اجتماعیاخلاقی - تربیتیاصولی فقهیاعتقادی - کلامیسیاسیمعارف قرآنیمقالات

علل و آثار استبداد و خودکامگی

بسم الله الرحمن الرحیم

استبداد و خودکامگی به معنای انفراد و تک رویی در هر کاری است. از همین رو، در مباحثی چون روان شناسی شخصیت، روان شناسی اجتماعی، علم اخلاق، جامعه شناسی سیاسی و علوم سیاسی، مساله استبداد مطرح و ابعاد و آثار آن بررسی می شود. این واژه در اصطلاح سیاسی به سلطه فرد یا گروهی در یک نظام و حکومت و تصرف در حقوق مردم، بدون لحاظ قانون و نظر زیردستان و بدون ترس از بازخواست گفته می‌شود. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآنی بر آن است تا علل و آثار استبداد و خودکامگی را در حوزه سیاسی و علم سیاست بررسی کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم سیاسی استبداد

استبداد از ریشه «ب‌د‌د» و به معنای «انفراد در هر امری و اختصاص دادن آن به خود، بدون مشارکت دیگران (مجمع البحرین، ج‌۱، ص‌۱۶۲؛ لسان العرب، ج‌۱، ص‌۳۳۹، «بدد».)، هر نوع خودكامگى در رأى و فرمان‌روايى( فرهنگ فارسى معين. ذیل واژه استبداد) و تنها بر سر کاری ایستادن و بی‌توجهی به منع دیگران(لغت نامه، ج‌۲، ص‌۱۷۸۸) است، چنان‌که « استبداد در رأی» به معنای انفراد در رأی خود و بی‌توجهی به نظر دیگران (لسان العرب، ج‌۱، ص‌۳۳۹.) است.

واژه استبداد در لغت در‌برابر و تضاد مشورت به کار رفته است. این تقابل از سخنان امیرمؤمنان، علی (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه نیز استفاده‌ می‌شود. (نهج البلاغه، حکمت۱۶۱.) چنان که امیرمومنان امام علی(ع) در جایی می فرماید: مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا؛ هر كس خود رأى شد هلاك مى شود و هر كس با افراد صاحب نظر مشورت كند در عقل آنان شريك مى شود.(نهج البلاغه، صبحی صالح، ص500 ، قصار161) امیرمومنان (ع) هم چنین می فرماید: قَد خاطَرَ بِنَفسِهِ مَنِ استَغنى بِرَأيِهِ؛ هر كس خود را، از رأى و نظر ديگران بى نياز بداند، خودش را به خطر انداخته است.( من لايحضره الفقيه ج 4، ص 388، ح 5834) هم چنین امام على عليه السلام می فرماید: اِذَا احتَجتَ اِلَى المَشوَرَةِ فى اَمرٍ قَد طَرَاَ عَلَيكَ فَاستَبدِهِ بِبِدايَةِ الشُّبّانِ، فَاِنَّهُم اَحَدُّ اَذهانا وَ اَسرَعُ حَدسا، ثُمَّ رُدَّهُ بَعدَ ذلِكَ اِلى رأي الكُهولِ وَ الشُيوخِ لِيَستَعقِبوهُ وَ يُحسِنُوا، الاختيار لَهُ، فَاِنَّ تَجرِبَتَهُم اَكثَرُ؛ هرگاه به مشورت نيازمند شدى، نخست به جوانان مراجعه نما، زيرا آنان ذهنى تيزتر و حدسى سريع تر دارند. سپس (نتيجه) آن را به نظر ميان سالان و پيران برسان تا پيگيرى نموده، عاقبت آن را بسنجند و راه بهتر را انتخاب كنند، چرا كه تجربه آنان بيشتر است.(شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 20، ص 337، ح 866)

واژه استبداد در اصطلاح سیاسی به سلطه فرد یا گروهی در یک نظام و حکومت و تصرف در حقوق مردم، بدون لحاظ قانون و نظر زیردستان (موسوعة‌السیاسه، ج۱، ص۱۶۶-۱۶۷؛ فرهنگ علوم سیاسی، ص‌۲.) و بدون ترس از بازخواست (فرهنگ علوم سیاسی، ص‌۱۱۲.) گفته می‌شود.

