه 35)
- توجّه به برترى نيكى، عامل صبر
توجّه به اصل بديهى برترى نيكى بر بدى زمينه ساز صبر در برابر بدى ديگران است که در آیات 34 و 35 به آن توجه داده شده است. بنابراین، اگر کسی بداند که با صبر و شکیبایی به چیزی برتر دست می یابد، به طور طبیعی شکیبایی خواهد کرد؛ چون انسان کمال خواه و کمال گرا است و دوست دارد بهترین ها را داشته باشد و اگر بداند به بهتر از آن چه دارد دست می یابد صبوری می کند.
- توجّه به بى منطقى دشمن و مخالف، عامل صبر
اصولا توجه به برخی از مسایل در ایجاد و تقویت شکیبایی تاثیر دارد. از جمله این توجهات باید به توجّه به بى پايگى و بى منطقى دشمنان اشاره کرد که به نظر قرآن زمينه ساز صبر در برابر آنان است. از نظر قرآن کسانی واکنش های تند وعصبی دارند و به مجادلات عاطفی رو می آورند که دلیل و منطق محکم ندارند. پس کسی که دلیل محکم و استواری داشته باشد می تواند صبوری کند و کسی که بی منطق است صبوری نخواهد داشت.
هم چنین انسان وقتی به بی منطقی کسی توجه یابد می تواند صبوری کند.(غافر ، آیات 55 و 56)
- توجّه به پاداش جاودان الهی، عامل صبر
توجّه به زوال نعمتهاى دنيوى و جاودانه بودن پاداشهاى الهى از عوامل شكيبايى در وفاى به عهد الهى است که در آیات قرآنی از جمله آیات 95 و 96 سوره نحل به آن توجه داده شده است. البته این اختصاص به حوزه وفای به عهد الهی ندارد، بلکه می توان گفت اصولا توجه به پاداش موجب می شود که انسان در کارهایش صبر پیشه کند. البته درجه صبوری به میزان پاداش نیز بستگی دارد. هر چه پاداش برتر باشد ، آستانه تحمل و صبر شخص نیز افزایش می یابد. در این باره مطالبی گفته شده و هم چنین گفته خواهد شد.
- توجّه به حقانيّت وعده خدا، عامل صبر
توجّه به حقانيّت وعده هاى خدا از عوامل صبر و شكيبايى است که در آیاتی از جمله 60 سوره روم و 55 و 77 سوره غافر به آن توجه داده شده است. البته باید توجه داشت که این عامل ارتباط تنگاتنگی با مساله پاداش و نیز برخی از موارد پیشین نیز دارد.
- توجّه به عنايت خاصّ خدا، عامل صبر
توجّه به عنايت خاصّ خدا به پيامبر(صلى الله عليه وآله) از عوامل صبر او در برابر مشركان تكذيبگر است. این که انسان بداند مورد توجه نیروی برتر و حتی مسئولان است صبر او افزایش می یابد. به کودک نیز می توان این گونه القا کرد که مورد توجه والدین و مربیان خود است و همین خود انگیزه او را برای تحقق اراده قوی و انگیزه و همت عالی و نیز افزایش آستانه تحمل تقویت می کند. این که به شخص گفته شود تحت نظر است و در صورت نیاز کمک می شود، موجب می شود تا صبوری کند. خداوند می فرماید: واصبِر لِحُكمِ رَبِّكَ فَاِنَّكَ بِاَعيُنِنا؛ بر حکم پروردگارت صبر پیشه کن ؛ چرا که تو در برابر چشمان مایی.(طور آیه 48)
- توجّه به عواقب بى صبرى، عامل صبوری
توجّه به عواقب ناخوشايند بى صبرى از عوامل صبرپيشگى است. به این معنا که انسان اگر متوجه آثار ناخوشایند بی صبری شود می تواند صبر خویش را افزایش دهد. خداوند با اشاره به مشکلاتی که برای یونس(ع) در هنگام بی صبری با آن مواجه شده است نشان می دهد که توجه به این امر می تواند موجب تقویت صبر در اشخاص شود تا آثار و تبعات بی صبری بر زندگی او خود را نشان ندهد.( قلم ، آیات 48 و 49)
- توجّه به فوايد صبر، عامل افزایش آن
توجّه به منفعت و فوايد صبر از عوامل شكيبايى در برابر بديهاى ديگران است. اصولا کسی که فواید و آثار صبر را بشناسد از آن بهره می گیرد و همین موجب ایجاد یا تقویت صبر در اشخاص می شود. از این روست که بخش بزرگی از آموزه های قرآنی به حوزه آثار و فواید صبر اختصاص یافته است.
