علل ضرر و خسران اقتصادی و دفع آن

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان در مسایل اقتصادی گاه گرفتار خسران و زیان می شود و گاه دیگر ضرر می کند و کمبود و نقصانی در سرمایه و یا سود آن رخ می دهد. شناخت علل و عوامل ضرر و خسران و نیز دفع یا حتی رفع آن یکی از مهم ترین دغدغه های فعالان اقتصادی است. خدا در آیات قرآنی همان طوری که راهکارهای شکوفایی و رشد و پیشرفت اقتصادی را بیان کرده، به این موضوعات نیز توجه داشته است.

انواع و اقسام ضرر و خسران در زندگی

ضرر، اسم مصدر(الصّحاح، ج 2، ص 719، «ضر») در لغت به معناى کمبود و نقصانى است كه بر چیزی وارد مى شود، همانند آنچه در ضرر مالى گفته مى شود،(ترتيب العين، ج 2، ص 1039، «ضرّ»؛ لسان العرب، ابن منظور، ج 8، ص 45، «ضرر») اعمّ از اينكه نقصان در اعتقاد، يا در راه خير، در بدن، مال، عنوان و فرزند باشد(التحقيق، مصطفوی، ج 7، ص 25، «ضر») و در هيئت «ضرّ» به معناى هرگونه پريشانى و بدحالى است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 503، «ضر»)

خسران، كاهش و كم شدن اصل سرمايه است. در فارسی از خسران به زیان تعبیر می کنند. كاربرد اين واژه بيشتر در مال و جاه است؛ البته واژه خسران هم چنین در امور نفسى مانند صحّت و سلامت، عقل، ايمان و ثواب نيز استعمال و به کار برده مى شود.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 281 ـ 282، «خسر»)

آزمون های الهی با خسران و ضرر

از نظر قرآن، انسان تا زمانی که در دنیا است با انواع و اقسام آزمون های الهی مواجه است؛ زیرا دنیا همانند کوره ذوب فلزاب است که انسان در آن قرار می گیرد تا سره از ناسره جدا شده و عیار هر چیزی مشخص و سیه رو شود هر که در او غش باشد.(عنکبوت، آیات 2 و 3 و آیات دیگر)

خدا درباره امتحان انسان ها با ضرر و خسران در اموال و جان و فرزند و مانند آن ها می فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ؛ و قطعا شما را به چيزى از قبيل ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مى ‏آزماييم و مژده ده شكيبايان را. (بقره، آیه ۱۵۵)

هم چنین از نظر قرآن ، حالت رفاه و سختى و مضرّات دنيا، فرصتى براى بروز و ظهور شخصيّت و باطن انسانها است.(یونس، آیه 12؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8)

اصولا از نظر قرآن، همه انسان در دنیا در خسران هستند و اصل اولی این است که همگی از سرمایه های الهی که در اختیار است دم به دم در حال خسران و زیان بوده و دچار انواع کمبودها و نقصان ها در اصل سرمایه های وجودی خودشان می شوند، مگر آن که به چهار عمل اصلی ایمان و عمل صالح و توصیه به حق و توصیه به صبر بپردازند.(عصر، آیات 1 تا 3)

آثار ضرر و خسران در زندگی

هر نوع ضرر و خسران در زندگی آثاری در زندگی انسان به جا می گذارد که برخی از آن ها بر اساس آموزه های وحیانی قرآن عبارتند از:

1. بیداری فطرت توحیدی: انسان ها تا زمانی که در آرامش و آسایش هستند، متوجه احوالات خویش نیستند(اعراف، آیات 94 و 95)، اما همین که گرفتار خسران و ضرر می شوند، در اندیشه فرو رفته و دنبال علل و عوامل آن می گردند تا چاره جویی کرده خود را از آن برهانند و یا اجازه تکرار ندهند و به دفع و رفع ضرر و خسران اقدام کنند. حتی از نظر قرآن، ضرر و خسران عامل بیداری فطرت انسانی بوده و همین ضررها و گرفتاريها، موجب بيدارى و تجلّى فطرت توحيدى انسان می شود و انسان در می یابد که در هر چیزی باید به خدا تکیه کند؛ زیرا تنها خدا است که مالک حقیقی و واقعی هستی است و انسان نسبت به خود اختیار و مالکیتی ندارد چه رسد نسبت به چیزهای دیگر؛ از همین روست که برای رفع و دفع هر مشکلی به سوی خدا باز می گردد و از خدا یاری می جوید.(یونس، آیه 12؛ نحل، آیه 53؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیات 8 و 43)
2. نقش تربیتی: از نظر قرآن، ضررها و خسران ها نقش تربیتی دارد و انسان را در مسیر درست قرار داده و به پرورش او در چارچوب سنت های حاکم بر هستی و اهداف و فلسفه آفرینش می پردازد. از همین رو، از نظر قرآن، نقش ضررها و كاستيها را باید در مساله تربیتی و پرورشی انسان مورد اهتمام و توجه خاص قرار داده؛ چرا که این امور نقش مهم و بسیار اساسی در سازندگى و تربيت انسانها دارد.(انعام، آیه 42؛ اعراف، آیه 94)
3. اعتراف به عجز خود و قدرت خدا: ضررها و خسران هاى وارد بر انسان، هنگام گرفتاريها، موجب اعتراف به ناتوانى خويش و قدرت خداوند می شود.( یونس، آیه 12؛ نحل، آیه 53؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیات 8 و 43)
4. انابه و تضرع به سوی خدا: انابه و تضرع انسانها به درگاه خداوند، هنگام گرفتارى و ضرر و مواجهه با کمبودها یکی از آثار مهم تربیتی ضرر و زیان در زندگی از نظر قرآن است.( روم، آیه 33؛ زمر، آیات 8 و 43؛ نحل، آیه 53)
5. علم به ناتوانی اسباب و معبودان باطل: انسان در ضرر و خسران در می یابد که اسباب هر چند موثر هستند، ولی آن که تاثیر حقیقی را به جا می گذارد خدا و قدرت اوست نه حتی اسباب ؛ و چه رسد به معبودان باطل که هیچ قدرت و اختیاری ندارند.(اسراء، آیه 67)
6. رفع تکلیف و تبدیل آن: البته برخی از ضررها موجب رفع تکلیف از انسان می شود، مثل ضرر بدنی تکلیف روزه یا وضو و غسل با آب را به تیمم تبدیل می کند.(نساء، آیه 43؛ مائده، آیه 6)

راهکارهای دفع و رفع ضرر و خسران

از نظر قرآن، انسان می تواند با استفاده از آموزه های وحیانی بسیاری از ضرر و خسران ها را از خود دفع کند؛ زیرا بسیاری از کمبودها و زیان های اقتصادی به نوع برخورد انسان با نعمت های الهی باز می گردد. از نظر قرآن کسی که شکرگزار نعمت نیست و از آن به درستی استفاده نمی کند، خود را گرفتار زیان و ضرر می کند و خدا به سبب رفتار نادرست نعمت را از وی سلب کرده و به جای آن گرفتار ضرر و نقمت می کند. خدا می فرماید: ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ؛ اين كيفر بدان سبب است كه خداوند نعمتى را كه بر قومى ارزانى داشته تغيير نمى‏ دهد مگر آنكه آنان آنچه را در دل دارند تغيير دهند و خدا شنواى داناست. (انفال، آیه۵۳)

برخی از مردمان در دام غرور و مکر الهی گرفتار می شوند؛ زیرا خدا نعمتی را می دهد و سپس به گناه و خطای انسانی می گیرد، ولی از آن جایی که خدا ارحم الراحمین است، دوباره به او نعمتی می بخشد، ولی این افراد بی توجه دوباره همان خطا و گناه پیشین را تکرار می کنند و ترسی از این ندارند که دوباره خشم خدا را بر انگیزند. خدا در این باره هشدار می دهد و می فرماید که احساس مصونيّت از ابتلا به سختيها و مضرّات، پس از رهايى، از حالتهاى انسان، هنگام رفاه و آسايش است.(هود، آیه 10؛ اسراء، آیه 67؛ زمر، آیات 8 و 49)

از نظر قرآن، فراموشى ابتلا به ضرر و كمبودها، در حال فراوانى نعمتها، با اصرار بر شرك به خدا و استناد ضررها به طبيعت، از سوى امّتهاى عصيانگر هماره مطرح بوده و خواهد بود و اصولا انسان ها گرفتار چنین مکری هستند.(اعراف، آیات 94 و 95؛ اسراء، آیه 67؛ یونس، آیات 12 و 21)

هم چنین از نظر قرآن کسانی که در مسایل اقتصادی به اسراف و زیاده روی گرفتار هستند، با چنین رفتاری گناهکارانه نه تنها آسایش و رفاه را از خود سلب می کنند، بلکه موجبات خشم خدا را فراهم می آورند و این گونه است که دچار ضرر و زیان مالی می شوند و خدا نعمت را به نقمت تبدیل می کند.(زمر، آیه 53) بنابراین، کسی که بخواهد از ضرر و زیان های مالی برخاسته از این علت در امام بماند، باید ترک اسراف کند.

