عدالت و شفقت در حکومت مهدویت

بسم الله الرحمن الرحیم

حکومت اباصالح المهدی(عج)، حکومتی جهانی همراه با همه عناصر اصلی مکارم اخلاقی و حاکمیت قوانین منطبق و مطابق با سنت های الهی حاکم بر جان و جهان و جامعه است. از این رو، نمی توان در تبیین حکومت مهدوی(عج) به عنصر یا عناصری بسنده کرد، اما در میان عناصر و مولفه های اساسی و اصلی آن حکومت، برخی در اولویت قرار دارند. این اولویت ها بر اساس، اولویت هایی است که خدا در قرآن بیان کرده است. در این مطلب به دو اولویت اصلی از عناصر و مولفه های حکومت آخر زمانی حضرت امام عصر و زمان(عج) اشاره شده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مولفه های اساسی حکومت امام زمان

حکومت امام زمان(عج) برآیند همه آن چیزی است که پیامبران مامور به بیان و ابلاغ و اجرای آن بوده اند. بنابراین، مجموعه ای بسیار از هر آن چیزی که در آموزه های وحیانی اسلام و شرایع گوناگون بیان شده، عناصر و مولفه های آن حکومت را تشکیل می دهد؛ زیرا آن حکومت از همه لحاظ کامل و تمام است و هیچ گونه نقص و کمبودی در آن راه ندارد؛ به طوری که هم از نظر علمی و معرفتی و هم از نظر عملی واجرایی به تمام کمال خواهد بود.

از نظر قرآن، حکومت آخر زمانی در دستان صالحان قرار می گیرد. خدا می فرماید: وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ؛ و در حقيقت در زبور پس از تورات نوشتيم كه زمين را بندگان صالح و شايسته ما به ارث خواهند برد.(انبیاء، آیه 105؛ نیز : نور، آیه 55)

صالحانی که حکومت شایسته سالاری را پدید می آورند، خود دارای ویژگی ها و شرایطی چون ایمان کامل و برتر(مائده، آیه 55)، تقوای کامل و برتر(اعراف، آیه 128؛ یوسف، آیات 56 و57)، دانایی و توانایی علمی(بقره، آیات 246 و 247؛ یوسف، آیه 55)، عبودیت و بندگی خدا(انبیاء، آیه 105)، اعمال صالح و شایسته و نیک(نور، آیه 55)، مشورت گیری(آل عمران، آیه 159)، قاطعیت(آل عمران، آیه 159)، توکل و اعتماد بر خدا (همان)، اهل احسان در سطح محاسن و مکارم اخلاقی و ایثارگری(یوسف، آیه 56؛ مائده، آیه 55)، امانت داری(نساء، آیه 58؛ یوسف، آیات 54 و 55)، اقامه کننده نماز(مائده، آیه 55)، پرداخت کننده زکات(همان)، برپاکننده عدالت همه جانبه و عدالت قسطی (ص، آیه 26)، اجتناب کننده از ظلم و بی عدالتی(یوسف، آیات 77 و 78؛ آل عمران، آیه 159)، اجتناب کننده از استبداد در امور حکومتی(همان)، متکی بر قدرت الهی و مشیت خداوندی(یوسف، آیات 99 تا 101) و مانند آن ها هستند.

از نظر قرآن، حکومت صالحان مومن در آخر زمان، تامین کننده اهداف حکومت اسلامی خواهد بود که شامل اهداف و اموری چون حاکمیت دین اسلام بر جهان(نور، آیه 55)، شرک ستیزی و هدایت و دعوت به توحید(همان)، ایجاد امنیت(همان)، اقامه نماز(حج، آیه 41)، پرداخت زکات(همان)، امر به معروف(همان)، نهی از منکر(همان)، قیام برای اجرای عدالت قسطی(حدید، آیه 25؛ مائده، آیه 8) و مانند آن ها است.

عدالت و شفقت نسبت به مردم

با آن که در آیات و روایات، ویژگی هایی برای حکومت صالحان در آخر زمان و نیز اهداف گوناگونی برای آن بیان شده است؛ اما به نظر می رسد که از نظر امام زمان(عج) به عنوان بنیانگذار حکومت آخر زمانی، برخی از عناصر و مولفه ها از اولویت و تقدم بیش تری نسبت به برخی دیگر برخوردار است.

