عزت اجتماعی، عوامل و موانع آن

بسم الله الرحمن الرحیم

عزت، حالتی مثبت در نفس است که اجازه نمی دهد تا کسی او را خوار و ذلیل کند و بر او چیره و غلبه کرده و سلطه یابد. هر چند که عزت یک حالت نفسانی و باطنی و از مسایل روان شناسی است؛ اما آثار این عزت بیش تر در حوزه روان شناسی اجتماعی بروز و ظهور می کند؛ ازاین روست که با حوزه عمل اجتماعی ارتباط تنگاتنگ دارد. عزت سیاسی نیز برآیندی از همین عزت اجتماعی است؛ چرا که انسان در تعاملات با دیگری است که عزت باطنی را بروز و ظهور می دهد و بر آن است تا عزتمندانه در اجتماع زندگی کند؛ پس سبک زندگی را در پیش می گیرد که تامین کننده و تضمین گر این حالت روانی و باطنی او باشد و شرایط به گونه ای رقم نخورد تا ذلیل و خوار باشد.

اهمیت و آثار عزت اجتماعی

حالتی در نفس انسانی وجود دارد که مانع جدی بر سر راه مقهور شدن و مغلوب شدن می شود. در حقیقت عزیز کسی است که همانند صخره ای بلند و تند و تیز از سنگ خارای سفت و سخت، نه تنها اجازه نفوذ از اطراف را نمی دهد، بلکه به سبب دیواره بلند و تند و تیز آن به کسی اجازه غلبه را نیز نمی دهد. پس از هیچ راه و طریقی نمی توان به آن نفوذ کرد یا غلبه یافت. این گونه است که قاهر و غالبی است که هرگز مغلوب و مقهور نمی شود و هماره غلبه و قهر برای او است. با این توصیفات نمی توان جز خدا کسی را یافت که دارای عزت حقیقی باشد؛ زیرا هر چیزی در هستی غیر از خدا به شکلی مغلوب و مقهور چیزی دیگر است. از همین روست که خداوند عزت حقیقی را تنها برای خود اثبات می کند که قهار و غالب مطلق و عزیز کامل است: فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا.(نساء، آیات 139؛ یونس، آیه 65؛ فاطر، آیه 10)

البته کسانی که مظهر خدا شده باشند، به اعتبار مظهریت تجلی گاه عزت الهی خواهند بود، و به سبب همین مظهریت آنان نیز عزیزی هستند که مقهور و مغلوب نخواهند شد و گرد ذلت و خواری بر ایشان ننشیند. از همین روست که خداوند در نقد سخن منافقان که عزت را برای خود و ذلت را برای مومنان اثبات می کردند، می فرماید: وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ؛ و فقط برای خداست همه عزت و برای رسولش و برای مومنان.(منافقون، آیه 8)

از نظر قرآن هر کسی خواهان عزت برای خویش است؛ زیرا عزت به معنای قهاریت و غلبه و سلطه مطلق بدون مقهوریت و مغلوبیت، به انسان این معنا را می بخشد تا آزادانه عمل کند و تحت اراده اجباری و اکراهی دیگری قرار نگیرد و مجبور به کاری نشود که بیانگر ذلت نفس اوست.

خداوند به صراحت از اراده انسانی برای کسب عزت نفس و عزت اجتماعی سخن به میان آورده و فرموده است: مَن كانَ يُريدُ العِزَّةَ فَلِلَّهِ العِزَّةُ جَميعـًا؛ هر کسی عزت را می خواهد و اراده دارد بداند که همه عزت فقط برای خدا است.(فاطر، آیه 10) پس   عزّت خواهی، از خواسته هاى طبيعى انسان است. این آیه هم چنین بیان می کند عزت در هر نوع و شکلی را باید با اراده به دست آورد. پس عزم جدی لازم است تا آن را به دست آورد و این گونه نیست که با حلوا حلوا کردن دهان شیرین شود. تنها راه کسب آن نیز ارتباط با خدا از طریق متاله و خدایی شدن و مظهریت اسمایی و صفاتی اوست که این جز به عبادت تقوایی حاصل نمی شود.(ذاریات، آیه 56؛ بقره، آیه 138؛ آل عمران، آیه 79 و آیات دیگر)