استبداد از آن جهت نزد عرف ناپسند است که پیامد آن رسیدن ضرر و آسیب به توده مردم به جهت اِعمال قدرت غیر مسئولانه و نامشروع یک فرد یا یک گروه محدود بر عموم و اکثریت است.

از آن جایی که پدیده استبداد در جامعه سیاسی، نوعاً از سوی فرمانروایان رخ می‌دهد، برخی مقصود از استبداد به‌صورت مطلق را «استبداد فرمانروایان» دانسته (طبیعت استبداد، ص‌۴۱.) و واژه‌های سیاسیِ « تسلط »، «تحکّم = زورگویی» و‌ مانند آن ها را معادل استبداد دانسته‌اند. از همین رو، از این منظر و دیدگاه استبداد‌زدگان، اسیران، ذلیلان و کوچک‌شمردگان جامعه هستند که مقابل آنها را غیرتمندان، آزادگان و زندگان قرار دارند. (طبیعت استبداد، ص‌۴۱‌-۴۲.)

اما باید توجه داشت که استبداد، دیکتاتوری، خودکامگی، حکومت مطلقه و عناوینی از این دست برخاسته از روحیه فردی و جمعی است که تنها در فرمانروایان به سبب بستر مناسب خودنمایی و یا ظهور بیش تری دارد؛ و گرنه هر کسی ممکن است نسبت به فرزندان یا خویشان و بلکه در دایره بزرگ تر یا کوچک تر چون همسر، همشهری ها و هم مهینی ها استبداد ورزد.

در انگلیسی برای واژه استبداد می توان معادلهایی چون دسپوتیسم، (فرهنگ علوم سیاسی، ص‌۱۱۲.) به معنای مطلق باوری ، حکومت مطلقه و خودکامگی، و نیز دیکتاتوری (فرهنگ علوم سیاسی، ص‌۱۱۵.) را یافت. در حکومتهای دسپوتیست، اعمال قدرت به‌صورت نامحدود و بدون شیوه‌های مردم سالارانه صورت می‌گیرد.

از دیدگاه جامعه‌شناسی، حکومت مطلقه، به رغم نامش، هیچ‌گاه شکل مطلق ندارد، زیرا همواره موانعی هرچند کوچک در راه اعمال قدرت وجود دارد؛(دائرة‌المعارف علوم اجتماعی، ص‌۳‌۴.) همچنین از دیدگاه علوم اجتماعی، حکومتهای دیکتاتوری ویژگیهایی از جمله فقدان قانون برای پاسخگو بودن حاکم، کسب قدرت با زیرپا گذاشتن قوانین، کاربرد قدرت در راه منافع گروهی محدود، انقیاد زیردستان بر پایه ترس و تمرکز قدرت در دست یک فرد دارند. در جامعه‌شناسی سیاسی « دیکتاتوری » تبلور قدرتی است که بدون توجه به نظر و علایق دیگران، خواست خود را بر آنان تحمیل می‌کند (دائرة‌المعارف علوم اجتماعی، ص‌۱۹۶.) که این نیز از ویژگیهای برجسته استبداد است. «حکومت و ریاست جباری» نیز به هر حکومت و ریاست مستبدانه اطلاق می‌شود. البته میان این اصطلاحات از یک سو و کاربرد جدید و قدیم هر‌یک از سوی دیگر تفاوتهایی ظریف وجود دارد.(دائرة‌المعارف علوم اجتماعی، ص‌۱۹۶؛ فرهنگ علوم سیاسی، ص‌۲ و 112 و 115 و 436)