در دعای معروف «توفیق الطاعه» که از امام زمان(عج) نقل شده است؛ آن حضرت در قالب دعا و نیایش مهم ترین خواسته ها و اهداف خویش را بیان کرده است. آن حضرت(عج) به روشنی به امت و امامی به عنوان مطلوب و محبوب خویش اشاره می کند که دارای صفات و ویژگی های اخلاقی و رفتاری خاصی باشند. این که از نظر فردی و اخلاق شخصی و اجتماعی چگونه باشند یا چگونه نسبت و رابطه خود را با جان و جهان و جامعه سامان دهند ، از جمله مهم ترین دغدغه های آن حضرت را بیان می کند.

از نظر امام زمان(عج) بر اساس دعای توفیق الطاعه، امت و امام در حکومت مطلوب و محبوب باید این گونه باشند: وَ عَلَى الْأُمَرَاءِ بِالْعَدْلِ وَ الشَّفَقَةِ وَ عَلَى الرَّعِيَّةِ بِالْإِنْصَافِ وَ حُسْنِ السِّيرَةِ ؛ بر حاكمان دادگسترى و دلسوزى، و بر زيردستان انصاف و خوش رفتارى تفضّل فرما.(مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، دعای توفیق الطاعه)

در این عبارت ها امام زمان(عج) به صراحت تکالیف و وظایف توده مردم نسبت به حکومت اسلامی را به عنوان امت در قبال امام امت بیان کرده است. از نظر آن حضرت(عج) وجود چنین امتی موجب می شود تا امام صالح بتواند به اهداف حکومت الهی دست یابد؛ زیرا بدون حضور چنین حاضرانی نمی توان امید داشت که حتی برترین رهبران جهان حتی به کم ترین اهداف خویش دست یابند؛ زیرا اگر برای دست یابی به حکومت جهانی عدالت و قسط گستر لازم است تا امام و رهبری صالح و شایسته زمام امور را به دست گیرد؛ هم چنین برای تحقق چنین حکومت و اهدافی باید امتی شایسته در اختیار باشد تا بتوان از طریق قیام به قسط (حدید، آیه 25)، بلکه قوامین بالقسط(مائده، آیه 8) بودن این امت صالح و شایسته اهداف بلند و عالی حکومت اسلامی تحقق یابد.

از همین روست که امام زمان(عج) پس از بیان ویژگی ها و صفات حاکم و امیر اسلامی، به صفات امت اشاره کرده و برای آن دو مشخصه و مولفه اساسی و اصلی را بیان می کند که شامل: انصاف و نیک روشی و رفتاری است. پس برای درک دو مشخصه شاخص برای امام در نظام ولایی باید دو مشخصه امت را شناخت.

تاکید بر انصاف از آن روست که با رفتار منصفانه امت در قبال امام و حکومت، می توان امید داشت که مردم توقع و انتظار بی جایی از حکومت نخواهد داشت. واژه انصاف بیانگر نوعی خاص از عدالت در فکر و رفتار است. این که هر چیزی را در محیط اجتماع منصفانه تحلیل و ارزیابی کنند و تمام مسئولیت ها را بر گرده حکومت نیاندازند؛ زیرا هر چند که بخشی از اهداف توسط کارگزاران حکومت تحقق می یابد، ولی بدون بخشی دیگری که بر عهده امت است، هرگز نمی توان امید به تحقق درست و کامل اهداف داشت. بنابراین، امت باید به عنوان نیمی از حکومت خود را در برابر اهداف و وظایف و تکالیف حکومت مسئول بداند و برای تحقق اهداف، وظایف خویش را به درستی بشناسد و انجام دهد. در حقیقت انصاف بر این نکته تاکید دارد که نظام اسلامی دارای دو بال امام و امت است که موجب پرواز آسان و رسیدن به اهداف می شود. هر یک از امت و امام باید مسئولیت های خویش را بشناسد و به آن عمل کند. بنابراین، از نظر امام زمان(عج) امت و امام با هم نظام ولایی را می سازند و این گونه نیست که سازه حکومت و نظام ولایی محدود به امام و کارگزاران نظام ولایی باشد، بلکه سازه نظام ولایی با امت و امام ساخته می شود و هر یک عهده دار نیمی از این سازه بوده و نسبت به آن مسئولیت دارند.