خداوند در آیات قرآنی از جمله آیه 126 سوره نحل توجه به فواید و آثار صبر را به عنوان عامل صبر و تقویت آن مورد تاکید قرار داده است.
توجّه به فوايد صبر از عوامل شكيبايى در امور جنسى است که در آیه 25 سوره نساء به آن توجه داده شده است. بنابراین، یکی از بهترین راه های تقویت صبر بلکه حتی ایجاد آن بهره گیری از آثار صبر به افراد است.
- توجّه به قدرت خدا، عامل صبر
توجّه و باور به قدرت خدا در نابودى دشمنان و آفرينش هستى مقتضى صبر در برابر دشمنان است که در آیات 36 و 38 و 39 سوره ق به آن اشاره شده است.
- توجّه به ناكامى دشمن، عامل شکیبایی
توجّه به ناكامى دشمن در اهداف خود از عوامل شكيبايى در برابر آنها است. بنابراین می توان برای ایجاد و تقویت صبر در افراد از این روش بهره برد. این مطلب و راهکار در آیات 55 و 56 سوره غافر بیان شده است.
- خشوع، عامل صبر
فروتنى و خشوع از عوامل استمداد از صبر است که در آیه 45 سوره بقره بیان شده است. خداوند می فرماید: واستَعينوا بِالصَّبرِ والصَّلوةِ واِنَّها لَكَبيرَةٌ اِلاّ عَلَى الخـاشِعين؛ از صبر و نماز بهره گیرید و یکی از دلایل آن است که نماز جز بر خاشعین گران است.(بقره ، آیه 45)
- خردمندى، از موجبات صبر
خردمندى از عوامل شكيبايى است و خداوند تاکید دارد که در این میان کسانی که به مغز و باطن امور توجه دارند بهتر از شکیبایی سود و بهره برند.(رعد ، آیات 19 و 22)
- خصلتهاى نيك، عامل صبر
خصلت نيك و كمال انسانى از عوامل دستيابى به خصلت شكيبايى است. بنابراین برای ایجاد و تقویت صبر در اشخاص باید فضایل و خصلت های نیک را در شخص افزایش داد. (فصّلت ، آیات 34 و 35)
- سجده عامل صبوری
سجده و عبادت خدا زمينه ساز شكيبايى در برابر فرمان پروردگار است. باید توجه داشت که سجده اوج تواضع و فروتنی و خشوع است و می دانیم که فروتنی از عوامل شکیبایی است. از همین رو، تواضع در برابر خداوند مهم ترین نوع خشوع و تواضعی است که موجب صبر و افزایش آن می شود.( انسان، آیات 24 و 26)
- شب زنده دارى، عامل شکیبایی
شب زنده دارى از زمينه هاى شكيبايى بر فرمان پروردگار که در آیات 130 سوره طه و آیات 24 و 26 سوره انسان به آن توجه داده شده است. کسی که برای نماز شب بر می خیزد ظرفیت خویش را برای مقاومت در برابر مشکلات افزایش می دهد و بستری مناسب در برابر مقاومت در برابر فشارهای هواهای نفسانی برای خود فراهم می آورد.
