شعائر اجتماعی، نماد راهبردها

بسم الله الرحمن الرحیم

هر اجتماع انسانی، اهدافی بلند را به عنوان غایت اجتماع خویش تعریف کرده و بر اساس آن، روش ها و ابزارها، برنامه ها و سیاست ها را فراهم می آورد. البته غایت نهایی همه اجتماعات، تحقق سعادت و خوشبختی یکایک افراد آن و فراهم آوری آرامش و آسایش است؛ اما معنا و مفهوم آن می تواند فروکاسته و محدود به دنیا یا فراگسترده و دربرگیرنده سعادت اخروی نیز باشد. هم چنین اهداف خرد و کلان دیگری نیز برای اجتماع تعریف می شود که باید هماره مورد توجه و اهتمام همگانی به ویژه رهبران باشد؛ چرا که علل و عوامل بسیاری موجب غفلت انسان از اهداف میانی و غایی می شود. از این روست که نمادهایی به عنوان شعائر برای یادآوری و ذکر دایمی از اهداف و غایات ایجاد و مورد بهره برداری قرار می گیرد. آموزه های قرآنی نیز مجموعه ای از شعائر را به عنوان نمادهای اجتماعی تعریف کرده تا هماره غایات و اهداف را متذکر باشد. نویسنده دراین مطلب به این شعائر بر اساس آموزه های وحیانی قرآن پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

شعائر، نمادها و نشانه هایی ازغایات

شعائر، جمع «شعيرة» به معناى علامت و نشانه است. در فرهنگ عربی، هر تار مو، رشته نازک، میله و دانه جو را «شعر» می گویند. از آن جایی که موی حیوان، نخستین ابزار حسی برای شناخت چیزها است، کم ترین و ساده ترین احساس را شعور می گویند. بنابراین، بی شعور کسی است که فاقد ساده ترین و ابتدایی احساس ادراکی و ابزار آن است و توانایی درک ساده ها را ندارد.

حیوان از طریق تارهای مو و رشته های نازک و بلند آن می تواند علایم و نشانه های ساده پیرامونی را درک کند و واکنش نشان دهد. حتی برخی از گیاهان با همین رشته های نازک روی برگ خود واکنش به حرکات پیرامونی می دهند که در «گل قهرکن» به خوبی به نمایش گذاشته می شود. از این روست که شعر به معنای علامت و نشانه نیز به کار رفته است.

واژه شعائر در قرآن به معنای نشانه ها و علایم عبادی مانند مناسک حج به کار رفته است.( الكشاف، ج 1، ص 601 ؛ مفردات، ص 456، «شعر»؛ الميزان، ج 5، ص 162.) هر چند که برخی، همه حدود الهى و امر و نهى و فرايض را شعائر الهی دانسته است (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 237.)؛ ولی با توجه به مصادیقی که قرآن در ارتباط با مناسک حج بیان کرده می توان دریافت که مراد از آن نمادهایی است که هر یک بیانگر مفاهیم و تاریخی خاص است. به عنوان نمونه خداوند می فرماید: اِنَّ الصَّفا والمَروةَ مِن شَعائِرِ اللّهِ؛ کوه های صفا و مروه از شعائر الهی است.(بقره، آیه 158) پس از نظر قرآن خود این دو کوه و تاریخ سعی هاجر(س) میان آن ها برای کسب آب، خود نمادیی است که باید به آن توجه کرد و با این نشانه آن سعی بلیغ را به یاد و خاطر آورد و از آن غافل نشد.

از نظر قرآن، هر یک از مناسک حج به سبب آن که نمادی از تاریخ مجاهدت های حضرت ابراهیم(ع) و فرزندش اسماعیل(ع) و همسرش هاجر(س) برای اقامه توحید و بیت الله العتیق است، باید پاسداشت شود تا انسان این گونه در مسیر هدایت آنان قرار گرفته و هرگز راه گم نکند.

