عجله های خوب و بد

بسم الله الرحمن الرحیم

عجله، مطالبه چیزی قبل از رسیدن وقت آن، در بیش تر موارد عملی مذموم است، به طوری که در ضرب المثل معروف می گویند: عجله کار شیطان است. البته مواردی خاص است که به عنوان یک عمل پسندیده و خوب مطرح می شود، چنان درباره «تعجیل در فرج یا تعجیل در نماز» حتی روایاتی آمده است و پیامبر مکرم و معظم اسلام(ص) برای بیان وحی نیز «عجله» می کرد. اما آن چه در رفتار کلی آدمی می بایست مد نظر قرار گیرد، نه تعجیل، بلکه سرعت و سبقت در کارها به ویژه کارهایی است که خیر به خود و دیگران است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا عجله های خوب و بد و تفاوت آن را با سرعت و سبقت بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، تبیین کند، با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

فرق عجله با سرعت و سبقت

عجله چنان که در کتب لغوی از جمله فرهنگ های قرآنی آمده است، مطالبه چیزى قبل از رسیدن وقت آن را عجله گویند.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 548، «عجل».) در فارسی اگر سرعت به معنای شتاب است، عجله همان شتابزدگی است.

هم چنین به نظر می رسد که تاخیر همان طوری که در برابر تقدیم قرار می گیرد(اعراف، آیه 34؛ نحل، آیه 61؛ توبه، آیه 49)، می تواند در برابر عجله قرار گیرد و به عنوان ضد یا نقیض آن مطرح شود؛ چنان که خدا می فرماید: وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ؛ و خدا را در روزهايى معين ياد كنيد؛ پس هر كس عجله شتاب كند و اعمال را در دو روز انجام دهد گناهى بر او نيست؛ و هر كه تاخير كند و اعمال را در سه روز انجام دهد گناهى بر او نيست، اين اختيار براى كسى است كه از محرمات پرهيز كرده باشد و از خدا پروا كنيد و بدانيد كه شما را به سوى او گرد خواهد آورد. (بقره، آیه ۲۰۳)

در آین آیه بیان شده که به جای آن که عمل حج در زمان خودش انجام شود، این امکان برای برخی با توجه به شرایط خاص است تا در انجام اعمال و مناسک حج کمی تعجیل یا تاخیر داشته باشند. پس بر اساس همین آیه نیز اصل در عمل انجام آن در معین و مشخص است و تعجیل و تاخیر خوب نیست، مگر با توجه به شرایط خاص؛ زیرا از نظر آموزه های قرآنی برای هرچیزی زمان معین و مشخصی است که تاخیر و تقدم نمی یابد، چنان که برای مرگ انسان ها و امت ها این گونه است.(اعراف، آیه 34؛ نحل، آیه 61؛ یونس، آیه 49)

البته واژگانی دیگر در قرآن مطرح است که به ظاهر با عجله ارتباط تنگاتنگی دارد، اما تفاوت ها وفرق هایی میان آن ها است که مترادف و هم معنایی را بر می دارد. از جمله واژگان می توان به سرعت و سبقت اشاره کرد.

واژه سبقت در لغت به معناى تقدّم و پیشى گرفتن در سیر و حرکت است؛ سپس به نحو مجاز به معناى تقدّم و پیشى گرفتن در امور دیگر نیز به کار رفته است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 395، «سبقت»)

سبقت به معنای پیشتازی و تقدم در عملی است که زمانش رسیده است؛ نه این که زمانش نرسیده باشد. مثلا در یک مسابقه وقتی سوت حرکت زده می شود، هر کسی تلاش می کند تا از دیگری سبقت بگیرد و پیشتاز باشد. اما عجول کسی است که قبل سوت زدن شروع به حرکت کند که بر خلاف قوانین مسابقه است.