بسترها و عوامل استبداد از نظر قرآن

این اصطلاح در قرآن به‌کار نرفته؛ ولی در آیات قرآنی با توجه به ویژگیهای آن، به مساله استبداد و خودکامگی سیاسی توجه شده است. واژه‌هايى مانند: «لأقطعنّ»، «جبّار»، «رجم»، «طغى»، «عال» «عنيد»، «ليسجنّنه»، «يفرط» و عبارات مفيدِ گفتارها و رفتارهايى كه بيانگر خودكامگى اشخاص و گروه ها بوده، احکام و ابعاد و آثار آن تبیین شده است. همچنین در قرآن از حکومتهای مستبدّی سخن رفته است که بارزترین آن حکومت استبدادی فرعون است. (بقره، آیه 49؛ اعراف، آیه 124؛ شعراء، آیه 23)

اصطلاح قرآنی «علوّ در زمین» که در مورد فرعون به‌کار رفته کنایه از جبّاریت و استکبار است.( المیزان، ج‌۱۶، ص‌۷؛ جامع البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۰، ص‌۳۴.) خداوند درباره فرعون می گوید: «اِنَّ فِرعَونَ عَلا فِی الاَرضِ؛ به تحقیق فرعون در زمین علو کرد.». (قصص، آیه 4؛ یونس، آیه 83؛ دخان، آیه 31؛ مومنون، آیه 46؛ نازعات ، آیه 24) طبق آیه ۸۳ قصص سرای آخرت از آن کسانی است که در زمین حتی اراده طغیان و استبداد نداشته باشند: ذِلکَ الدّارُ الأخِرَةُ نَجعَلُها لِلَّذینَ لا یُریدونَ عُلُوًّا فِی الاَرضِ. در حالی که فرعون و فرعونیان این گونه نبودند و باید مجازات شوند.( مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۴۲۰؛ المیزان، ج‌۱۶، ص‌۸۱.)

از دیگر واژگان قرآنی که مفهوم استبداد را می رساند، استکبار و جباریت است. کاربرد «جبّاریت» درباره خداوند به معنای «عظمت در ملک و سلطنت» است.

در قرآن این کلمه در دو مورد همراه با واژه «متکبّر» به‌کار رفته که درباره خداوند به‌صورت «الجبّار المتکُبّر» و «هُوَ اللّهُ الَّذی لا اِلهَ اِلاّ هُوَ… الجَبّارُ المُتَکَبِّرُ» آمده است(حشر، آیه 23)

اما وقتی این واژه درباره انسان به کار گرفته شود، به معنای واداشتن دیگران بر عملی در راستای خواسته‌های جبار است (مجمع البیان، ج‌۳، ص‌۲۷۸ که تداعی کننده مفهوم سیاسی استبداد است. با این رویکرد در برخی از آیات قرآنی، از زمامداران مستبد به « جبّار » تعبیر شده است؛ چون جبّار بودن غیر خدا به معنای ادعای منزلتی بالاتر از شأن و خلاف واقع جهت رفع نقصان است.( المیزان، ج‌۵، ص‌۲۹۰) بنابراین، کاربرد واژه جبار در این مورد، دربردارنده نکوهش و سرزنش است. (المیزان، ج‌۵، ص‌۲۹۰؛ التبیان، ج‌۳، ص‌۴۸۵؛ التبیان، ج۶، ص‌۲۸۲.)

البته واژه جبار درباره انسانهای مستبد و اعراض کنندگان از حق نیز، به شکل ترکیبی «متکبّر جبّار» آمده است. خداوند می فرماید:«یَطبَعُ اللّهُ عَلی کُلِّ قَلبِ مُتَکَبِّر جَبّار؛ خداوند هر قلب متکبر و جباری را می بندد.» (غافر، آیه 35) از این آیه برمی‌آید که بر دل افراد مستبد، مهر زده شده و از این‌رو هیچ برهانی را نمی‌فهمند. (المیزان، ج‌۱۷، ص‌۳۳۱.) هم چنین واژه جبّار، درباره مستبدان قوم عاد(هود، آیه 59) و شعیب (ابراهیم، آیه 13) نیز به‌کار رفته است.

بنابراین، جبار و مستبد بودن مخصوص و منحصر به فرمانروایان نیست، بلکه هر کسی ممکن است در رفتار اجتماعی گرفتار چنین رویه و رفتاری شود که برخاسته از روحیه تکبر و استبداد شخص است.