پس اگر در قرآن مناسک حج همانند قربانی کردن، رمی جمرات، ماه های حرام مرتبط با مناسک حج، صفا و مروه و سعی میان آن ها، وقوف درعرفات و مشعر و منی، طواف خانه خدا و مانند آن ها به عنوان شعائر الهی مطرح شده است(مائده، آیه 2؛ بقره، ایه 158؛ حج، آیات 22 تا 27)، به اعتبار واجبات و محرمات نیست؛ بلکه تاکید بر جنبه خاص این امور از واجبات و محرمات است که آن ها را به عنوان خاص شعائر الله مطرح می کند. این جنبه همان جنبه نمادین آن ها نیز است؛ زیرا حج و مناسک آن، به عنوان بزرگ ترین گردهمایی مومنان و اهل توحید در یک زمان و مکان خاص (حج، آیات 22 تا 27) به آن ویژگی برجسته ای داده که می تواند به عنوان یک نشانه خاص برای اجتماعات بشری و امت اسلام تلقی شود.

در حقیقت ابعاد نمادین مناسک حج موجب شده تا این دسته از احکام و اوامر و نواهی به عنوان شعائر الهی مطرح باشد؛ در حالی که بسیاری از احکام و قوانین و واجبات و محرمات در این دسته بندی سامان داده نشده و به عنوان شعائر از آن ها یاد نشده است.

اگر بپذیریم که مهم ترین اصل از اصول اسلام، همان توحید است، و بپذیریم که حضرت ابراهیم(ع) بزرگ ترین منادی توحید است، بی گمان خانه خدا که به دست ایشان ایجاد یا بازسازی شده و مناسک عبادی حج، نمادهایی از مهم ترین اصل اسلام است که همه شرایع اسلامی به آن دعوت کرده و می کنند، در این صورت باید گفت که شعائر الهی نمادهایی است که انسان را هماره به مهم ترین امور توجه داده و همانند نشانه ها و علائم برجسته موجب می شود تا انسان از این اصول غافل نشود و هماره در برابر دیدگانش قرار داشته باشد.

شعائر اسلامی، مهم ترین اصول و غایات اسلام را به یاد آورده و در برابر چشمان همگان قرار می دهد، به گونه ای که انسان هرگز راه و غایت را فراموش نمی کند.

تعظیم و بزرگداشت شعائر الهی

از آن جایی که هر شعاری از شعائر الهی یادآور غایتی از غایات و یا راهی از راه های مهم و اساسی و روشی از مهم ترین روش های رسیدن به غایات است، تعظیم آن ها در دستور کار قرار گرفته است. تعظیم و بزرگداشت این شعائر الهی به این معنا است که همگان در همه حال باید به گونه ای عمل کنند که این نمادها چنان که بودند هم چنان بمانند و هیچ گونه تغییری در آن راه نیابد تا مردم از حقیقت دور نشده و غایات و روش ها و اهداف و راه ها گم نشود یا فراموش نگردد و انسان مومن دچار غفلت نسبت به آنان نشود.

در طول تاریخ بسیاری تلاش کردند تا این نمادها، نشانه ها و علایم را از میان ببرند یا تغییر ماهیت و هویت بدهند. از این روست که گاه با جا به جا کردن زمانی حج برآن بودند تا این مناسک و شعائر الهی از یاد برود: إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ جز اين نيست كه جابجا كردن ماههاى حرام فزونى در كفر است كه كافران به وسيله آن گمراه مى ‏شوند آن را يكسال حلال مى ‏شمارند و يكسال ديگر آن را حرام مى‏ دانند تا با شماره ماههايى كه خدا حرام كرده است موافق سازند و در نتيجه آنچه را خدا حرام كرده بر خود حلال گردانند زشتى اعمالشان برايشان آراسته شده است و خدا گروه كافران را هدايت نمى ‏كند. (توبه، آیه ۳۷)

و گاه دیگر بر آن شدند تا با جایگزین کردن نمادهای دیگر و تحریف گری معنایی، مثلا شرک را جای توحید قرار دهند؛ چنان که خانه خدا را از بتان پر کردند و مردم را به جای طواف دور خانه توحید به طواف دور خانه بتان کشاندند.