به سخن دیگر، هر کسی عزت روانی و نفسانی می خواهد باید خود را متصف به صفات الهی کند تا این گونه عزت نفس او در چهره رفتار اجتماعی بروز و ظهور کند و از عزت اجتماعی برخوردار شود. پس هر کسی راه و روشی دیگر غیر از بجوید و بخواهد به عزت برسد، هرگز به آن نمی رسد؛ زیرا هر چیزی دیگر عزت آفرین نخواهد بود و گاه انسان را گرفتار عزت توهمی می کند و از عزت حقیقی دور می سازد. خداوند نسبت به این عزت وهمانی و دروغین هشدار می دهد و می فرماید: وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ ؛ و چون به او گفته شود از خدا پروا كن! عزت توهمی و نخوت وى را به گناه كشاند. پس جهنم براى او بس است و چه بد بسترى است.(بقره، آیه ۲۰۶)

از نظر قرآن، در میان صفات الهی برخی از صفات از صفات برتر و عالی نسبت به دیگر صفات است. از جمله این صفات می توان به صفت عزت اشاره کرد. خدا می فرماید: ولِلّهِ المَثَلُ الاَعلى وهُوَ العَزيزُ الحَكيم؛ برای خدا مثل برتر و اعلی است و همان خدایی که عزیز و حکیم است.(نحل، آیه 60؛ روم، آیه 27)

در اهمیت عزت همین بس که خداوند در اجراى خواسته هاى حكيمانه خويش، برخوردار صفت عزت اقدام می کند بی آن که هرگز مقهور و مغلوب خواسته کسی یا چیزی شود و چیزی نیز سد راه انجام خواسته های حکمیانه اش شود. در حقیقت هستی با حکمت و با اقتدار عزت از سوی خدا مدیریت می شود. این بدان معنا است که استقلال اجتماعی افراد یا استقلال سیاسی کشور جز در سایه عزت مقتدرانه فراهم نمی شود؛ زیرا اگر شخص یا کشوری بخواهد اهداف متعالی خود را تحقق بخشد باید از اقتدار عزت مدارانه برخوردار باشد و کسی یا چیزی مانع نشود بلکه عزت او خود مانع از نفوذ اکراهی یا اجباری اراده های دیگری یا دیگر کشورها باشد.

در سایه چنین اقتداری عزت مدارانه است که وحدت اجتماعی در جامعه ایجاد می شود؛ زیرا اگر شخص یا جامعه ای از عزت برخوردار نباشند نمی توانند متفرقات را به وحدت و اتحاد سوق دهند، بلکه این عزت است که وحدت ساز و وحدت آفرین است و متفرقات را به وحدت و اتحاد می رساند و اجازه فرار از محور و مرکز را نمی دهد، بلکه همانند شتاب دهنده ای است که همه را با جاذبه اقتداری خود به سمت مرکز می کشاند. به سخن دیگر، باید مرکز چنان قوی و سنگین باشد که همه چیز را به سوی خود جذب کند و از پراکندگی و خروج از محور گردشی خود جلوگیری نماید. چنین اقتدار نافذ و قاهر و غالبی جز از طریق عزت به دست نمی آید و چنین وحدت و اتحادی جز در سایه عزت تحقق نمی یابد. (بقره ، آیات 208 و 209)

از نظر قرآن عزیز به سبب صلابت و وزانت قهاریت بی مقهوریت و غالبیت بی مغلوبیت چنان از اقتدار برخوردار است که سخن و کلام او فصل الخطاب بوده و حجت بر همگان تمام می شود. پس وقتی تهدیدی می کند یا بشارتی می دهد در آن هیچ خدشه ای وارد نمی شود و همگان مطیعانه آن را می پذیرند. بر همین اساس است که رسالت پیامبران در مقام انذار و تبشیر در سایه عزت برآمده از عزت الهی حجتی تمام و کمال است و هیچ گاه مقهوریت و مغلوبیتی در آن راه نمی یابد.(نساء، آیه 165)

هم چنین از آثار عزت برخاسته از عزت الهی می توان به رفتار اجتماعی سخاوتمندانه افراد اشاره کرد؛ زیرا کسی که متوجه عزت با خاستگاه الهی خویش است، خود را مقهور و مغلوب نمی یابد و در هیچ کار و امری بخل نمی ورزد و با سخاوت تمام به انفاق رو می آورد؛ زیرا اگر انفاق و سخاوت موجب فقر او شود، در حقیقت نوعی مغلوبیت و مقهوریت نسبت به این امر تحقق یافته است؛ در حالی که عزیز به عزت الهی هیچ گاه مقهور و مغلوب چیزی نمی شود. پس عزت برخاسته از عزت الهی مانع جدی در سر راه بخل ورزی انسان است و شخصی که عزیز به عزت الهی است هماره اهل بخشش و انفاق و صدقه است؛ زیرا خود را متصل به منبع لایزال و لایتناهی عزت می داند.(تغابن، آیات 16 و 18)

