صبر و شکیبایی پیامبر(ص) از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از مهم ترین صفات و خلق عظیم پیامبر(ص)، صبر و شکیبایی بلکه بردباری و حلم آن حضرت (ص) در برابر مصائب گوناگون و معاصی دیگران در راستای اطاعت از فرامین الهی و انجام وظایف و تکالیف خدایی است. از همین روست که ایشان در میان پیامبران اولوا العزم که از سوی خدا به صبوری ستوده شده اند، از برجستگی بسیار بالایی برخوردار است و در این امر در تمامیت کمال صبر قرار گرفته است. از آن جایی که پیامبر(ص) اسوه حسنه و سرمشق نیک بشریت است، مومنان می بایست با شناخت کامل از این ویژگی و خلق عظیم پیامبر(ص) بخواهند ایشان را در سبک زندگی سرمشق قرار دهند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است حقیقت صبر آن حضرت(ص) را از نظر خدا در قرآن تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

عوامل موثر در تحقق صبوری پیامبر(ص)

صبر به معنای میوه تلخی است که انسان برای درمان بیماری و شفا به کار می برد. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان می بایست در سه گانه اطاعت از خدا و فرامین الهی، مصیبت های گوناگون در قالب ابتلائات و فتنه های الهی و معصیت های دیگران که موجب اذیت و آزار به انسان است، صبر پیشه کند و شکیبایی ورزد.

از آن جایی که پیامبر(ص) به عنوان نخستین مظهر اتم و اکمل الهی و صادر نخست در تجلیات اسمای الهی است، از علم لدنی بهره مند است. بنابراین، به سبب آگاهی به علم الغیب به عنوان مظهر الهی، نسبت به غیب و سرّ و خفی و اخفی دیگران آگاهی کامل دارد. همین امر خود عاملی مهم در شناخت حقایق دارد و موجبات اذیت و آزاری را فراهم می آورد که انسان های جاهل انجام می دهند؛ یعنی آن حضرت (ص) همان طوری که به سبب دیدن و رویت حقایق خود را به رنج و سختی می انداخت تا مردمان را از دوزخ و آتش آن دور کند(شعراء، آیه 3؛ کهف، آیه 6)، هم چنین با مردمان به گونه ای عمل می کرد که آنان گمان می کردند، ساده لوح و حرف شنو است؛ در حالی که این گونه رفتار تنها برای نجات و رهایی انسان ها از دوزخ بوده است؛ چنان که خدا می فرماید: وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ؛ و از ايشان كسانى هستند كه پيامبر را آزار مى‏ دهند و مى‏ گويند: او زودباور است. بگو: گوش خوبى براى شماست. به خدا ايمان دارد و سخن مؤمنان را باور مى ‏كند، و براى كسانى از شما كه ايمان آورده‏ اند، رحمتى است؛ و كسانى كه پيامبر خدا را آزار مى ‏رسانند، عذابى پر درد در پيش خواهند داشت. (توبه، آیه ۶۱)

از آن جایی که مومنان موظف و مکلف هستند تا پیامبر(ص) را سرمشق خویش قرار دهند: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ به تحقیق در پیامبر خدا برای شما سرمشق نیک است.(احزاب، آیه 21) بر این اساس لازم است تا هر کسی که ایمان به خدا و روز جزا و معاد دارد، می بایست در فکر و عمل آن حضرت (ص) را سرمشق قرار دهد تا بتواند با فلسفه و سبک زندگی رسول الله(ص) زندگی دنیوی خویش را سامان دهد. شناخت آن حضرت(ص) و این که چگونه توانست مثلا در صبر به تمامیت کمال آن دست یابد، امری است که می بایست آن را دانست تا بتوانیم در زندگی با بهره گیری از آن عوامل در خود نیز صبر را ایجاد کرده و در مسایل زندگی صبوری کنیم و همانند پیامبر(ص) عمل نماییم.

از نظر قرآن، منشاء و خاستگاه هر صفتی نیک خدا است؛ بر این اساس صبر به عنوان یک فضلیت دارای منشا و خاستگاهی الهی است و علت اصلی در صبوری آن حضرت(ص) را می بایست در همین امر جستجو کرد؛ چنان که خدا می فرماید: وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ صبر در تو جز به خدا نیست.(نحل، آیه ۱۲۷)