دشمنان هماره برای تحریف نمادها و جابه جایی ارزش ها و غایات دست به انواع تحریف و یا حذف می زنند؛ گاه اصل و ریشه نماد و شعار را بر می کنند و گاه دیگر به تحریف آن می پردازند؛ چنان که اصل قربانی را با خرافات آمیختند تا هدف و غایت الهی و توحید آن گم شود.

خداوند درباره هدف از شعار و نماد قربانی در حج می فرماید: وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ و شتران فربه را براى شما از جمله شعاير خدا قرار داديم در آنها براى شما خير است پس نام خدا را بر آنها در حالى كه برپاى ايستاده‏ اند ببريد و چون به پهلو درغلتيدند از آنها بخوريد و به تنگدست سائل و به بينواى غير سائل بخورانيد اين گونه آنها را براى شما رام كرديم اميد كه شكرگزار باشيد. (حج، آیه ۳۶)

اما دشمنان این نماد را دگرگون کرده و با تغییراتی در شعار الهی آن را به شکل خرافی در آوردند و غایات آن را مخدوش و مشوش کردند. از این روست که خداوند هشدارگونه می فرماید آن چه از قربانی می رسد خون نیست، بلکه تقوایی است که از راه عمل به مناسک الهی از خودتان نشان می دهید.(حج، آیه 37)

از آن جایی که نمادهای هر اجتماعی بیانگر مهم ترین اهداف و غایات آن جامعه است، تعظیم آن ها در اشکال گوناگون به معنای حفظ غایات و دوری از غفلت از آن ها است. برخی از جوامع نمادها را در هر کوی و برزن به نمایش می گذارند تا جهت گیری جامعه فراموش نشود و رهبران و مردم بدانند در کجای کار قرار دارند و تا غایات چه میزان فاصله است. مجموعه فعالیت های روزانه اجتماعی و مسایل و مشکلات ممکن است که انسان را از غایات دور سازد یا غافل کند؛ از این روست که این نمادهای در برابر قرار می گیرند تا چنین غفلتی دست ندهد. امروزه نمادها در اشکال گوناگون در میادین و چشم اندازها نصب می شود تا در برابر دیدگان باشد. نمادهایی چون آزادی، عدالت، رفاه، صلح و مانند آن ها در قالب پرچم ها و مجسمه ها ، آیین های ملی و مذهبی و مانند آن ها حفظ غایات و راهبردها تاکید بر سیاست و برنامه ها در همان راستا است.

امت اسلام نیز باید غایات و راهبردهای اساسی خود را بشناسد و به اشکال گوناگون آن را تعظیم داشته و هر مدتی بر آن تاکید ویژه داشته باشد. نماد حج به عنوان یکی از مهم ترین جلوه های اساسی اصول اسلام هر ساله تکرار می شود تا مردم در مدت دست کم دو سه ماهی با این غایات پیوند بخورند. این که چهار ماه در سال به عنوان ماه حرام مطرح می شود تاکید بر زمانی خاص برای تعظیم شعائر الهی است.(توبه، آیه 36؛ مائده، آیه 2) از طریق این شعائر و بزرگداشت و تعظیم آن است که حرکت اساسی و کلی جامعه هم چنان در مسیر راست و درست قرار می گیرد و هرگز غفلت و فراموشی به سراغ اصول اساسی انسان نمی آید. از این روست که در قرآن بر تعظیم این نمادها و شعائر به شکل هر ساله برای تحقق اهداف و غایات اصلی عبادت که همان کسب تقوای الهی است(ذاریات، آیه 56؛ بقره، آیه 21) تاکید خاص می شود و خداوند می فرماید: ومَن يُعَظِّم شَعـائِرَ اللّهِ فَاِنَّها مِن تَقوَى القُلوب؛ هر کسی شعائر خداوندی را تعظیم دارد؛ زیرا این شعائر از تقوی قلوب نشات می گیرد.(حج، آیه 32)