عزیز همان طوری که در حوزه نفس و روان شناسی مغلوب و مقهور هواهای نفسانی یا وسوسه های شیطانی نیست(بقره، آیات 208 و 209) هم چنین در عمل اجتماعی مقهور اراده شخص یا گروه یا اجتماعی نیست، بلکه هماره او قاهر وغالب در کارها و بر امور است.(منافقون، آیه 8) پس هرگز در محیط اجتماعی گرفتار ذلت و خواری نخواهد شد و هماره عزیز خواهد ماند.(همان)

استواری و استقامت بر اهداف حکیمانه و پیشبرد آن از جمله ویژگی های عزیزی است که به عزت الهی به آن رسیده است. این گونه است که هیچ گونه فشار و تهدیدی او را از مسیر اهداف دور نمی سازد و مانعی بر سر راه او ایجاد نمی کند حتی اگر در این مسیر جان و مال و عرض خویش را از دست دهد ولی هرگز تن به ذلت نمی سپارد چنان که اصحاب اخدود(بروج، آیات 4 تا 8) و اصحاب امام حسین(ع) این گونه بودند و با استقامت در مسیر عزت رفتند و در پاسخ به ذلت گفتند: هیهات من الذله.

از دیگر آثار اجتماعی عزت که بر اهمیت آن نیز دلالت دارد، الفت میان افراد جامعه است. از نظر قرآن حاكميّت الهى بر قلبها و ايجاد الفت بين آنها، نمودى از عزّت خداوند است(انفال، آیه 63)؛ چرا که جمله «اِنّه عزيز حكيم» تعليل براى تأليف است، يعنى از آثار عزّت خدا تصرّف در قلوب و ايجاد الفت است. (روح المعانى، ج 6 ، جزء 10، ص 41) پس اگر کسی بخواهد میان مردم انسجام و وحدت قلوب ایجاد کند باید به عزت الهی به عنوان مهم ترین عامل توجه داشته باشد و از آن بهره گیرد. در همین راستا هر کسی که دنبال چنین چیزی است و می خواهد مردم با او الفت داشته باشد باید به رابطه خود با خدا توجه نماید تا از عزت الهی برای این مقصود استفاده کند. از این روست که امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: مَنْ أَصْلَحَ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّاسِ وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْيَاهُ وَ مَنْ كَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ كَانَ عَلَيْهِ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ؛ آن كه ميان خود و خدا را به صلاح دارد، خدا ميان او و مردم را به صلاح آرد، و آن كه كار آخرت خود درست كند، خدا كار دنياى او را سامان دهد، و آن كه او را از خود بر خويشتن واعظى است، خدا را بر او حافظى است.(نهج البلاغه، حکمت 86)

پیروزی و موفقیت در امور اجتماعی ، سیاسی و نظامی نیز مرهون عزت برآمده از عزت الهی است.(آل عمران، آیات 123 و 126؛ انفال، آیات 9 و 10 و 49؛ روم، آیات 1 تا 5 و آیات دیگر)

هم چنین حفظ معابد و آثار مذهبی و مقدسات اجتماعی و شعائر آن نیز در گرو عزت الهی است و اجتماع در سایه چنین عزتی است که می تواند به صیانت و حفاظت از آن بپردازد و موفق شود.(حج، آیه 40)

از نظر قرآن اجرای قوانین و ضمانت اجرایی و حمایتی از آن تنها در سایه عزت شدنی است؛ به این معنا که اگر فرد یا جامعه ای از عزت واقعی برخوردار نباشد نمی تواند امیدی به اجرای قوانین داشته باشد؛ زیرا این عزت مقتدرانه است که ضامن اجرایی قوانین است؛ چرا که با این عزت شخص یا جامعه می تواند مخالف قوانین و متخلف را کیفر دهد و با قهر و غلبه متخلفان را تنبیه و مجازات کند.(بقره، آیات 228 و 240؛ قمر، آیات 41 و 42؛ ابراهیم، آیات 44 تا 47)

انسان در سایه عزت الهی می تواند عزیزانه زندگی کند و در اجتماع به آرامش و آسایش دست یابد؛ زیرا توجه به علم و عزت الهی و بهره مندی مومنان از آن خود بهترین عامل آرامش و اطمینان بخش است که انسان از آن بهره می برد.(بقره، آیه 260 و آیات دیگر)