  1. استکبار: از نظر قرآن روحیه استکباری، زمینه زورگویی و خودکامگی است. خدا می گوید: قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّكَ يَا شُعَيْبُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَكَ مِنْ قَرْيَتِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا قَالَ أَوَلَوْ كُنَّا كَارِهِينَ؛ سران قومش كه استکبار مى ‏ورزيدند، گفتند: اى شعيب يا تو و كسانى را كه با تو ايمان آورده‏ اند از شهر خودمان بيرون خواهيم كرد يا به كيش ما برگرديد گفت آيا هر چند كراهت داشته باشيم.(اعراف، آیه 88)

هم چین روحیه استکباری در افراد موجب افساد و فسادگری است. از نظر قرآن، روحیه فسادانگیزی، زمینه ساز برخوردهای مستبدانه است: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ؛ فرعون در سرزمين [مصر] سر برافراشت و مردم آن را طبقه طبقه ساخت طبقه‏ اى از آنان را زبون مى‏ داشت پسرانشان را سر مى ‏بريد و زنانشان را [براى بهره‏ كشى] زنده بر جاى مى‏ گذاشت كه وى از فسادكاران بود.(قصص، آیه 4)

در این آیه از دو واژه علو و استضعاف استفاده شده است. استضعاف در برابر استکبار بیانگر این معنا است که فرعون نه تها علو داشته بلکه مستکبر بوده که مردم را مستضعف ساخته است.

  1. قدرت و امکانات : البته قرآن، عامل دیگری را نیز بسترساز استبدادگری در افراد می داند که عامل قدرت و امکانات است. از نظر قرآن، امکانات و نیرومندی حکومت، زمینه ساز استبدادگری آن می شود. خدا می گوید: قَالُوا نَحْنُ أُولُو قُوَّةٍ وَأُولُو بَأْسٍ شَدِيدٍ وَالْأَمْرُ إِلَيْكِ فَانْظُرِي مَاذَا تَأْمُرِينَ. قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذَا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً وَكَذَلِكَ يَفْعَلُونَ؛ گفتند ما سخت نيرومند و دلاوريم ولى اختيار كار با توست بنگر چه دستور مى‏ دهى. [ملكه] گفت پادشاهان چون به شهرى درآيند آن را تباه و عزيزانش را خوار مى‏ گردانند و اين گونه مى كنند. (نمل، آیات 33 و ۳۴)

در این آیات از مقایسه عبارت «قالوا نحن اولو قوة و اولو باس شدید» با جمله «قالت ان الملوک… افسدوها…» می‌توان نتیجه گرفت که حکومت‌های مقتدر، در معرض خطر استبداد هستند.

  1. نفاق: البته عقاید و افکاری چون نفاق نیز در تحقق چنین رفتار و رویه اجتماعی استبداد می تواند نقش داشته باشد. از نظر قرآن، دست یابی منافقان به حکومت، زمینه ساز برخوردهای مستبدانه آنان در جامعه می شود. در قرآن آمده است : وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ. وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ؛ و از ميان مردم كسى است كه در زندگى اين دنيا سخنش تو را به تعجب وامى دارد و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه مى‏ گيرد و حال آنكه او سخت‏ ترين دشمنان است؛ و چون برگردد [يا رياستى يابد] كوشش مى ‏كند كه در زمين فساد نمايد و كشت و نسل را نابود سازد و خداوند تباهكارى را دوست ندارد.(بقره، آیات ۲۰۴ و ۲۰۵﴾

البته این برداشت بر این اساس است که «تولی» به معنای فرمانروایی باشد.( طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۲، ص۵۵. )

  1. برتری و حکومت: از دیگر عوامل استبداد می توان به برتری و حکومت اشاره کرد که در افرادی چون فرعون، زمینه خودکامگی را فراهم آورد: فمآ ءامن لموسی الا ذریة من قومه علی خوف من فرعون وملایهم ان یفتنهم وان فرعون لعال فی الارض… (نگاه کنید: یونس، آیه 83؛ قصص، آیه 4 و آیات دیگر)

باید یادآور شد که «علا» به معنای «برتری یافت» و کنایه از «به حکومت رسیدن» است.

