عملی که بر مطابق حق یعنی عقل و فطرت باشد به عنوان عمل صالح و خوب شناخته و معرفی می شود. اگر این عمل نیک و خوب با قصد خیر و رضا و خشنودی الهی انجام پذیرد، به سبب آن که با ایمان واقعی آمیخته است، آثار بسیاری در زندگی بشر به جا می گذارد. از این روست که گفته اند که عمل و ایمان دو بال پرواز و یا کارخانه انسان سازی است؛ زیرا انسان به ایمان و عمل صالح است که ساخته می شود و شخصیت و شاکله وجودی اش شکل و هویت می گیرد.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی کوشید تا نقش و کارکردهای عمل صالح را در زندگی آدمی در دنیا و آخرت به دست آورد و زمینه های ایجادی گرایش آدمی به عمل صالح با وصف ایمان و خشنودی خداوند را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
عمل صالح، عمل ارزشی
هر فعل و کاری را نمی توان عمل دانست؛ زیرا عمل تنها به کارهایی اطلاق می شود که از روی قصد و اختیار انجام گیرد، چنان که هر عملی را نمی توان صالح دانست، زیرا تنها کارها و اعمالی را صالح می توان شمرد که بر اساس عقل سالم و فطرت خدادادی انجام گیرد و در مسیر کمالی آدمی نقش ایفا نماید، چنان که هر عمل صالحی ، مورد رضایت و خشنودی خداوند نمی باشد، زیرا تنها اعمال صالحی مورد قبول و رضایت خداوند واقع می شود که دارای ویژگی هایی چون مطابقت کامل با حق، اخلاص، نیت صادقانه و مبتنی بر تقوا و خداترسی باشد و غیر خداوند در انجام آن عمل مورد نظر عامل نباشد.(محمد آیه 14 و اعراف آیه 8 و طه آیه 84 و توبه آیات 108 و 109 و آل عمران آیات 162 و 163) زیرا خداوند هر چند که به عمر نیک و خوبی پاداش می دهد، ولی تنها آن دست از اعمال است که از صفت کمال بهره می شوند که تنها خداوند مقصود و مقصد عمل بوده و از هر گونه شرک خفی و جلی پاک باشد.
بسیاری از مردم اعمال نیک و صالحی را انجام می دهند ولی این اعمال دارای فسادی در نیت می باشد و از اخلاص در عمل سود نمی برد. این گونه است که عمل با همه ارزش هایی که برای آن از نظر عقل و عقلا می باشد، در پیشگاه خداوند نمی تواند مطلوب و مقبول باشد.
برای تصحیح و اصلاح عمل صالح که دارای نوعی نقصان و فساد است، می بایست آدمی مبنای عمل صالح خویش را لقای الهی (کهف آیه 110) ایمان کامل (احزاب آیات 70 و 71) تقوای کامل (همان ) و صداقت کامل به دور از هر گونه شائبه ای (همان و نیز مجمع البیان ، طبرسی ، ج 7 و8 ،ص 584) قرار دهد.
چنین عمل صالح از همه آن چه به عنوان مطلق ارزش است بهره مند می باشد، هر چند که همه اعمال صالح به نوعی از ارزش برخودار می باشند که موجبات رشد و بالندگی شخص و جامعه را فراهم می آورد ولی نمی توان تضمین کننده دست یابی انسان به لقاء الله باشد.
خداوند در آیه 24 سوره ص به این نکته توجه می دهد که بسیاری از اعمال صالح انسان از چنین ویژگی هایی برخوردار نمی باشند؛ از این رو نمی تواند آدمی را به نهایت مطلق و کمال کامل مطلق برساند. همان گونه که شمار انسان هایی که در اندیشه و انجام کارهای نیک و اعمال صالح باشند، قلیل و اندک هستند، هم چنین در میان انسان هایی که اعمال صالح انجام می دهند کم تر کسانی را می توان یافت که اعمال صالح ایشان موجب خشنودی و رضایت الهی را به طور کامل به دست آورد؛ زیرا بسیاری از اعمال صالح به داعی و انگیزه های دیگری انجام می شود که از خلوص و وجه الله بودن آن می کاهد.
زمینه های عمل صالح
برای این که اعمال انسان بر اساس ویژگی هایی باشد که مطلوب و مقبول خداوند است، توجه به بسترها و زمینه های آن می تواند در این مسیر کمک کار آدمی باشد. از این روست که خداوند به این زمینه ها و بسترها توجه می دهد و خواهان تلاش آدمی برای ایجاد و فراهم آوری این امور می شود.