- نماز عامل شکیبایی و صبوری
مداومت بر نمازهاى نافله از عوامل شكيبايى در برابر شرور است. همین مطلب با شکلی دیگر در نماز شب مورد تاکید قرار گرفته است. از نظر قرآن تواضع در برابر خداوند و مناجات با او در قالب نماز بسیار می تواند شخص را برای دست یابی به صبر و فرار از جزع و فزع کمک و یاری رساند. (معارج ، آیات 19 و 20 و 22 و 23)
ازهمین روست که خداوند محافظت بر اقامه نمازهاى واجب از عوامل شكيبايى در برابر شدائد دانسته و بر آن تاکید دارد(معارج آیات 19 و 20 و 22 و 34)
خداوند اقامه نماز با تمام شرايط و حفظ حدود و رعايت آداب از عوامل شكيبايى در برابر شرّ و بدى در همین آیات دانسته است.
- وفاى به عهد و مراعات آن از موجبات صبوری
رعايت عهدها و پاى بندى به آن از اسباب شكيبايى در برابر شرور و بدی هاست که خداوند در آیات 19 تا 32 سوره معارج به آن پرداخته است. خداوند می فرماید: اِنَّ الاِنسـنَ خُلِقَ هَلوعـا اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعـا .. اِلاَّ المُصَلّين .. والَّذينَ هُم لاِمـانـاتِهِم وعَهدِهِم راعون؛ به راستى كه انسان سخت آزمند و بىتاب خلق شده است. چون شر و صدمهاى به او رسد عجز و لابه كند… مگر نمازگزاران.. و کسانی که آنان مراعات کنندگان نسبت به امانات و عهد و پیمانشان هستند.( معارج ، آیا 19 و 20 و 22 و 32)
کسی که دارای فضلیت وفاداری به عهد و پیمان باشد، به طور طبیعی نسبت به عهد شکنی حساس بوده و برای آن که به عهد خود وفا کند، همه گونه فشارها و سختی ها را تحمل می کند. پس باید فضلیت هایی انسانی از جمله وفاداری به عهد و پیمان را در خود و دیگران تقویت کنیم تا بتوانیم انسان های صبوری باشیم.
- ياد خدا، عامل صبوری
ياد خدا در صبح و شام عامل تقويت روح صبر و شكيبايى انسان در برابر مشكلات است که در آیات 24 و 25 سوره انسان به آن توجه داده شده است.
- يقين، عامل صبر
يقين به آيات خدا عامل صبر و شكيبايى است. البته هر چه درجه و سطح آگاهی و علم و بصیرت افراد افزایش یابد به همان میزان صبوری نیز افزایش یافته و از کیفیت بهتر و برتری برخوردار می شود.( سجده ، آیه 24)
باید توجه داشت که صبر دارای مراتبی از نظر کیفیت است؛ زیرا بر اساس آموزه های قرآنی صبر مقوله اى داراى شدّت و ضعف است.( انفال ، 65 و 66) از همین روست که سخن از افزایش صبر در آیات قرآنی شده است. از نظر قرآن شدّت و ضعف بصيرت و اراده، عامل شدّت و ضعف صبر و بردبارى در افراد انسانی است. (همان)
ازهمین روست که خداوند خواهان مسابقه در صبر شده و مؤمنان موظّف به برترى و پيروزى در صبر در مقابل صبر دشمنان شده اند.(آل عمران، آیه 200)
توجه به منشأ صبر می تواند در ایجاد و تقویت آن بسیار موثر باشد. انسان باید بداند که صبر جز در سايه مشيّت خدا الهی مقدور نیست.(صافّات ، آیه 102) و خواست خدا منشأ صبر در امتحان الهى است. (صافّات ، آیات 102 و 106) از نظر قرآن ربوبيّت خدا مقتضى اعطاى صبر و شكيبايى بوده (بقره ، آیه 250؛ اعراف، آیه 126) و انسان باید از خداوند آن را بخواهد؛ زیرا صبر جز به کمک الهی ميسّر نمی شود.(نحل ، آیه 127) پس این امداد خدا است که منشأ تحمّل سختى و تلخى صبر می شود.(یوسف، ایه 18)