در آموزه های وحیانی قرآن، سبقت و پیشتازی در کارهای خیر به عنوان یک امر پسندیده مورد تشویق و ترغیب قرار گرفته است و از مومنان خواسته شده تا در کارهای خیر بر یک دیگر سبقت بگیرند و هم چون اسبان مسابقه برای کسب مقام اولی چنان بتازند و پیشتاز باشند که به نفس نفس بیافتند.(مطففین، آیه 26)

اما سرعت به معنای شتاب، در حقیقت به معنای انجام عمل در کم ترین زمان ممکن است. به سخن دیگر، کسی که در کاری سرعت می جوید، بر آن است در زمان معین و مشخص خودش، کاری را در کم ترین زمان عملی را انجام دهد. بنابراین، سرعت بر خلاف عجله، خروج از زمان مشخص و معین نیست، بلکه آغاز عمل در زمان خودش خواهد بود؛ با این تفاوت که شخص سعی می کند با اجتناب از «بطی» بودن، در کم ترین زمان ممکن کارش را انجام دهد.

از نظر آموزه های قرآنی، انسان ها باید در کارهای خیر همین که سوت عمل زده شد، با اجتناب از سستی و بطی، شتاب در کار خیر گرفته و در کم ترین زمان با سبقت و پیشتازی از دیگران آن را انجام دهند؛ از همین روست که خدا در باره شتاب و سرعت در کارها می فرماید: وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ ؛ و براى نيل به آمرزشى از پروردگار خود و بهشتى كه پهنايش به قدر آسمانها و زمين است و براى پرهيزگاران آماده شده است بشتابيد. (آل عمران، آیه ۱۳۳)

هدف از سرعت دست یابی به مقام پیشتازی و برنده شدن در مسابقه خیرات و کارهای نیک است. از همین روست که خدا می فرماید: اسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ؛ در کارهای خیر پیشتاز باشید.(بقره، آیه 148؛ مائده، آیه 48) البته این سبقت می بایست در چارچوب باشد؛ چنان که می فرماید: فَاسْتَبَقُوا الصِّرَاطَ؛ در صراط سبقت و پیشتاز باشید.(یس، آیه 66) این سبقت جویی آن قدر باید تکرار شود تا به عنوان ملکه رفتاری شخص در آید یا مقوم هویتی و شاکله شخصیتی او شود تا به عنوان سابقون مطرح باشد.(توبه، 100؛ واقعه، آیه 10)

از نظر قرآن، انسان موجودی عجول است و یکی از صفات انسانی در کنار جهول و ظلوم بودن(احزاب، آیه 72) همین صفت عجول بودن اوست؛ چنان که خدا می فرماید: خُلِقَ الإِنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ؛ انسان از عجله آفریده شده است.(انبیاء، آیه 37)

همین عجله در ذات و صفت انسانی است که درخواست هایی را پیش از موعد و زمانش را مطرح می کند و می گوید : پس زمان وعده چه زمانی خواهد بود؟(انبیاء، آیه 38) یعنی خواهان تحقق مثلا عذابی یا قیامتی پیش از زمان موعد آن هستند که خود بیانگر عجله انسان در هر چیزی است. این صفت عجله حتی موجب می شود تا انسان بی توجه به خوب و بد کاری، رفتاری داشته باشد که آسیب زا است. به عنوان نمونه خدا در قرآن می فرماید: وَيَدْعُ الْإِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ وَكَانَ الْإِنْسَانُ عَجُولًا ؛ و انسان همان گونه كه خير را فرا مى‏ خواند ،پيشامد بد را مى‏ خواند و انسان همواره با عجله و شتابزده است. (اسراء، آیه ۱۱)

عجله و شتابزدگی انسان موجب می شود تا شخص برای رسیدن به چیزی توجه نداشته باشد که آیا این نعمت برایش خیر است نه شر است؛ زیرا داشتن نعمت به معنای خیر نیست، بلکه می تواند شر و زیانبار باشد. شتابزدگی همان طوری که در کارهای خیر جایز نیست، بلکه باید تا زمان و شرایط تحقق صبر کرد، به طور طبیعی و قطعی در کارهای شر اصلا جایز و روا نیست، ولی انسان آن قدر عجول است که بی توجه و بررسی همه جوانب کار اگر خواسته ای داشته باشد، بخواهد آن را انجام دهد و توجهی به خیر و شر آن نمی کند. اصولا شتابزدگی و عجله فرصت تدبر و تحقیق را از انسان می گیرد و موجب می شود تا بی مباهات به درون خیر چنان برود که در کار خیر می رود.