تعظیم شعائر الهی آن است که بر خلاف آن رفتار نشده و این نمادها کم ارزش و بی ارزش نشان داده نشود. از این روست که خدا برلزوم بزرگداشت شعائر به عنوان حریم های الهی تاکید داشته و خواستار حفظ حرمت این شعائر و ارج گذاری از آنه شده و اجازه هتک حرمت و نادیده گرفتن آن ها را نمی دهد و می فرماید: يـا اَيُّهَا الَّذينَ امَنوا لاتُحِلّوا شَعـائِرَ اللّهِ؛ این کسانی که ایمان آورده اید شعائر الهی را حلال نکنید.(مائده، آیه 2)

امت اسلام باید شعائر خاص خود را بشناسد و به آن احترام گذاشته و تعظیم کند. از جمله این شعائر می توان به شعائر حسینی و پاسداشت حرکت عظیم عاشورایی و نیز شعار مهدویت و فلسفه تاریخی آن توجه داشت. تعظیم ماه های محرم و صفر و نیز شعبان از جمله راهکارهای مهم حفظ غایات اجتماع است.

البته برخی از شعائر باید هماره و هر روزه مورد تاکید قرار گیرد و جلوی چشمان باشد. عدالت قسطی جهانی در قالب حکومت مهدوی(عج) و ایجاد حرکت جهانی با نهضت عدالت خواهانه علیه حاکمیت ظالمانه حسینی(ع) مهم ترین شعائر و نمادهایی است که اسلام بر آن تاکید دارد تا جهت گیری اجتماعی را به سوی این اهداف بلند سامان دهد.(حدید، آیه 25)

لازم است نمادهای امت اسلام شناخته و با محوریت آن سیاست ها و برنامه هایی برای برجسته سازی و تعظیم و تکریم آن سامان یابد. شناخت نمادهای اجتماعی اسلام و بهره گیری از آن ها در ابعاد گوناگون و فراگیر اجتماعی کمک می کند تا غایات و اهداف امت و امام گم و فراموش نشود. بسیاری از مردم امروز به سبب عدم درست از نمادهای اجتماعی اسلام، گرفتار وارونگی در رفتار و برخورد با آن ها شده اند. نمادهایی چون حج، مساجد، اعیاد فطر و قربان و غدیر، عاشورا و نیمه شعبان، نمادهای بزرگ و شعائر الهی هستند که هماره جهت گیری کلی امت را نشان می دهد و همانند نشانه ای بر تارک جامعه هدف را گوشزد می کند.

هویت سازی، نمادهای اجتماعی

هر اجتماعی از اجتماع دیگر به سبب غایات و اهداف و نیز روش ها و شیوه های زندگی متفاوت است. از آن جایی که غایات و اهداف امری نادیدنی است تنها راه شناخت و آگاهی از تفاوت های غایات ، نگاه به روش ها و شیوه های زندگی هر جامعه ای است؛ زیرا روش ها و شیوه ها تبلور همان غایات و اهداف است؛ هر روش و شیوه ای نشان می دهد که جامعه دنبال چه اهدافی است.

به سخن دیگر، شیوه یا همان شریعت و نیز روش یا همان منهاج به تعبیر قرآنی(حج، آیه 48 ) نشان می دهد که جامعه به سمت کدام هدف و غایت در حرکت است؛ زیرا فلسفه زندگی در سبک زندگی خودنمایی می کند و انسان ها با توجه به فلسفه زندگی و اهداف و غایتی که برای آن در نظر گرفته اند، سبک زندگی خاصی را در پیش می گیرند. به عنوان نمونه اجتماعی که فلسفه زندگی او محدو به دنیا است، سبک زندگی او در راستای تحقق دنیا و آرامش و آسایش دنیوی است؛ از این روست که جایی برای ایثار و گذشت از زندگی خود برای بقای زندگی دیگران یا عفو و گذشت از حقوق مهم و اساسی برای رضایت دیگران در این سبک زندگی هیچ جایگاهی ندارد. به هر حال شیوه ها و روش هایی که در سبک زندگی به کار گرفته می شود تنها در راستای تامین سعادت دنیوی است؛ اما یک جامعه با گرایش اخروی به طور طبیعی شیوه و روشی دیگری را در پیش می گیرد و برای او ممکن است تنها آخرت اصالت داشته باشد و هر کاری می کند تا سعادت ابدی اخروی را برای خود تامین و تضمین کند.