البته بسیاری از مردم گرفتار ناتوانی در تشخیص سود و زیان خویش هستند و امور ضرری را نمی توانند تشخیص دهند؛ زیرا گرفتار اموری هستند که قدرت تشخیص را از ایشان سلب می کند. از مهم ترین عواملی که موجب می شود تا انسان قدرت تشخیص ضرر را از دست بدهد می توان به کفر اشاره کرد. خدا می فرماید که كفر، مانع شناخت ضرر و نفع حقيقى انسان می شود(آل عمران، آیه 178)؛ چنان که محبت شدید و علاقه به چیزی نیز این قدرت تشخیص را از وی سلب می کند به طوری که نمی تواند ضرر ایجادی از سوی آن محبوب را ببیند.(بقره، آیه 216)

از نظر قرآن غیر از کفر و علاقه و محبت شدید، عامل سومی چون تعجیل و عجله موجب می شود تا انسان ناتوان از تشخیص نفع و ضرر شود. از همین رو در آیات قرآنی هشدار می دهد که تعجيل گرى انسان، سبب از دست دادن درك صحيح كار شر از خوب شده و او را از تشخیص عاجز می کند.(اسراء، آیه 11)

هم چنین اموری چون بدگمانی و سوء الظن(نور، آیه 11)، عدم ارتباط با آسمان و عدم برخورداری از وحی(جن، آیات 9 و 10) از دیگر عواملی است که قدرت تشخیص نفع و ضرر را از انسان می گیرد.

با توجه به این عوامل باید گفت که اگر کسی بخواهد از ضرر و خسرانی پیش گیری کند یا به دفع آن بپردازد، باید در گام نخست از عواملی که مانع جدی بر سر راه قدرت تشخیص انسان می شود، رهایی یابد. پس باید گفت که ایمان، وحی، پرهیز از عجله ، اجتناب از علاقه شدید و بدگمانی مهم ترین عواملی است که به انسان قدرت تشخیص ضرر و نفع را می دهد. کسی که به وحی و غیب آگاهی یابد و حقایق چیزها را از طریق وحی و علم الهی به دست آورد هرگز دچار ناتوانی در تشخیص نخواهد شد و کاری نمی کند که ضرر و خسران آور باشد.(اعراف، ایه 188) از همین جهت است که مومنان با بهره گیری از وحی الهی به احسان می پردازند که سودی چند برابر را عاید شخص می کند و صدقات و انفاقات مالی را عامل کاهش سرمایه و موجب ضرر نمی داند بلکه عامل رشد و شکوفایی اقتصادی و برکت آن می داند؛ چنان که ربا و رباخواری و بخل ورزی را عامل کاهش برکت و سرمایه و ثروت می داند.(آل عمران، آیات 130 و 180؛ بقره، آیه 265 و آیات دیگر)

از آن جایی که خدا مالک هستی و تعیین کننده رزق و روزی و قسمت کننده آن است، انسان به جایی آن که به دیگر عوامل و اسباب توجه کند، بیش ترین بذل توجه و اهتمام را به خدا داشته و با رضایت خدا و کسب آن تلاش کند تا از ضرر و خسران رهایی یابد و هماره از نعمت های الهی بهره مند شود.(انعام، آیه 17؛ اعراف، آیه 188؛ یونس، آیه 49)

از نظر قرآن، انفاقات مالی و نیز صبر و استقامت در هنگام ضرر و زیان می تواند وسيله اى كارساز، براى تحمّل ضرر و زيانهاى مالى و جانى باشد که آزمايشى براى سالكان راه ايمان است.(بقره، آیات 153 تا 155 و 177)

به نظر می رسد که خدا همه به ویژه اشراف و سرمایه داران را به ضرر و خسران می آزماید تا در مسیر درست قرار گیرند، و راه و روش باطل و نادرست و گناهکارانه خویش را کنار نهند و در مسیر درست گام بردارند؛ اما آنان در بیش تر موارد عبرت نمی گیرند و به راه نمی یایند.(اعراف، آیات 90 تا 92)

خدا در آیات قرآنی به کاسب ها و بازاریان هشدار می دهد که کم فروشی و گران فروشی عامل مهم در خسران و زیان سرمایه است؛ پس حق و حقوق مردم را باید رعایت کنند تا این گونه نه تنها از ضرر و خسران در امان مانند بلکه به سرمایه های آنان افزوده شود؛ اما آنان این گونه عمل نمی کنند و باز به کم فروشی و گران فروشی رو می آورند تا سودی به ظاهر بیش تر داشته باشند.(مطففین، آیات 1 تا 3؛ الرحمن، آیات 8 و 9؛ شعراء، آیات 177 و 181)

از نظر قرآن هیچ کسی نباید به دیگران ضرر و خسرانی را وارد کند، هر چند که خسران اندك به اموال ديگران، در صورت دفع زيان حتمى و بزرگتر و در راستاى مصحلت آنان جایز شمرده شده است.(کهف، آیه 79)