بسم الله الرحمن الرحیم
در دنیا، حق و باطل، و خیر و شر به هم آمیخته است؛ زیرا دنیا محلی برای آزمون و ابتلای بشر است که خدا انسان را در کوره سوزان فتنه می افکند تا «سیه رو شود هر که در او غش باشد.» بر همین اساس، هر چیزی را دو چهره است؛ چنان که از نظر قرآن، یک روز برای گروهی نحس و همان روز برای دیگر مبارک و میمون است؛ چنان که دو لشکر پیروز و شکست خورده یا گرفتار شدن کافران به عذاب استیصال و نجات یافتن مومنان از عذاب در یک روز، بیانگر این حقیقت است. باران و برف از نعمت های الهی است که می تواند دو چهره متضاد از خود را به نمایش گذارد؛ نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا چرایی و چگونگی، شیرینی و تلخی یک واقعه یا تبدیل کردن نعمتی به نقمت یا نقمتی به نعمت و هم چنین برآمدن شیرینی از درون تلخی باران و سیل بپردازد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
آزمون ها و کیفرهای الهی
از نظر قرآن، هر آن چیزی که انسان در زندگی با آن مواجه می شود، اموری است که در قالب سنت های الهی مکتوب و نگارش شده است، به طوری که هیچ چیز در عالم بدون برنامه ای از پیش تنظیم شده اتفاق نمی افتد، بلکه همه آن ها براساس حکم الهی در ام الکتاب و لوح محفوظ است.(توبه، آیه 51؛ حدید، آیات 22 و 23)
البته آن چه به انسان از خیر و شر می رسد در دو دسته اصلی قابل تقسیم بندی است: 1. امور ابتلایی و آزمونی که خدا با آن انسان ها را می آزماید تا معلوم شود چه کسی چگونه فکر و عمل می کند و چگونه از ظرفیت های ناشناخته اش بهره مند می شود(عنکبوت، آیات 2 و 3؛ بقره، آیه 155؛ ملک، آیه 2؛ مائده، آیه 94)؛ 2. امور کیفری و مجازاتی که به سبب ارتکاب گناهان انسان به این دسته گرفتار می شوند. خدا به صراحت از این دسته از مصیبت ها در آیاتی چند سخن به میان آورده است؛ از جمله می فرماید: وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ؛ و هر گونه مصيبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست و خدا از بسيارى درمى گذرد. (شوری، آیه ۳۰) در این آیه بیان شده که خدا از بسیاری از گناهان و خطاهای انسانی در می گذرد و عفو می کند، با این همه مجازات برخی از همین گناهان در دنیا، برخی از این مصیبت هایی است که به خود انسان، خویشان یا اموالش می رسد.
بنابراین، اگر انسان با موردی چون زلزله، جنگ، نقص عضو و بیماری خود یا عزیزان، مشکلات مالی و تنگناهای اقتصادی، از دست رفتن نعمت یا تبدیل نعمت به نقمت و مانند آن ها مواجه شد، نمی تواند حکم قطعی کند که این ها از مصادیق آزمون است یا کیفر الهی؛ زیرا ممکن است که هر یک از دو عامل سبب ایجاد این امور شده باشد؛ چرا که گاه به سبب آزمون و ابتلایی انسان گرفتار مصیبتی حتی افزایش ثروت و نعمت می شود(فجر، آیات 15 تا 17)، و گاه دیگر به سبب کیفری نعمتی را از دست می دهد و گرفتار نقمتی می شود.(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، از آن جایی که انسان نمی داند که مصیبت ها از مصادیق ابتلایی یا کیفری است، بهترین شیوه و روش آن است که انسان استغفار کند و صدقه دهد؛ زیرا این گونه اعمال موجب رفع عذاب و مصیبت، دفع آن و نیز جلب منفعت می شود. از همین روست مستحب است که انسان در روز دست کم هفتاد بار استغفار کند و مبلغی را صدقه کند.