البته برای تحقق صبر از نظر قرآن، عواملی لازم است که فراهم سازی و ایجاد آن بسیار مهم است. درباره آن حضرت (ص) عوامل چندی موجب شده تا پیامبر(ص) در صبر به جایگاهی بلند برسد. از مهم ترین این عوامل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اعتقاد به ربوبیت الهی: از نظر قرآن، توجّه و ایمان به ربوبیّت فراگیر خداوند بر هستى، زمینه صبر پیامبر (صلی الله علیه و آله)در عبادت و بندگى است(مریم، آیه 65)؛ زیرا ربوبیت و پروردگاری خدا به این معناست که هر چیزی در هستی تحت پرورش الهی قرار دارد و این خدا است که صفر تا صد همه چیز را پرورش می دهد و به سمت و سوی کمالی هدایت می کند که به عنوان هدف آفرینش آن چیز مطرح است. بر این اساس، پیامبر(ص) در هر امری که وارد می شود می داند که رب العالمین آن را ساماندهی و پرورش و تدبیر و مدیریت می کند. بر این اساس، دیگر معنا ندارد که انسان به جای صبر گرفتار جزع و فزع شود؛ زیرا این رفتار مقابل صبر به معنای آن است که شخص ربوبیت الهی را قبول ندارد.
2. اعتقاد به حاکمیت الهی: بی گمان کسی که معتقد است همه هستی تحت حاکمیت ربوبی الهی است، به طور طبیعی هر چیزی را از خاستگاه خدا می بیند و در برابر سه گانه اطاعت و معصیت و مصبیت صبر کرده و جزع و فزع نمی کند.(یونس، آیه 109)
3. اعتقاد به قدرت مطلق خدا: از نظر پیامبر(ص) خدا قادر مطلق است و از این توان و قوت برخوردار است که هر چیزی را بخواهد انجام دهد یا ترک کند بی آن که مجبور و مکروه به امری یا کاری باشد. بر این اساس، اگر بر اساس ربوبیت و پروردگاری و حاکمیتی که دارد، اراده اش به انجام کاری تعلق گرفت، همان خواهد شد. بنابراین، وقتی باور به این باشد که خدا قادر مطلق است، دیگر نسبت به چیزی واکنش منفی نشان نمی دهد و جزع و فزع نمی کند و صبر را در سه گانه در پیش می گیرد؛ چنان که پیامبر(ص) این گونه بود.(ق، آیات 38 و 39)
4. اعتقاد به قضا و قدرالهی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همه هستی بر اساس مقدرات کلی سامان یافته که به عنوان حکمت و مشیت الهی مطرح است. مقدرات الهی در قالب قضای جزیی اتفاق می افتد و اگر اراده الهی در قضای جزیی نباشد، هیچ چیزی اتفاق نمی افتد به طوری که اگر مقدر الهی سوزاندن آتش باشد، اگر اراده الهی بر عدم آن باشد، آتش در قضای جزیی نمی سوزاند و هیچ اتفاقی در مساله ای خاص و قضیه جزیی اتفاق نمی افتد؛ چنان که آتش بر حضرت ابراهیم(ع) این گونه شد.(انبیاء، آیه 69) باور و اعتقاد به قضا و قدر الهی در کلی و جزیی موجب می شود که انسان همه امور را «عندالله» بداند و بر این اساس هیچ جزع و فزع در حوادث نداشته باشد و صبر نماید؛ چنان که پیامبر(ص) به همین اعتقاد اسوه صبر و شکیبایی بود.(روم، آیات 58 تا 60؛ طه، آیات 128 تا 130)
5. توجه به سنت های الهی: سنت های الهی همان قوانین حاکم بر هستی است که در چارچوب حکمت و مشیت الهی سامان یافته است. از نظر قرآن، توجه یابی انسان به سنت های الهی از جمله سنت های ابتلاء، فتنه، استدراج و امهال و مانند آن ها موجب می شود که انسان نسبت به سه گانه اطاعت و معصیت و مصیبت راه صبر را درپیش گیرد و جزع و فزع نکند؛ چنان که اعتقاد حضرت(ص) به سنت استدراج موجب شد تا نسبت به کفر و اذیت و آزار حق گریزان و حق ستیزان صبر و شکیبایی نماید.(قلم، آیات 44 تا 48 و آیات دیگر)
6. اعتقاد به حسابرسی قیامت: از عوامل بسیار موثر در صبر و شکبیایی، اعتقاد انسان به قیامت و حسابرسی آن است. بنابراین، این اعتقاد موجب می شود که انسان در سه گانه اطاعت و معصیت و مصیبت صبوری کند و مشکلات و تکالیف را بپذیرد واز معصیت پرهیز کرده و نسبت به معصیت دیگران نیز با استقامت و صبر برخورد کند و مصیبت ها را تحمل کند. بر اساس آیات بسیاری پیامبر(ص) به سبب همین اعتقاد و توجه است که بسیار صبور بود و همین مساله نیز موجب می شود تا آن حضرت به سبب آگاهى به احوال دشمنان در قیامت، نسبت به اذیت و آزارهای آنان صبر و شکیبایى نماید.(روم، آیات 55 تا 60؛ مدثر، آیه 10؛ غافر، آیات 70 تا 77 و آیات بسیار دیگر)
7. آگاهی به فرجام بدکاران: آگاهی انسان نسبت به فرجام بدی و بدکاران موجب می شود که نه تنها خود این گونه نباشد بلکه نسبت به بدکاران آستانه تحمل و بردباری خویش را بالا برد و جزع و فزع نکند؛ زیرا می داند که دیر یا زود هر بدکاری مجازات خواهد شد و نتیجه عمل بد خویش را خواهد دید و چشید.(طه، آیات 128 تا 130؛ احقاف، آیه 35)
8. اعتقاد به وعده الهی: خدا در آیات بسیاری وعده های به بشر داده است که از جمله آن ها مجازات و کیفر بدکاران در دنیا و آخرت(همان)، تضمین روزی (طه، آیه 132)، پیروزى و فرجام خوب اهل تقوا(هود، آیه 49)، کیفر کافران معاند(احقاف، آیات 34 و 35)، غلبه و چیرگی حق و حقانیت اسلام بر کفر و باطل(انعام، آیه 34؛ هود، آیه 115، نحل، آیات 127 تا 130؛ روم، آیه 60) و مانند ها است. همین امر موجب می شود که انسان در برابر مشکلات و مصیبت ها و معصیت ها و انجام تکالیف و وظایف صبر باشد و استقامت ورزد و کوتاه نیاید و جزع و فزع نکند.
9. توحید مطلق: انسانی که معتقد است که صفر تا صد هستی در دست خدا است و او ولایت تمام دارد، دیگر گرایشی به شرک نخواهد داشت و امیدی به آنان نمی بندد و در مشکلات تنها به خدا مراجعه کرده و با صبر بر هر کاری از خدا فرجام نیک را می خواهد.(مریم، آیه 65)
10. عنایت الهی: عنایت ویژه خداوند به خویش، زمینه‌ساز شکیبایى پیامبر (صلی الله علیه و آله) در برابر حکم پروردگار است؛ یعنی انسان را نسبت به احکام و اطاعت از فرامین تقویت می کند؛ چنان که پیامبر(ص) را به انسانی صبور تبدیل کرده است(طور، آیه 48)؛ زیرا بنا بر يك احتمال، مراد از «فاِنّك باَعيننا» اين است: تو در حفظ و حراست ما هستى. (الميزان، ج 19، ص 24) پس باور به چنین عنایت از سوی خدا موجب می شود تا انسان ها صبور باشند. البته هر کسی که راه و روش پیامبر(ص) را برود به این عنایت الهی می رسد؛ زیرا خدا به همه بندگان خاص و خالص خویش عنایت می کند و امدادهای غیبی را نصیب آنان می سازد که بارها در آیات قرآنی بیان شده است.