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اصل در انجام عمل و کاری، آن است که عجله ای در آن نشود ، بلکه تلاش شود تا با صبر و به دور از عجله، هر کاری در زمان مشخص و معین خودش انجام شود تا این گونه از آثار و تبعات عجله در امان بماند.

نهی از عجله در کارها

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، عجله در هیچ کاری خوب نیست؛ بلکه مذموم و حتی منهی عنه است. به این معنا که نسبت به عجله نهی شده است.

به سخن دیگر، شتابزدگی و عجله انجام کاری قبل از زمانش همانند چیدن میوه کال و نارس نه تنها مفید و سازنده نیست، بلکه می تواند آسیب زا باشد.

خدا به پیامبرش هشدار می دهد تا با صبوری و شکیبایی از هر گونه عمل و خواسته مبتنی بر عجله دوری کند. از این روست خدا پیامبرش را نهی می کند تا درخواستی از تعجیل در عذاب کافران داشته باشد(مریم، آیات 83 و 84؛ احقاف، آیه 35؛ نحل، آیه 1) یا این که بخواهد پیش از فرمان ابلاغ و بیان از سوی خدا، آن چه از وحی در اختیار دارد بر زبان جاری و ابلاغ کند.(طه، آیه 114)

البته چنان که گفته شد کسی که خبری ندارد و نسبت به باطن امری جاهل است، نمی تواند صبر کند و همین موجب می شود تا در کاری عجله کند و به جای نتیجه مثبت با نتایج بدی مواجه شود. از همین روست که خضر(ع) موسی (ع) را از هر گونه عجله در تحلیل و توصیه باز می دارد تا زمان بیان آن برسد.(کهف، آیات 67 تا 70)

خدا در قرآن، بر لزوم پرهیز از شتابزدگى و تصمیم عجولانه، در مورد اخبار مهم هشدار می دهد؛ زیرا شتابزدگی موجب می شود تا کارها بر خلاف حق و حقیقت تحقق یابد و آسیب زا باشد.(نمل، آیه 27)

از نظر قرآن، این که انسان بخواهد حق تحقق یابد خوب است؛ اما نباید عجله کند و از خدا مثلا بخواهد تا وعده های خویش را در دنیا تحقق بخشد(بقره، آیه 214؛ نحل، آیه 1)؛ زیرا در احتمالى، مراد از «امر» آن چيزى است كه خداوند به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان وعده داده و مشركان را نسبت به آن ترسانده به دفعات مكرّر كه عبارت است از: نصرت مؤمنان، ذلّت كافران و عذابشان و پيروزى دينش به وسيله امرى از جانب خودش.(الميزان، ج 12، ص 204)

به هر حال، تعجیل و درخواست از آن خدا کاری نادرست است که از آن نهی شده است؛ چنان که به مومنان هشدار داده می شود این گونه درخواست هایی را در دعا و سخنان خویش مطرح نکنند(بقره، آیه 214)؛ «مَتى نَصرُ اللّهِ» بر اساس يك قول، دعا و درخواست تعجيل در نصرت الهى است.(مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 399)

از نظر قرآن، مهم ترین عاملی که انسان را به عجله سوق می دهد بی خبری(کهف، آیات 67 و 70) و بی خردی است. جهل به هر دو معنای بی علمی و بی خردی می تواند عاملی باشد که انسان عجله کند و گمان کند که کار درست و خیری را انجام می دهد در حالی که کار خیری نیست و کاری باطل و نادرست است(انبیاء، آیات 38 و 39)؛ زیرا جواب «لو» به تقدير «لما استعجلوا العذاب او قيام الساعة» است. پس این عجله کاری نادرست است هر چند که شخص گمان می کند کار خوبی است.