برف و باران کیفری
از نظر قرآن، نعمت های الهی به سادگی می تواند به نقمت تبدیل شود؛ بنابراین نمی بایست گمان کرد که اگر نعمتی در اختیار است هماره باقی و برقراراست یا انسان می تواند به عنوان نعمت از آن بهره گیرد؛ چنان که گاه می شود که انسان با داشتن اتومبیلی که نعمت است، تصادف می کند و به خود و خویشان یا اموالش آسیب جدی وارد می کند و حتی مرگ را برای خویش رقم می زند؛ یا با داشتن ثروت و انواع دسترسی به غذا و آسایش، ناگهان همین غذا موجب انواع بیماری های سخت درمان یا بی درمان می شود. پس اگر قارونی با ثروت خویش به معجزه الهی دفن می شود(قصص، آیات 75 تا 82) همین اتفاق برای دیگران رقم می خورد، هر چند که گمان می کند که مثلا زلزله یا سیلی او را کشته و به دلیل بلایایی طبیعی مرده است؛ اما در باطن و ملکوت امر، چنین شخصی گرفتار کیفر الهی در دنیا شده است؛ زیرا در عالم هیچ امری اتفاقی نیست؛ زیرا همان طوری که خدا برای هر چیزی برنامه مشخصی و مقدری دارد که بر اساس حکمت و مشیت الهی است. خدا می فرماید: وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا؛ و هر چیزی را آفریده است. پس به اندازه ای تقدیر کرده است.(فرقان، آیه 2)
از نظر قرآن، خدا است که نه تنها باران را ایجاد می کند، بلکه حتی قطرات باران را بر اساس برنامه ای مقدر و مشخص به مقاصد خودش می رساند. خدا می فرماید: وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ ؛ و خدا همان كسى است كه بادها را روانه مى كند. پس بادها ابرى را برمى انگيزند و ما آن را به سوى سرزمينى مرده رانديم و آن زمين را بدان وسيله. پس از مرگش زندگى بخشيديم رستاخيز نيز چنين است. (فاطر، آیه ۹)
از نظر قرآن، اقسامی باران از سوی خدا نازل می شود، که شامل باران مفید و مضر دسته بندی می شود. ریشه این مفید و مضربودن را می بایست در دو رویکرد ابتلایی و کیفری جست و جو کرد. به عنوان نمونه خدا می فرماید: وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ؛ و مَثَل صدقات كسانى كه اموال خويش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى كنند، همچون مَثَل باغى است كه بر فراز پشته اى قرار دارد كه اگر رگبارى بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگبارى هم بر آن نرسد، بارانِ ريزى براى آن بس است، و خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست.(بقره، آیه ۲۶۵)
از نظر این آیه، بارانهای حتی رگباری نیز در صورتی که به قصد برکت بخشی باشد، می تواند مفید باشد؛ زیرا کسی که صدقه می دهد از انواع برکات الهی حتی در شرایط سخت بهره مند می شود؛ این گونه که حتی باران های رگباری و سیل آسا نیز مدیریت می شود تا بهره بیش تری را شخص یا جامعه متقی دریافت کند.
خدا عامل تقوای الهی را در بهره مندی از باران و دیگر برکات آسمانی این گونه تبیین می کند و می فرماید: وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا بَيَاتًا وَهُمْ نَائِمُونَ أَوَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا ضُحًى وَهُمْ يَلْعَبُونَ. أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى گشوديم؛ ولى تكذيب كردند پس به كيفر دستاوردشان گريبان آنان را گرفتيم. آيا ساكنان شهرها ايمن شده اند از اينكه عذاب ما شامگاهان در حالى كه به خواب فرو رفته اند به آنان برسد؛ و آيا ساكنان شهرها ايمن شده اند از اينكه عذاب ما نيمروز در حالى كه به بازى سرگرمند به ايشان دررسد؛ آيا از مكر خدا خود را ايمن دانستند با آنكه جز مردم زيانكار كسى خود را از مكر خدا ايمن نمى داند ؛ (مائده، آیا ۹۶ تا 99)
از نظر این آیه، تکذیب قولی و عملی انسان موجب می شود تا همان باران رحمت، تبدیل به عذاب شود و عذب و شیرینی آن از دست برود. پس از جایی که گمان نمی بردند، گرفتار نقمت شدند؛ زیرا از نظر قرآن، اگر انسان دور از دریا باشد نمی تواند قطع و یقین داشته باشد با آب غرق نمی شود؛ زیرا همه هستی جنود الهی هستند و اگر خدا بخواهد شیاطین را برای ماموریت عذاب و کیفر می رسد، چه رسد زمین و آسمان که مطیع خدا هستند و هیچ کراهتی نسبت به فرمان های تکوینی الهی ندارند. از همین روست که خدا به مردمان هشدار می دهد تا از غرق شدن در خشکی بیمناک باشند؛ زیرا مکر الهی در هر جایی ممکن است دامن گیر شخص شود و از جایی که گمان نمی برد گرفتار عذاب شود.