از جمله اموری که می تواند آدمی را متنبه ساخته و زمینه را برای اعمال نیک فراهم آورد، توجه انسان به تحولات تاریخی و تغییراتی است که در جوامع بشری رخ می دهد؛ زیرا این امور موجب می شود تا خود را نسبت به تاثیرات عمل خویش نیز آگاه شود و به بازسازی عمل خود در مسیر صلاح و اصلاح گام بردارد. از این روست که خداوند در آیات 13 و 14 سوره یونس توجه یابی انسان به تحولات تاریخی جوامع گذشته را زمینه ساز اصلاح عملکرد ایشان دانسته است.
آیه 153 سوره آل عمران به مساله تذکر توجه داده و می فرماید که یادآوری علل عدم موفقیت در صحنه های اجتماعی ، زمینه ای برای جبران گذشته و اصلاح اعمال آینده بشر است. به این معنا که انسان وقتی به علل عدم موفقیت های خود در زندگی از جمله در عمل اجتماعی توجه می یابند و متذکر آن می گردند می کوشند تا با پند و اندرزگیری به بازسازی و اصلاح اعمال خود پرداخته و شرایط را برای خود دگرگون سازند.
توجه یابی انسان به مساله مراقبت در رفتارها و کردار به سبب آن که خداوند علم و آگاهی به همه رفتارهای انسان دارد، خود زمینه و بستری مناسب است تا شخص به اجرای عمل صحیح گرایش یابد و بکوشد تا رفتارها خویش را به گونه ای انجام دهد که خشم و غضب الهی را سبب نشود. کسانی که به این باور یقینی و قطعی رسیده اند و یا حتی اطمینان به این دارند که در محضر خداوند هستند و خداوند ناظر محترمی است که به همه کارهایشان می نگرد، می کوشند تا کارهای زشت را ترک کرده و کارهای خوب و صالح را انجام دهند. از این روست که آیاتی چند چون 14 و 105سوره مائده و 60 و 108 و 159 سوره توبه و مانند آن به توجه یابی انسان به مراقبت و آگاهی خداوند نسبت به رفتارهای انسان به عنوان یکی از عواملی که بستر تغییر در رفتار را سبب می شود و آدمی را به سوی کارهای نیک سوق می دهد، اشاره می کند.
تاثیر روحیات و ملکات نفسانی آدمی در اعمال و رفتاری وی ، مطلبی است که آیه 84 سوره اسراء به آن توجه می دهد و در آیه 121 نیز به نقش عقاید و باورها در اعمال و رفتار تاکید می کند و خواهان بازسازی بینش و عقاید در مسیر درست می شود تا انسان ها رفتارهای خویش را نیز تغییر داده و مسیر اصلاحات را در پیش گیرند.
نیت و داشتن انگیزه ، از دیگر عوامل و محرکاتی است که در آیه84 سوره اسراء به عنوان عامل زمینه ساز عمل صالح مورد توجه قرار گرفته است.
بسیاری از مردم نسبت به اعمال خویش غفلت می ورزند و فراموش می کنند که چه کارهایی را انجام داده و چه آثاری را بر زندگی خویش بر اساس این کار مترتب ساخته اند. بسیاری از مردم تنها هنگام قیامت و یا پیش از برپایی آن یعنی پس از مرگ است که چشمانشان به واقعیت باز می شود و حقیقت اعمال خود را می بینند.(نازعات آیات 34 و 35) از این روست که خداوند بارها و بارها در آیات قرآنی به بشر هشدار می دهد که پیش از مرگ پرده های غفلت را با ایمان و عمل صالح از جلوی دیدگانشان بر دارند و بدانند که زندگی دنیایی تنها فرصت کوتاه آدمی برای انجام عمل صالح و ساختن خود است، زیرا پس از مرگ دیگر فرصتی برای شدن کمالی و بالندگی نیست و انسان هر آن چه خود را در مدت کوتاه عمر ساخته برای ابدی بی پایان ساخته است.(مومنون آیات 99 و 100 و سجده آیه 12 و فاطر آیه 37 و آیات د یگر )
آیه 7 سوره کهف به امتحان آدمیان از ناحیه خداوند به عنوان راهی برای ظهور عمل صالح آنان در دنیا اشاره می کند و آیه 25 سوره بقره و ایات بسیار دیگر نیز به ایمان همراه عمل صالح به عنوان دو امری که ارتباط تنگاتنگی با هم داشته و تاثیر و تاثر متقابل در هم می گذارند توجه می دهد.