آثار عجله منفی

از نظر قرآن، به سبب آثار سوء و بدی که برای عجله است، انسان می بایست از هر گونه عجله پرهیز کند. یکی آثار عجله این است که انسان بی توجه به خیر و شر عمل می کند و هر ابزاری را به کار می گیرد(اسراء، آیه 11)؛ مبتنى بر اينكه «باء» در «بالشّرّ» و «بالخير»، براى استعانت باشد؛ يعنى انسان عجول، وسايل خير و شرّ را مساوى مى بيند، مثلاً براى رسيدن به رفاه، از ابزارى چون دزدى و احتكار استفاده مى كند.

همین عجله موجب می شود تا انسان در برآورد سود و زیان واقعی به خطا برود(اسراء، آیه 11)؛ جمله «و كانَ الاِنسـنُ عَجولا» در مقام تعليل براى «و يَدعُ الاِنسـنُ…» است؛ يعنى چون انسان، عجول است شرّ و خير خويش را يكسان مى بيند و به دنبال هر دو مى شتابد.

دنیاخواهی و غفلت از آخرت از جمله این آثار است.(اسراء، آیه 18) بر همین اساس باید از عجله پرهیز و اجتناب کرد و آن را امری خوب ندانست و ارزیابی نکرد.

عوامل و زمینه های عجله خوب

چنان که گفته شد، میان سرعت، سبقت و عجله فرق هایی است که می بایست مد نظر قرار گیرد. این تفاوت و فرق میان عجله و سرعت و سبقت در تحقق عمل قبل از اوان و زمان آن است. از این روست که در آیات قرآنی عجله به یک معنا امری مثبت تلقی نشده است؛ زیرا انجام عمل قبل از اوان و زمانش درست نیست.