خدا با اشاره به بلایی که قوم سبا گرفتار آن شدند، به مردم هشدار می دهد که حتی سدهای محکم در برابر سیل خشم الهی مقاومتی نخواهد داشت؛ بلکه آن چه سد مقاومی در برابر خشم الهی است، ایمان و تقوای الهی است؛ پس باید انسان به جای دل بستن به سدهای محکم، دل به ایمان و تقوای الهی استوار دارد؛ خدا می فرماید: لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ؛ قطعا براى مردم سبا در محل سكونتشان نشانه رحمتى بود، دو بوستان و باغستان از راست و چپ؛ به آنان گفتيم: از روزى پروردگارتان بخوريد و او را شكر كنيد. شهرى است خوش و خدايى آمرزنده . پس روى گردانيدند و بر آن سيل سد عرم را روانه كرديم و دو باغستان آنها را به دو باغ كه ميوه هاى تلخ و شوره گز و نوعى از كنار تنك داشت تبديل كرديم ؛ اين عقوبت را به سزاى آنكه كفران كردند به آنان جزا داديم؛ و آيا جز ناسپاس را به مجازات مى رسانيم. (سبا، آیات 15 تا ۱۷) البته واژه عرم به باران شدید نیز گفته می شود؛ بارانی رگباری که به سرعت سیلی را تشکیل می دهد و بنیاد هر چیزی را می کند، حتی اگر سدهای محکم باشد.( روح‌المعانى، مج 12، ج 22، ص 184؛ الميزان، ج 16، ص 364؛ لسان‌العرب، ج 9، ص 172، «عرم»)
از نظر قرآن کسانی که رفتارهای نادرست و ناهنجار رفتاری را در زندگی پیش می گیرند، می بایست مواظب سیل های بنیان کن باشند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد، صدقه هاى خود را با منّت و آزار، باطل مكنيد، مانند كسى كه مالش را براى خودنمايى به مردم، انفاق مى كند و به خدا و روز بازپسين ايمان ندارد. پس مَثَل او همچون مَثَل سنگ خارايى است كه بر روى آن، خاكى نشسته است، و رگبارى به آن رسيده و آن سنگ را سخت و صاف بر جاى نهاده است. آن رياكاران نيز از آنچه به دست آورده اند، بهره اى نمى برند؛ و خداوند، گروه كافران را هدايت نمى كند.(بقره، آیه 264) باید توجه داشت که «وابل» به معناى باران شديد و رگبارى است.(مجمع‌البيان، ج 1 – 2، ص 649)
از نظر قرآن، باران های همه هدفمند و براساس مقدرات است و این گونه نیست که بی هدف ببارد یا تخریب و سیلی را راه بیاندازد؛ چنان که باران ها مامور به کشتن قوم نوح و بردن کشتی نوح بودند.(قمر، آیات 11 تا 13؛ نوح، آیات 10 و 11؛ انعام، آیه 6؛ بقره، آیه 19؛ تفسير التحريروالتنوير، ج 1، جزء 1، ص 317؛ لسان‌العرب، ج 7، ص 432، «صوب»)
آمیختگی عذب و عذاب
چنان که گفته شد، هر امری دو جنبه خیر و شر و نحس و مبارکی را با خود همراه دارد و آمیخته به هم است. به عنوان نمونه باران سیل آسا در زمان نوح، برای آن حضرت(ع) و همراهانش خیر و مبارک و برای کافران شر و نحس بود.
هم چنین بارانی که در سرزمینی می بارد برای عده ای چون کشاورزان موجب شادی می شود؛ اما برای خشت زنان موجب اندوه می شود؛ زیرا ممکن است خشت و آجر ایشان را بشوید؛ هم چنین وقتی بارانی در جنگ چون جنگ بدر می بارد، برای آنان در پایین دست هستند، موجب عذاب است و فعالیت های آنان را محدود می کند، و برای کسانی که بالا دست هستند امکان مقاومت یا مقابله را فراهم می آورد.
از نظر قرآن، انسان ها می بایست هماره شکرگزار نعمت ها از جمله باران باشند و اگر در بارانی مشکلات و مصیبت هایی برای انسان پدید آمد باید از آن عبرت بگیرند(فرقان، آیات 48 تا 50)؛ زیرا این باران ها می تواند برای کیفر کافران و ناسپاسان باشد که مسیر گناه و تکذیب را می روند.(همان)
بنابراین، اگر باران های زیانبار و کیفری بر مردمانی بارید باید توبه کنند و استغفار نمایند(هود، آیه 52؛ نوح، آیات 10 و 11) و به ایمان و تقوای الهی بازگردند و در طریق ایمان و تقوا و استغفار و توبه گام بردارند.(همان؛ اعراف، آیه 96؛ هود، آیه 52؛ تفسير التحريروالتنوير، مج 14، ج 29، ص 197؛ الكشّاف، ج 2، ص 402؛ مجمع‌البيان، ج 9 – 10، ص 559)
بر این اساس، اگر به هر دلیلی از ابتلاء یا کیفر برای گروهی از مردم سیلی آمد و آنان را گرفتار کرد، نه تنها مردم باید این امور را رعایت کنند و انجام دهند، بلکه باید دیگران نیز به یاری آنان بشتابند ، و همان طوری که سیلی از باران روان شد، سیلی از انسانیت و همکاری و همیاری ایجاد شود؛ زیرا خدا می فرماید: وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى؛ در نیکی و تقوای الهی به یک دیگر کمک و یاری رسانید.(مائده، آیه 2) این گونه است که حتی عذاب الهی را می توان به عذب و شیرینی یاری و همدلی و همراهی و همکاری بدل کرد و خود و دیگران را از مصیبت های دیگر رهانید، نه این که زخمی بر زخم باشیم و چون منافقان بگوییم: تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ؛ اگر نيكى به تو رسد آنان را بدحال مى سازد و اگر پيشامد ناگوارى به تو رسد مى گويند ما پيش از اين تصميم خود را گرفته ايم و شادمان روى بر مى تابند.(توبه، آیه ۵۰) یا می فرماید: إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ ؛ اگر به شما خوشى رسد آنان را بدحال مى كند و اگر به شما گزندى رسد بدان شاد مى شوند و اگر صبر كنيد و پرهيزگارى نماييد نيرنگشان هيچ زيانى به شما نمى رساند يقينا خداوند به آنچه مى كنند احاطه دارد. (آل عمران، آیه ۱۲۰)