برای هر یک از اجتماعات نمادهایی خاص با توجه به فلسفه زندگی است. این نمادها است که هویت جامعه ای را از جامعه دیگر بازشناسایی می کند. بنابراین، هویت و جدا کننده هر جامعه ای از جامعه ای دیگر همین نمادها است. از این روست که در جوامع بر نمادهای جداساز و هویت بخش تاکید می شود. پرچم ها از جمله نمادهایی است که جوامع را از یک دیگر جدا کرده و هویت می بخشد. شعار اسلامی «لا اله الا الله» از برجسته ترین نمادهای کلامی است و هویت بخش و جداکننده از دیگر جوامع است.

از برجسته ترین نمادهایی که به عنوان شعائر اسلامی برای هویت بخشی و جداسازی امت اسلام از دیگر امت ها و شرایع مطرح شده می توان به مساجد و قبله و حج و مانند آن ها اشاره کرد. از این روست که پیامبر(ص) بر کعبه به عنوان قبله مسلمانان و شعار حج و مناسک آن تاکید خاص داشت؛ زیرا مسلمانان را از دیگر شرایع چون مسیحی و یهودی جدا می کرد و هویت خاصی به آنان می بخشید.(بقره، آیات 142 تا 158)

بنابراین، تعظیم شعائر اسلامی هم چون نماز جماعت و جمعه به سمت کعبه و انجام مناسک حج به عنوان مهم ترین شعائر هویت بخش و هویت ساز در دستور کار قرار گرفته و از مسلمانان خواسته شده تا در پیش گرفتن چنین شیوه و روشی در زیست اجتماعی و اجتماعات خویش ، هویت ویژه و خاص مسلمانی خود را به جهانیان نشان دهند.

بسیاری از نمادهای اسلامی و شعائر آن در همین راستا عمل کرده و موجب هویت سازی و هویت بخشی امت اسلام می شود. بنابراین، تعظیم این شعائر افزون بر کارکردها و آثار دیگری که دارد، به معنای تعظیم هویت سازی مستقل امت اسلام از سایر جوامع و امت های انسانی است.

البته باید توجه داشت هویت برآیند و نتیجه مجموعه ای از بینش ها، باورها، گرایش، اعمال و صفات آدمی است. همان طوری که اینها ممکن است تغییر کند، به تبع هویت نیز پایدار نخواهد ماند. پس این گونه نیست که هویت امری ثابت و یا از پیش تعیین شده باشد، بلکه حاصل تلاش و توفیق شخصی و تا حدودی متاثر از شرایط اجتماعی است. بر این اساس ممکن است هویت های فردی تحت تاثیر تغییرات معرفتی و بینشی و نگرشی تغییر کند و در اعمال خودنمایی کند. حذف نمادهای هویتی از زندگی اجتماعی می تواند به حذف ارزشی آن منجر شود؛ زیرا اعمال در بینش و معرفت تاثیرگذار است؛ چنان که معرفت و بینش ها در رفتار و اعمال تاثیر می گذارد. این بدان معناست که تاثیر متقابلی میان عمل و علم است. بر این اساس، وقتی از تعظیم شعائر الهی سخن به میان می آید، تاکید بر بر عناصر هویت ساز تا پایداری آن هم چنان برقرار باشد و تبدیلی و تحویلی انجام نشود. دشمنان هماره تلاش می کنند تا به هر شکلی نمادها و شعائر اساسی را از جامعه حذف کنند تا این گونه هویتی دیگر را جایگزین هویت پیشین کنند. تهاجم فرهنگی و جنگ روانی که قلوب و اذهان را هدف قرار می دهد تلاش می کند تا هویتی را جایگزین هویتی دیگر کند. حفظ و تعظیم شعائر الهی مثلا به معنای حفظ هویت در تقابل با جنگ روانی و تهاجم فرهنگی دشمنان است.