در برخی از آیات و روایات از عجله به گونه ای سخن به میان آمده است که گویی امری پسندیده و خوب است. به نظر می رسد که علل و زمینه هایی است که این مساله را قابل طرح و توجیه کرده است؛ زیرا چنان که گفته شد، اصل این است که انسان در کارهای عجله نکند، بلکه تا زمان انجام صبر و شکیبایی کرده و سپس با سرعت و سبقت آن کار را در کم ترین زمان ممکن با پیشتازی نسبت به دیگران انجام دهد که این امر مطلوب و بسیار محبوب خدا است. از جمله مواردی که زمینه ساز و عامل عجله می شود، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تامین رضایت دیگری علاقه شدید به چیزی: از عواملی که موجب می شود تا شخص در کاری عجله کند، می توان به کسب رضایت و خشنودی دیگران اشاره کرد. عجله حضرت موسی(ع) برای دیدار قبل از زمان میقات بر همین اساس بوده است: مَا أَعْجَلَكَ عَنْ قَوْمِكَ يَا مُوسَى؛ قَالَ هُمْ أُولَاءِ عَلَى أَثَرِي وَعَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضَى؛ و اى موسى چه چيز تو را دور از قوم خودت به شتاب واداشته است، گفت: اينان در پى من هستند و من اى پروردگارم به سويت‏ شتافتم تا خشنود شوى.(طه، آیات ۸۳ و ۸۴)
2. شدت علاقه به کاری یا چیزی: از دیگر عواملی که موجب می شود تا شخص در کاری عجله کند، می توان به شدت علاقه شخص به آن کار اشاره کرد. به عنوان نمونه عجله پیامبر(ص) در بیان آموزه های وحیانی و بر زبان آوردن آن، از شدت علاقه به هدایت مردم بوده است؛ زیرا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، وحی قرآنی دوباره به شکل نزول دفعی و نزول تدریجی نازل شده است. انزال دفعی قرآن بر قلب حضرت محمد(ص) در شب قدر ماه رمضان انجام شد، ولی ایشان مامور بود تا در مدت بیست و سه سال آن را به مردم ابلاغ کند. برای زمان ابلاغ و بیان لازم بود تا نزول تدریجی انجام شود و از طرف خدا زمان ابلاغ مشخص شود. از همین روست که پیامبر(ص) هماره منتظر بود تا مثلا زمان ابلاغ تغییر قبله (بقره، آیه 144) یا امور دیگر برسد. همین موجب می شود تا وقتی موضوع مشخص را تشخیص دهد بخواهد آن حکم را ابلاغ کند و در انتظار ابلاغ نوعی عجله به خرج می داد ، چنان که سر به آسمان کردن و انتظار نزول تدریجی خود نمونه ای از آن است.(همان) بر همین اساس خدا به پیامبر(ص) می فرماید: فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا؛ پس بلندمرتبه است‏ خدا فرمانرواى بر حق ؛ و در خواندن قرآن پيش از آنكه وحى آن بر تو پايان يابد شتاب مكن و بگو پروردگارا بر دانشم بيافزاى.(طه، آیه ۱۱۴) البته این درخواست دانش افزایی ارتباط تنگاتنگی با همان عجله به قرآن پیش از پایان وحی دارد. در حقیقت، آن حضرت (ع) پیش از آن که زمان ابلاغ و بیان برسد، بر آن بود تا حکم را ابلاغ کند و خدا به او می فرماید تا صبر کند زیرا این صبر خود بستری برای رسیدن به علم است؛ زیرا با صبر زمان انجام ابلاغ می رسد. به هر حال، شدت علاقه به انجام کاری چون ابلاغ رسالت خود عامل عجله و انجام کاری پیش از زمان آن است. همین شدت علاقه برای بیان کامل آیات قرآنی در قالب «قرآن» موجب می شود تا پیامبر(ص) بخواهد آن چه از مجموعه قرآن در اختیار است بیان کند تا به شکل مجموع در اختیار مردم نیز قرار گیرد. خدا در این باره می فرماید: لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ ؛ زبانت را بخاطر عجله براى خواندن آن یعنی قرآن حركت مده ؛ چرا كه جمع ‏كردن و خواندن آن بر عهده ماست. پس هر گاه آن را خوانديم از خواندن آن پيروى كن ؛ سپس بيان و توضيح آن نيز بر عهده ماست. ( قیامت، آیات ۱۶ تا ۱۹) در همین رابطه شدت علاقه برای ظهور است که انسان خواهان تعجیل در ظهور و فرج می شود.
3. اجتناب از تاخیر: از دیگر مواردی که می توان آن را عامل و زمینه ساز برای عجله دانست، اجتناب از تاخیر است. گاه از انسان ها خواسته می شود تا در کاری عجله کنند؛ مانند: عجِّلُوا بِالصَّلاةِ قَبْلَ الْفَوْتِ ، وَعَجِّلُوا بِالتَّوْبَةِ قَبْلَ الْمَوْتِ؛ به نماز قبل از فوت اوان و زمانش عجله کنید و به توبه قبل از مرگ. البته این به ظاهر حدیث نیست یا از روایات ضعیف است؛ اما مراد آن است که تاخیر در این کارها شایسته نیست ؛ زیرا گاه وقت کاری موسع است، مانند نماز یا توبه؛ اما همین فرصت وسیع ممکن است دردسر ساز شود وشخص با تسویف و تاخیر فرصت نماز در وقت یا توبه را از دست دهد. در حقیقت سخن این نیست که شما کاری را پیش از موعد و زمان آن انجام دهید؛ بلکه در زمان موسع در کار سرعت و سبقت بجویید و تاخیر نداشته باشید؛ چرا که اصولا نماز قبل از وقت نماز چیزی بدعت گذاری نیست، چنان که اصولا کسی که گناهی نکرده توبه ای نیاز نیست بکند، هر چند استغفار در هر حال لازم است، اما توبه زمانی است که شخص گناهی مرتکب شده باشد و بخواهد از مسیر باطل و نادرست قبلی باز گردد. بنابراین عجله در توبه یا نماز نمی تواند انجام عمل قبل از اوان و زمانش باشد، بلکه مراد آن است که در این امور دارای فرصت زمانی می بایست سرعت و سبقت گرفت تا زمان انجام فوت نشود و از دست نرود.