خداوند در آیه 25 سوره بقره و نیز 48 سوره انعام به نقش بشارت در رو آوردن بشر به عمل صالح اشاره می کند و در مباحث تربیتی به این مهم توجه می دهد تا مورد استفاده قرار گیرد.
آیه 12 سوره سجده نیز به نقش بصیرت در روی آوری انسان به انجام دادن اعمال صالح اشاره دارد ؛ زیرا انسانی که نسبت به حقایق اعمال خویش آگاه شد می کوشد تا رفتاری را در پیش گیرد که درهای بهشت و سعادت را به سوی او بگشاید.
آگاهی نسبت به پاداش اعمال نیز از دیگر عواملی است که به انسان توفیق انجام کارهای خیر و نیک را می بخشد و او را به انجام و ادای تکالیف الهی و عمل صالح تشویق و ترغیب بلکه وادار می سازد.(لیف آیات 6 و 7 و المیزان ، ج 20 ص 302)
این ها از اموری بود که در ایجاد بستر و فضایی معنوی برای انجام عمل صالح آدمی را تشویق و ترغیب می کند تا آثاری که در بخش بعدی بر آن بار می شود نصیب و بهره انسان ها شود.
آثار عمل صالح
عمل صالح در هر درجه ای از خلوص باشد، آثار و کارکردهای در زندگی بشر در دنیا و آخرت به جا می گذارد. هر چه عمل صالح به سمت ویژگی های پیش گفته گرایش بیش تری داشته باشد ، آثار و نقش آن بهتر و قوی تر خواهد بود. در این جا به برخی از این آثار و کارکردهای عمل صالح توجه داده می شود.
یکی از آثار عمل صالح تثبیت موقعیت شخص و بهبودی آن است. به این معنا که شخص با انجام دادن عمل صالح ، موقعیت بهتری را برای خود کسب کرده و مایه تثبیت آن می گردد.(روم آیه 44 و جاثیه آیه 15) البته آیات 26 تا 28 سوره زخرف بر نقش شگرف عمل نه تنها در زندگی شخص بلکه نسل های دیگر او تاکید می کند و می فرماید که عملکرد نیک پدران در سرنوشت فرزندان و نسل های آینده آنان نیز تاثیرگذار می باشد، بنابراین می بایست روش و منشی را در پیش گرفت که به نسل های آینده آسیبی نرسد و خطری جدی آنان را به کام سقوط نبرد بلکه مایه رشد و بالندگی آنان شود. از این رو، می بایست به عمل شخص به عنوان یک عامل مهم در زندگی خود وی و هم چنین نسل های آینده توجه داشت؛ زیرا همان گونه که اعمال نیک در نسل های آینده باقی و تاثیرگذار می باشد این امکان وجود دارد که اعمال زشت و بد نیز در نسل های آینده شخص نیز همانند زندگی شخص وی تاثیر منفی به جا گذارد.
آرامش درونی بی هیچ گونه اندوهی نسبت به گذشته و یا ترسی از آینده از دیگر دستاوردها و پیامدهای طبیعی عمل صالح است که آیاتی چون 62 و 277 سوره بقره و 69 سوره مائده و 48 سوره انعام و 35 و 42 و 49 سوره اعراف و آیات دیگر بر آن اشاره دارند.
آرامش مهم ترین خواسته و دغدغه شخصی و جمعی بشر در طول تاریخ بوده است؛ زیرا هر گونه زندگی بی آرامشی به معنای زندگی دوزخی است که ارزشی برای انسان ندارد؛ از این روست که در معنای سعادت و خوشبختی آرامش در کنار آسایش به عنوان دو مولفه اصلی آن مورد توجه بشر بوده است. بر این اساس است که خداوند در آیاتی چون 127 سوره انعام و 37 سوره سبا و 21 و 24 سوره حاقه به عنوان مولفه خوشبختی یعنی آسایش نیز اشاره کرده و می فرماید که عمل صالح زمینه ساز بهره مندی انسان از آسایش در دنیا و آخرت می باشد.