بنابراین، هر حاکمیتی حتی حکومت معصومان(ع) نمی تواند بدون امت منصف و با انصاف به اهداف خویش دست یابد، بلکه باید امتی با انصاف وجود داشته باشد که به امور حکومتی قیام کنند.

به سخن دیگر، اگر امام به عنوان رهبر فکری و مدیریتی در جایگاه سر و قلب نظام سیاسی اجتماعی است، امت تنه و بدنه آن را تشکیل می دهد و باید مسئولیت اجرایی و عملیاتی کردن اوامر مدیریتی رهبر را به عهده گیرد. واقعیت انصاف که در عبارت امام زمان(عج) بیان شده، چنین انصافی است که از امت در قبال امام و نظام ولایی انتظار می رود.

دیگر انتظاری که از امت در نظام ولایی می رود، حسن سیره و نیک روشی و رفتاری است. بنابراین، امت باید معروف و پسندیده های اجتماع را که در قالب اصول اخلاقی و قانونی بیان شده، بشناسد و بر اساس آن رفتار کند. چنین رفتاری که گاه در سطحی فراتر از عدالت مقابله به مثلی در سطح احسان عفوی و احسان اکرامی و ایثاری صورت می پذیرد، هر گونه مخاصمه میان افراد اجتماع را به حداقل ها کاهش می دهد و امام و نظام ولایی به دور از هر گونه فعالیت هایی قضایی و انتظامی برای مدیریت صحیح اجتماع و امت، همت و اهتمام خویش را مبذول اهداف عالی تر و ابعاد نظامی و خارجی می کند. با نیک رفتاری از سوی امت نسبت به خود و کارگزارن امام ، می توان امید داشت که بخش اعظمی از توان و ظرفیت نهاد دولت ولایی آزاد و به خدمت اهداف برتر و بالاتر در می آید. از نظر امام زمان(عج)، امتی که فاقد نیک رفتاری است، همه توش و توان نظام سیاسی را مشغول به خود می کند و دغدغه دولت و امام به جای امور دیگر ، صرف چنین اموری خواهد شد.

بنابراین، برای دست یابی به نظام سیاسی ولایی و حکومت صالحان، باید امت صالح و شایسته ای وجود داشته باشد تا از دل آن ها کارگزارانی شایسته در امور گوناگون و نهادهای مختلف به کار گرفته شود.

با نگاهی به دو مولفه و مشخصه ای که امام زمان(عج) برای امت صالح و شایسته بیان کرده به خوبی روشن می شود که آن حضرت، خواهان امتی اخلاقی در سطح و قواره محاسن اخلاقی و مکارم اخلاقی است؛ یعنی همان سطحی که پیامبر گرامی(ص) خود را مامور و مبعوث به آن دانسته و فرموده است: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ جر برای امام مکارم اخلاقی برانگیخته نشده ام. (بحارالانوار، ج 16، ص 210؛ ج 68، ص 382) با چنین امتی است که امام صالح می تواند حکومت جهانی عدالت گستر خویش را برپا کند و به اهداف متعالی حکومت از منظر قرآن دست یابد.

این که گفته شده است دو مولفه انصاف و حسن سیرت نسبت به عملکرد امت در برابر و قبال امام و نظام ولایی است، به سبب تقابلی است که در کلام امام(عج) بیان شده است؛ زیرا آن حضرت(عج) پیش از بیان دو مشخصه اصلی و اساسی امت از نظر خویش به ویژگی ها و مولفه های اصلی و اساسی نظام ولایی و شاخص امام امت اشاره کرده و می فرماید: وَ عَلَى الْأُمَرَاءِ بِالْعَدْلِ وَ الشَّفَقَةِ.

تاکید امام زمان(عج) بر عنوان امراء و رعیت در تقابل هم در راستای بیان این نکته است که وظایف و تکالیف متقابل امام و امت باید در چارچوب این مولفه ها و شاخص های اساسی ساماندهی شود. پس اگر شاخص امت انصافی است که خود نوعی عدالت است، بر امام در نظام ولایی است که خود عدالت فراگیر و جامع را به عهده گیرد و انجام دهد.