عوامل عزت آفرین

عوامل بسیاری در تحقق این حالت عزت برآمده از خاستگاه عزت الهی نقش دارد. پس اگر کسی بخواهد مظهر اسم عزت الهی باشد و از این اسم بهره مند شود، باید اسباب آن را فراهم آورد که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است. از جمله مهم ترین عوامل و اسباب آن می توان به این موارد اشاره کرد:

1. آخرت طلبى: بی گمان آخرت نقش تعیین کننده ای در فلسفه و سبک زندگی بشر دارد؛ زیرا آخرت طلبی انسان را از گرایش محض به دنیا باز می دارد و فعالیت هایش را به گونه ای جهت می دهد تا آخرتش نیز تامین و تضمین شود. این گونه است که آخرت طلبان بر خلاف دنیا طلبان سبک زندگی خاص خود را دارند؛ چرا که این فلسفه زندگی موجب می شود تا از بسیاری از متاع های دنیوی برای کسب آخرت دست بردارد. از نظر قرآن، آخرت طلبی و پذیرش معاد موجب می شود تا انسان به قوانین خاص پای بند باشد و از فجور و دریدگی و بی بند و باری رها شود.(قیامت، آیات 1 تا 4) از نظر قرآن، گرایش آخرت طلبى در پرهيز از متاع دنيا و این هر دو در كسب عزّت نفس و عزت اجتماعی نقش تعیین کننده دارد. از این روست که می فرماید: تُريدُونَ عَرَضَ الدُّنيا واللّهُ يُريدُ الأخِرَةَ واللّهُ عَزيزٌ حَكيم؛ شما متاع عرضی دنیا را می خواهید در حالی که خداوند آخرت را می خواهد و خداوند عزیز و حکیم است.(انفال ، آیه 67) در حقیقت این اعراض از متاع دنیوی و پذیرش و اراده برای آخرت است که انسان را به عزت الهی می رساند. پس عزت انسانی در سایه عزت الهی به دست می آید که آن نیز تابع این عناصر است.
2. اراده: از نظر قرآن یکی از مهم ترین عوامل تاثیر گذار در ایجاد عزت خواسته و اراده انسانی است. تا انسان اراده نکند و نخواهد و عزم بر انجام نداشته باشد، هرگز به عزت نمی رسد. از این روست که قرآن عزّت انسانها، با انتخاب و اراده خود آنان مربوط دانسته است: مَن كانَ يُريدُ العِزَّةَ.( فاطر ، آیه 10) البته این اراده به این معنا است که شخص می خواهد خود را خدایی کند و از بستر مظهریت در عزت از عزت خداوندی بهره مند شود. پس اراده بر این که خدایی شود موجب می شود تا از عزت الهی برخوردار شود.
3. سلوك راه خدا: چنان که گفته شد خدایی شدن و مظهریت است که عامل عزت انسان می شود؛ پس باید گفت عزّت و كمال، در گرو پيمودن راه خدا است ؛ زیرا در این راه است که انسانی خدایی می شود. خدا می فرماید: كِتـابٌ اَنزَلنـاهُ اِلَيكَ لِتُخرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّـلُمـاتِ… اِلى صِراطِ العَزيزِ الحَميد؛ کتابی را نازل کردیم تا تو پیامبر بدان مردم را از ظلمات به سوی نور بیرون بری و به سمت راه بزرگ خدای عزیز و حمید برسانی.(ابراهيم ، آیه 1)
4. عبادت: در همین راستا می بایست گفت مهم ترین عاملی که انسان را خدایی می کند، عبادتی است که در صراط مستقیم یعنی در چارچوب اسلام انجام می گیرد. از این روست که در قرآن عامل عزت آفرین عبادت و اطاعت خداى يگانه دانسته شده و آن را به عنوان راهى براى عزتمندى آدمى معرفی می کند: واتَّخَذوا مِن دونِ اللّهِ الِهَةً لِيَكونوا لَهُم عِزّا كَلاّ سَيَكفُرونَ بِعِبادَتِهِم و يَكونونَ عَلَيهِم ضِدّا.(مريم ، آیات 81 و 82)
5. قرآن: برای دست یابی به مظهریت راه مستقیم اسلام را باید پیمود که قرآن به عنوان کتاب الله آن را بیان کرده است. پس قرآن و پيروى از آموزه هاى آن، مايه عزّت انسانها می شود: كِتـابٌ اَنزَلنـاهُ اِلَيكَ لِتُخرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّـلُمـاتِ اِلَى النّورِ بِاِذنِ رَبِّهِم اِلى صِرطِ العَزيزِ الحَميد. (ابراهيم، آیه 1؛ و نیز سباء، آیه 6 )