  1. کفرورزی: کفرورزی زمینه ساز استبداد آنان است. از همین رو ، کفار در برابر پیامبران قرار می گرفتند و سخنان حق ایشان را نمی پذیرفتند و برخوردهای ستمگرانه و تند و خشونت آمیز داشتند. خداوند می فرماید: وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ ؛ و كسانى كه كافر شدند به پيامبرانشان گفتند شما را از سرزمين خودمان بيرون خواهيم كرد، مگر اينكه به كيش ما بازگرديد پس پروردگارشان به آنان وحى كرد كه حتما ستمگران را هلاك خواهيم كرد. (ابراهیم، آیه 13)

آثار و پیامدهای استبداد و خودکامگی

در آیات قرآنی برای استبداد سیاسی و خودکامگی آثاری بیان شده که برخی از آن ها عبارتند از:

  1. اذیت و آزار: استبداد و خودکامگی موجب می شود تا شخص و گروه به اذیت و آزار مردم بپردازند؛ زیرا خود را پاسخگوی کسی نمی دانند.(اعراف، آیات 127 و 129)
  2. استثمار و بهره کشی: خودکامگی از مردم بهره کشی می کنند و بدون دستمزد یا دستمزد مناسب آنان را به خدمت خود در می آورند. این بهره کشی می تواند در قالب بهره کشی جنسی و سوء استفاده از زنان، بهره کشی از کودکان کار و مانند آن ها باشد.(بقره، آیه 49؛ اعراف، آیات 127 و 141؛ ابراهیم، آیه 6؛ غافر، آیه 25)
  3. استضعاف: از دیگر پیامدهای استبداد، ضعیف نگه داشتن مردم و بستن راه رشد و توان یابی آنان است. در این راستا خودکامگان مردم را به گروه ها و فرقه هایی تقسیم می کنند و آنان را در حول محوری به گردش در می آورند که در اصطلاح طائفه گفته می شود. طائفه گروهی از مردم هستند که حول محور عقاید و افکار و رفتاری می چرخند و بر اساس آن عمل می کنند. وقتی مردم به طوائف متعدد تقسیم شوند ، توان و قدرت آنان تحلیل و پراکنده می شود و مستکبران به آسانی می توانند به بهره کشی پرداخته و اهداف و مقاصد خود را تحقق بخشند.(قصص، آیه 4)
  4. ایجاد خوف و ترس: خودكامگى، عامل ترس و خفقان در مردم و جامعه است.(یونس، آیه 83) این خوف و ترس ممکن است به خودسانسوری و خودآزاری از سوی مردم تبدیل شود و انسان را از حالت تعادل خارج کرده و رفتاری را در پیش گیرد که برای خود و دیگران خطرناک است. (قصص، آیه 7)
  5. ایجاد نظام طبقاتی: استبداد عامل ایجادی نظام طبقاتی و در ادامه شکاف طبقاتی و فاصله بین اقشار و طبقات جامعه و گسست میان آنان می شود. از نظر قرآن تقسيم مردم به طبقات و دسته‌هاى مختلف، نمود سياست خودكامگی و استبدادی است.(قصص، آیه 4) باید توجه داشت منظور از «جعل أهلها شيعا» در آیه اين است كه فرعون گروهى از مردم مصر، مثل قبطيها را گرامى مى‌داشت و گروهى ديگر مانند بنى‌اسرائيل را به بيكارى و بهره‌كشى وادار مى‌نمود (مجمع‌البيان، ذيل‌آيه) و اين خود نوعى نظام طبقاتى در يك دوران است كه پس از استبداد و زورگويى «علا فى الأرض» پديد آمد.
  6. تهمت: استبداد، منشأ روى‌آوردن حاكم خودكامه به افترا و تهمت زدن به ديگران است؛ زیرا کسی را توان مقابله و مواخذه خودکامه نیست.(اعراف، آیات 123 و 124؛ شعراء، آیه 49)