باید توجه داشت که عدالت در مفهوم قرآنی دارای گستره معنایی و مفهومی گسترده و وسیعی است که شامل حتی محاسن و مکارم اخلاقی نیز می شود؛ زیرا عدالت در مفهوم قرآنی چنان که امیرمومنان امام علی(ع) بیان کرده این گونه است: وضع کل شی فی موضعه یا اعطاء کل ذی حق حقه؛ قرار دادن هر چیزی در جای خویش؛ یا بخشیدن حق هر صاحب حقی است.

بر این اساس، باید انسان جایگاه و حق هر چیزی را بشناسد تا بتواند آن را در جایی خویش قرار داده یا حق او را بپردازد. این بدان معنا است که انسان برای اجرای عدالت لازم است از وحی بهره گیرد تا از طریق وحی الهی، حق هر آفریده ای را بشناسد و آن را ادا کند. بنابراین، لازمه اجرای عدالت و رفتار درست و صحیح اخلاقی، مراجعه به آموزه های وحیانی است؛ زیرا اگر چنین رویه ای در پیش گرفته نشود، نمی تواند به درستی و صحت اجرای عمل و دست یابی به عدالت، قطع و یقین کرد.

بر این اساس، مراد از عدالت در این عبارت تنها انجام عمل بر اساس مقابله به مثل نیست که یک عدالت قانونی و ابتدایی و سطح کف آن است. برای دست یابی به عدالت کامل و فراگیر باید با توجه به سطوح گوناگون فکری و رفتاری و شخصیتی و هویتی آفریده ها از جمله انسانها ، حق و حقوق هر آفریده و هر کسی را شناخت و بدان عمل کرد. از همین رو، اجرای عدالت نسبت به انسان کامل آن است که انسان با او در سطح مکارم اخلاقی رفتار کند و کرامت های ذاتی و اکتسابی او را مد نظر قرار دهد. بنابراین، نمی تواند همان رفتاری که با یک دزد مثلا انجام می شود، نسبت به امام معصوم(ع) اجرا کرد.

از آن جایی که در نظام ولایی، انسان کامل دارای تزکیه و تقوای الهی، عهده دار مسئولیت های نظام ولایی است، به طور طبیعی چنین امام و شخصیتی ، نه تنها به آفریده ها و حقوق آن ها آگاه است، بلکه توانایی عملی برای انجام عدالت در سطوح گوناگون را دارا است و به هر کسی و هر چیزی از آفریده ها چنان که بایسته و شایسته اوست رفتار می کند. از همین روست که در نظام آخر زمانی امام زمان(عج) هر کسی به آن چه که بایسته و شایسته اوست دست می یابد و هیچ کم و کسری از سوی امام(ع) و نظام ولایی نسبت به امت اعمال نمی شود و هر کسی چنان که باید و شاید در جایگاه بایسته و شایسته خویش قرار گرفته و از موقعیت خویش بهره مند خواهد شد.

هنگامی که نظام ولایی با شناختی که به خصوصیات و بایسته ها و شایسته های هر چیزی دارد، عدالت جامع و کامل را اجرا می کند، به طور طبیعی عدالت در همه هستی از جان و جهان و جامعه گسترش می یابد و حتی حیوانات و بلکه جمادات و نباتات به کمالات شایسته خویش می رسند. در این صورت مردم نیز به تبعیت از رفتار امام و شناختی که از سوی ایشان نسبت به چیزها کسب می کنند، آنان نیز قیام به قسط می کنند و سهم هر چیزی را به او می دهند و این گونه اهداف بعثت پیامبران و انزال کتب و ارسال رسل تحقق می یابد.(حدید، آیه 25)

البته در این میان مومنان با توجه به درجات عالی تقوا و اطاعت و تبعیت از امام معصوم(ع) نه تنها قایم به قسط هستند، بلکه قوامین به قسط خواهد بود و هویت وجودی آنان بخشیدن سهم هر کسی است.(مائده، آیه 8؛ نساء، آیه 135) به طور طبیعی امام امت خود ، مصداق اتم و اکمل ، قوامین بالقسط خواهد بود و سهم خواهی و سهم بخشی از او سوی در همه سطوح تا سطح محاسن و مکارم اخلاقی خواهد بود. پس هر کسی به حسن و کرامتی که بایسته و شایسته اوست می رسد و هیچ نقص و کمبودی در قبال او اعمال نخواهد شد.