از نظر قرآن هر آن چه انسان می خواهد در سعادت و خوشبختی است که در مولفه های چون آرامش و آسایش به دست می آید و این دو عناصر اصلی و کلیدی و مطلوب و مقصود همه بشر می باشد. در زیر مجموعه این این دو امر می توان بسیاری از خواسته ها و علایق بشری را جست و جو کرد؛ زیرا دست یابی آسان به امور و مقاصد که به عنوان یکی از کارکردهای عمل صالح بیان شده است، (کهف آیات 86 و 88) بیانگر همان مفهوم اصلی آسایش و ارامش است، زیرا هر انسانی در زیرشاخه های آسایش و ارامش است که آسانی را طلب می کند.
با این همه در این جا به دیگر آثار و کارکردهایی که قرآن برای عمل صالح بیان می کند توجه داده می شود تا این آثار جزیی نیز دانسته شود و ارتباط آن با آرامش و آسایش یعنی خوشبختی به دست آید.
خداوند برای ایمان و عمل صالح آثاری چون اجابت دعا و خواسته ها از سوی خداوند(آل عمران آیات 190 تا 195 و شوری آیات 25 و26)، اجتناب از باطل و گزافه گویی(شعراء آیات 224 تا 227)، اجتناب از تجاوز به حقوق دیگران(ص آیه 24) دست یابی به امنیت اجتماعی(نور آیه 55) اصلاح امور زندگی بشر و از میان رفتن مشکلات و سختی ها(محمد آیه 2) ، مصون ماندن اعمال از تباهی و کاستی (طه آیه 112) ، قرار گرفتن در جرگه صالحان (آل عمران آیه 114) و متقین (آل عمران آیات 114 و 115 و ص آیه 28) بشارت یابی از سوی خداوند(بقره آیه 25 و اسراء آیه 9 ) ، بهره مندی از نعمت های الهی عام و خاص(یونس آیه 9 و اسرء آیات 19 و20) پیروزی و تمکن یابی(نور آیه 55) ، خلافت و شایستگی آن (همان ) ، تثبیت و تحکیم دین (همان) تغییر و تحول در اوضاع اجتماعی و تاریخی بشر به نفع توده های مردم مستضعف و مومن (همان) ، تقرب به خداوند و متاله شدن(سبا آیه 37 و فاطر آیه 10 و واقعه آیات10 و 11 و 24)، جذب مردم به سوی خداوند و دین اسلام(بقره آیه 44 و صف آیات 2 و 3)، مغفرت (آل عمران آیه 89)، تکفیر و پوشیده شدن زشتی ها و گناهان (بقره آیه 271 و فرقان آیه 70 و عنکبوت آیه 7 و آیات دیگر)، دست یابی به حیات معنوی (نحل آیه 97) برخورداری از رحمت (فرقان آیه 70)، محبت (مریم آیه 96) و رزق کریم (حج آیه 50 و سبا آیه 4) دست یابی به رستگاری و سعادت ( حج آیه 77 و اعراف آیه 8 و رعد آیه 29)، دست یابی به عزت(فاطر آیه 29) ، رهایی از پستی (تین آیات 4 تا 6) ، تحیر و سرگردانی (شعراء آیات 225 و 227) و گریز و فرار از دست شیطان (نساء آیات 119 تا 122) و رهایی از تاریکی (طلاق آیه 11) و دست یابی به نورانیت الهی (همان ) و بهره مندی از رضایت و خشنودی الهی ( بینه آیات 7 و 8) ، رهایی از خسران و تباهی (عصر آیات 2 و 3)و نجات از عذاب الهی (فرقان آیات 69 و 70)بر می شمارد که البته این ها تنها مصادیقی از همان کلی خوشبختی و سعادت است؛ زیرا دست یابی به مقام رضا یا مقام متقین و یا رهایی از عذاب و پستی و مانند آن مصادیقی از سعادتی است که بشر سعادت و خوشبختی اش را در آن می یابد.
از سویی دیگر، آن چه آمده تنها گوشه هایی از آثار و کارکردهای عمل صالح است وگرنه چنان که گفته شد ، انسان هر آن چه را بخواهد می تواند در عمل صالح و ایمان واقعی بجوید و بخواهد. از این روست که همه چیز را برای کسانی قرار می دهند که عمل صالح ایشان دارای نهایت درجه خلوص و کمال باشد.(کهف آیه 110)