آثار صبوری پیامبر(ص)

از نظر قرآن، پیامبر(ص) به سبب همین اعتقاد از عنایت خاص الهی برخوردار شده و صبر ایشان در اوج تمامیت کمالی در آمد؛ بنابراین، هر کسی بخواهد می بایست همین راه را برود و از آثاری که پیامبر(ص) از آن بهره مند شد، بهره مند شده و با بهره گیری از صبری در سطح پیامبر(ص) از همان آثار سود برد. از جمله این آثار می توان به امدادهای غیبی الهی(انعام، آیه 34؛ نحل، آیات 127 و 128؛ روم، آیه 60؛ غافر، آیه 55)، جلب محبت و برطرف شدن دشمنی ها (فصلت، آیات 34 و 35)، دستیابى او به مقام رضا(طه، آیه 130)، قرار گرفتن در زمره محسنان(هود، آیه 115)، فرجام نیک (هود، آیه 49؛ طه، آیه 132)، دست یابی به خصلت نیکی کردن در برابر بدی دیگران یعنی دست یابی به مقام ایثار و اکرام(فصلت، آیات 34 و 35) اشاره کرد.

البته این صبر می بایست در راستای سه گانه باشد که یک صبر کامل است؛ یعنی انسان در برابر تکالیف و وظایف الهی صبر داشته باشد و همه سختی های آن را تحمل کند مانند سختی جهاد و روزه و مانند آن ها(هود، آیات 114 و 115؛ طه، آیات 130 تا 132؛ ق ، آیه 39)، چنان که می بایست در برابر معصیت دیگران از دوستان و دشمنان صبوری کند(فصلت، آیات 34 و 35؛ معارج، آیات 1 تا 5؛ مزمل، آیه 10)؛ چنان که نسبت به مصیبت ها و احکام الهی و قضا و قدر نیز صبر ورزد.(قلم، آیه 48؛ انسان، آیه 24؛ یونس، آیات 108 و 109 و آیات دیگر)

آیات بسیاری در قرآن به این سه گانه صبر اشاره دارد که پیامبر(ص) آن را به نحو احسن به کار گرفت تا بتواند اسوه صبر و شکیبایی باشد. پس با شناخت این دسته از آیات و بهره گیری از شیوه و سبک زندگی پیامبر(ص) می توان به چنین فضلیت و خصلیتی دست یافت که انسان را به بالاترین سطح انسانیت می رساند.