  7. بازداشت و حبس بی گناهان: استبداد حاكمان، باعث زندانى شدن افراد با بى‌گناه می شود(یوسف، آیات 32 و 34) و دولت های استبدادی به ویژه با انسان های بی گناه و پاك‌دامن دشمنی کرده و آنان را به زندان و بازداشت تهدید می کنند.(شعراء، آیات 23 و 29)
  8. ختم قلب: استبداد و زورگويى، زمينه مهر خوردن و ختم قلب از سوى خداوند می شود.(غافر، آیه 35) چنین افرادی همه امور و حقایق را وارونه می ببیند و تحلیل می کنند و توصیه هایشان بی فایده و بی تاثیر می شود.
  9. خفقان: خودكامگى و استبداد حاکمان، عامل ايجاد خفقان در جامعه است.(یونس، آیه 83؛ قصص، آیه 7) در جامعه ای که خفقان حاکم است هیچ کسی پیشنهاد و رایی را ارایه نمی دهد که مخالف دیدگاه حاکمان باشد و از انتقاد و نقد سره از ناسره پرهیز می کند و ترس و خوف اجازه نمی دهد تا توصیه و نصحیتی گفته یا شنیده شود.
  10. سلب آزادی اجتماعی: جلوگيرى از آزادى و انتخاب دين حق، برخاسته از روحيّه استبدادى است. مردم در چنین جامعه ای از حقوق طبیعی خود محروم می شوند و آزادی انتخاب در امور خود را از دست می دهند.(اعراف، آیات 88 و 123 و 124؛ یونس، آیه 83؛ هود، آیات 87 تا 91؛ ابراهیم، آیات 9 تا 15؛ طه، آیات 71 تا 73؛ شعراء، آیه 49)
  11. شکست و نابودی: شكست و نابودی، عاقبت استبداد و زورگويى است و جامعه مستبد و مستبدان به سرانجام خوشی نمی رسند.(ابراهيم‌، آیات‌13‌و‌15)
  12. شکنجه: استبداد، عامل مهمی در سلب حقوق طبیعی مردم از جمله شکنجه آزادی خواهان و حق طلبان و عدالت خواهان است. هم چنین خودکامگان برای جلوگیری از عدالت و حق خواهی مردم را به شكنجه تهدید می کنند و اجازه نمی دهند تا مردم راه درست و حق را بشناسند و بپیمایند.(اعراف، آیات 123 و 124؛ یونس، آیه 83؛ طه، آیه 71؛ شعراء، آیه 49؛ بروج، آیات 4 تا 6)
  13. ظلم و ستم: استبدادگر به حقوق خود قانع نیست و اهل تجاوز و ظلم به دیگری است. (ابراهیم، آیات 14 و 15)
  14. قتل و کشتار: خودکامگان مردم را می کشند و بی گناهان را کشتار کرده و عدالت خواهان را سرکوب می کنند.(اعراف، آیات 123 تا 127؛ طه، آیه 71؛ قصص، آیه 4؛ بروج، آیات 4 تا 6)
  15. مانع ایمان آوری: استبداد و خودکامگی مانعی در سر ایمان آوری مردم است.(یونس، آیه 83) به ویژه که ایشان مومنان را کشتار کرده و تهدید به شکنجه و قتل می کنند.(بروج، آیات 4 و 6؛ اعراف، آیات 123 تا 127؛ طه، آیه 71)
  16. تحقیر: استبداد و خودکامگی عاملی در تحقیر دیگران است.(زخرف، آیات 41 تا 54)
  17. دوزخ: از نظرقرآن، عذاب جهنّم، كيفر زورگويى مستبدّان و پیامد آن است.(بقره، آیه 206؛ ابراهیم، آیات 15 تا 17)

مبارزه با استبداد

استبداد و خودکامگی از نظر قرآن در هر درجه و مرتبه ای نادرست و ناپسند است. انسان خودرای که از مشورت با دیگران سرباز می زند و به گرفتار خوداتکایی علمی و عملی است، نمی تواند در مسیر کمالی رشد مناسبی داشته باشد و سد راه رشد دیگران نیز است؛ زیرا انسان بر اساس آموزه های وحیانی قرآن افزون تنها در شرایط اجتماعی و متعادل است که می توان از خسران و زیان رهایی یابد. در آیات سوره عصر به این نکته به صراحت توجه داده شده است.