دومین شاخصه اصلی امام و نظام ولایی، شفقت نسبت امت است. واژه شفق به نوری هنگام غروب گفته می شود(انشقاق، آیه 16) که هوا تاریک روشن است. این واژه به شکل مجازی و کنایه نسبت به دلسوزی، نگرانی، مهربانی همراه با ترس و مانند آن ها به کار می رود. مشفق کسی است که با دلنگرانی و ترس نسبت به کسی دلسوزی می کند؛ زیرا او را در شرایطی سخت یا خطرناکی می یابد. دوست مشفق، دوست از روی ترس خطری نگران است.

خدا در آیه امانت می فرماید: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا؛ ما امانت الهى و بار تكليف ارادی را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه كرديم. پس از برداشتن آن سر باز زدند و از آن مشفق و هراسناك شدند، ولى انسان آن را برداشت راستى او ستمگرى نادان بود.(احزاب، آیه ۷۲)

این شفقت و دلنگرانی به سبب دلسوزی است؛ زیرا ناتوان از انجام تکلیفی بزرگ چون خلافت الهی هستند. همین ترس و دلنگرانی در زمان تاریک روشن شدن حقایق اعمال از سوی مجرمان به چشم می آید که خدا در آیه 49 سوره کهف و 22 سوره شوری به آن اشاره کرده است.

خدا در جایی دیگر می فرماید: يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَيَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِينَ يُمَارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلَالٍ بَعِيدٍ ؛ كسانى كه به آن ايمان ندارند شتابزده آن را مى‏ خواهند و كسانى كه ايمان آورده‏ اند از آن مشفقانه هراسناكند و مى‏ دانند كه آن حق است. بدان كه آنان كه در مورد قيامت ترديد مى ‏ورزند، قطعا در گمراهى دور و درازى‏ اند.(شوری، آیه 18)

در این آیه بیان شده که کافران نسبت به ساعت قیامت و قرار گرفتن میزان اعمال و سنجش آن عجول هستند؛ اما مومنان با آن که تلاش کردند تا کاری خلاف اوامر و نواهی الهی انجام ندهند، باز هم دلنگران و هرسناک هستند که نکند مشکلاتی داشته باشند. این همان خوف و رجایی است که در اهل ایمان است.

از نظر امام زمان(عج) امیر و حاکم شایسته اسلامی باید نسبت به امت مشفق باشد و دوستانه و از روی دلسوزی نگران حال آنان باشد. بی گمان تفسیری که امام زمان(عج) از شفقت نسبت به امت بیان می کند، بازتابی از ولایت است؛ زیرا ولی هر کسی سرپرستی خود را محبانه انجام می دهد در حالی که در محبت او ممکن است توبیخ و تنبیه هم باشد. پس دلنگرانی امام امت نست به امت بر اساس ساختار ولایت است. پس اگر تنبیه و مجازاتی اعمال می کند نه برای انتقام و انتصار بلکه برای هدایت و ترسی است که نسبت به امت دارد. وقتی امت در سراشیب سقوط و خطر قرار می گیرد لازم است تا تازیانه خشم فرود آید و رعیت را از مسیر نادرست سقوط باز و دور دارد.

بنابراین، اجرای قوانین و مجازات ها نه برای انتقام برای در چارچوب ولایت و شفقت انجام می شود و چون امام دلنگران و هراسناک از حال و روز امت است، مجازات و تنبیهاتی را به مورد اجرا می گذارد.

به هر حال، در نظام ولایی آخر زمانی و حکومت مهدی(عج) تعالی فرج دو مولفه و شاخص اصلی عدالت و شفقت نسبت به امت اجرا می شود. این بدان معنا است که حکومت اسلامی در هر زمانی باید به چنین مولفه ها و شاخصه هایی اهتمام ورزد و آن را به مورد اجرا در آورد تا شایسته نسبت به نظام ولایی سیاسی اسلامی باشد.