روحیه استبدادی، در شخصیت فردی و اجتماعی خود مانع جدی تلقی می شود که باید اصلاح شود. تزکیه نفس و مبارزه با این روحیه لازم است. در ابعاد اجتماعی و روان شناسی اجتماعی و نیز جامعه شناسی سیاسی نیز لازم است تا رویه ای در پیش گرفته شود که روحیه استبدادی از جامعه و رفتار جمعی حذف شود.

خداوند تغییر در این روحیه و رویه را به عنوان یک اصل مورد تاکید و مبارزه با آن را در دستور کاری پیامبران قرار داده است. پیامبران از جمله حضرت موسی(ع) خواستار مبارزه با همه کسانی است که روحیه و رویه استبدادی را در رفتار فردی و اجتماعی و جمعی در پیش گرفته اند. این مبارزه می تواند به مبارزه نظامی و جنگ و جهاد نیز گسترش یابد.(مائده، آیات 21 تا 23)

از نظر قرآن ترک مبارزه با استبداد و مستبدان خود می تواند موجب خشم الهی و عذاب خداوندی شود؛ چنان که سرگردانى قوم موسى و محرومّيت آنان از تسلّط بر سرزمين مقدّس، در پى ترك جهاد با مستبدّان شهر بيت‌المقدّس بوده است.(مائده، آیات 22 تا 26)

هم چنین قرآن استمداد از خداوند و صبر و شکیبایی در مبارزه و جهاد علیه مستبدان را از راه‌هاى مبارزه با استبدادگران دانسته و بر آن تاکید می کند.(اعراف، آیات 127 و 128)

از دیگر عوامل موثر در پیروزی مردم بر استبدادگران می توان به عناصری چون تقوای الهی(همان) و توکل بر خدا(مائده، آیات 22 و 23) اشاره کرد. بنابراین، مردم می توانند با شکیبایی و توکل بر خدا و تقوا و استمداد جویی از خدا، به پیروزی دست یابند.

البته باور به این سنت الهی و جبر تاریخی که سرانجام استبدادگران سقوط و نابودی است، مهم ترین امید و انگیزه برای حرکت ها و تحرکات علیه استبداد و مستبدان از سوی مردم است. خداوند در آیه 15 سوره ابراهیم از سنت الهی سخن به میان آورده و گفته که استبداد و خودرأيى، در نهایت محكوم به شكست و زوال است.

از نظر قرآن، پیامبران و مومنان به عنوان پیروان صادق و صدیق آنان، منزه و پاک از هر گونه استبداد به ویژه استبداد اجتماعی و سیاسی هستند.(آل عمران، آیه 79؛ مریم، آیات 14 و 32 و آیات دیگر)

گرایش به عدالت قسطی در میان همه مردم بی توجه به جهات تفاوت رنگ و نژاد و دین و مذهب(حدید، آیه 25) و مبارزه با طاغوت ریشه در همین گرایش دارد: و لقد بعثنا في كلّ أمة رسولاً أن اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت؛ بي ترديد در ميان هر امتي پيامبري برانگيختيم تا مردم را به بندگي خداوند و پرهيز از طاغوت فراخواند. (نحل، آیه 36) نتيجه بندگي خداوند و دوري از طاغوت و تجاوزگر، شكل گيري جامعه آرماني قرآن است، كه در رابطه با آن مي فرمايد:«إنّ الله يأمر بالعدل و الإحسان و إيتاء ذي القربي و ينهي عن الفحشاء و المنكر و البغي؛ به راستی خدا به عدالت و احسان و دادن مال به خویشان و نهی از فحشاء و منکر و تجاوز و بغی فرمان می دهد.( نحل، آیه90)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا