شریعت، قوانین مدیریت جان و جامعه

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اسلام دین الهی برای همه بشریت از آغاز تا انجام است. البته با توجه به مقتضیات زمکانی، شرایع الهی برای بهره مندی از آن وضع و منهاج و روش هایی برای به کارگیری آن تعیین شده است. شریعت های اسلامی در طول تاریخ بشریت به مردمان کمک کردند تا بتوانند از طریق احکام و قوانین الهی به تزکیه نفس پرداخته و روابط سه گانه میان خود و خدا و دیگران را به شکل عادلانه ای سامان دهند و به محاسن و مکارم اخلاقی دست یابند.

فرق میان اسلام، شریعت و منهاج

در آیات قرآنی از سه گانه اسلام، شریعت و منهاج سخن به میان آمده است. خدا به صراحت در قرآن می فرماید: وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ ؛ و ما اين كتاب قرآن را به حق به سوى تو فرو فرستاديم در حالى كه تصديق‏ كننده كتابهاى پيشين و حاكم بر آنهاست پس ميان آنان بر وفق آنچه خدا نازل كرده حكم كن و از هواهايشان با دور شدن از حقى كه به سوى تو آمده پيروى مكن براى هر يك از شما امتها شريعت و منهاج و راه روشنى قرار داده‏ ايم و اگر خدا مى‏ خواست‏ شما را يك امت قرار مى‏ داد، ولى خواست تا شما را در آنچه به شما داده است بيازمايد پس در كارهاى نيك بر يكديگر سبقت گيريد. بازگشت همه شما به سوى خداست، آنگاه در باره آنچه در آن اختلاف می کرديد، آگاهتان خواهد كرد. (مائده، آیه ۴۸)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همه پیامبران از آدم(ع) تا خاتم النبیین(ص) به اسلام دعوت می کردند؛ زیرا صراط مستقیم الهی همان اسلام است. خدا می فرماید: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ؛ دین نزد خدا اسلام است.(آل عمران، آیه 19) بنابراین، هر کسی غیر اسلام را به عنوان دین برگزیند، از وی قبول نخواهد شد: وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ؛ و هر كه جز اسلام دينى ديگر جويد هرگز از وى پذيرفته نشود؛ و وى در آخرت از زيانكاران است. (آل عمران، آیه ۸۵)

البته دین اسلام همانند رودی بزرگ و خروشان است که دسترسی به آن جز از طریق «شریعت» شدنی نیست؛ زیرا شریعت همان طوری که از لغت عربی فهمیده می شود، شارع و راه پر رفت و آمد، روشن، آشکار و آسانی است که دسترسی به آب رودهای بزرگی چون نیل و فرات را فراهم می آورد. از همین روست که خدا می فرماید: شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ ؛ از احكام دين اسلام آنچه را كه به نوح در باره آن سفارش كرد براى شما تشريع كرد و آنچه را به تو وحى كرديم و آنچه را كه در باره آن به ابراهيم و موسى و عيسى سفارش نموديم كه دين را برپا داريد و در آن تفرقه‏ اندازى مكنيد بر مشركان آنچه كه ايشان را به سوى آن فرا مى‏ خوانى گران مى ‏آيد خدا هر كه را بخواهد به سوى خود برمى‏ گزيند و هر كه را كه از در توبه درآيد به سوى خود راه مى ‏نمايد. (شوری، آیه ۱۳)

از این آیه و نیز آیات دیگر قرآن به دست می آید که شرایع پیشین به گونه ای است که در شریعت بعدی نیز قابل استفاده در مواردی است که نسخ نشده باشد؛ پس اگر از منابع معتبری که شرایع دیگر به دست آمده می توان بر اساس آن عمل کرد، چنان که شرایع پیشینیان که در قرآن بیان شده و نشانه ای از نسخ در آن نیست، قابل عمل و اجرا است.

پس از نظر قرآن، اسلام همان حقیقتی است که همان پیامبران بدان دعوت می کردند و هیچ نسخی در آن راه ندارد، اما شرایع که راه دسترسی به این حقیقت است، ممکن است با توجه به مقتضیات مکانی و زمانی یا دلایلی دیگر چون تنبیه و مجازات یا آسانی و مانند آن ها نسخ شود(المیزان، ج 5، ص 350)؛ چنان که بعضی از احکام شریعت موسی(ع) به وسیله حضرت عیسی(ع) نسخ شده است؛ چنان که در قرآن آمده است: وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ؛ و مى‏ گويد: آمده‏ ام تا تورات را كه پيش از من نازل شده است، تصديق كننده باشم و تا پاره‏ اى از آنچه را كه بر شما حرام گرديده براى شما حلال كنم.(آل عمران، آیه 50)

البته از آن جایی که روش هایی برای انجام قوانینی چون نماز، حج، جهاد، زکات و مانند آن ها است، در هر شریعتی ممکن است روشی به کار گرفته شده باشد که با روش شریعت دیگر متفاوت باشد؛ چنان که روش اقامه نماز یا حج در شرایع دیگر با شریعت آخرین متفاوت است. از همین روست که خدا در آیه 48 سوره مائده از منهاج خاص در انجام اعمال و اجرای قوانین و احکام در شرایع گوناگون سخن به میان آورده است. اصولا تفاوت مناسک مثلا در حج نمونه ای از این حقیقت است که در شرایع گوناگون برای اجرای یک فریضه چون حج ، مناسک گوناگونی وضع شده است که در ظاهر متفاوت ولی در ایجاد هویت و تحقق اهداف یکسان هستند. از همین روست که برای هر امتی «مناسکی» وضع شده که با انجام و اجرای آن حج همان امت اقامه می شود.(حج، آیات 34 و 67)

از نظر قرآن، شریعت آخرین پیامبر(ص) به سبب آن که با ولایت معصومان(ع) و تثبیت امامت آنان به عنوان اسوه های عینی و عملی و رهبران اجرایی به تمامیت کمال خویش رسیده است، یک اسلام کامل و تمام است؛ چرا که در برگیرنده همه شرایع غیر منسوخ و بهترین و برترین منهاج و روش ها است؛ از این روست که خدا در قرآن می فرماید: الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا؛ امروز كسانى كه كافر شده‏ اند از كارشكنى در دين شما نوميد گرديده‏ اند. پس از ايشان مترسيد و از من بترسيد. امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت‏ خود را بر شما تمام گردانيدم و اسلام را براى شما به عنوان آيينى برگزيدم.(مائده، آیه 3)

خدا در قرآن به صراحت بیان می کند که چنین دین و شریعت و منهاجی که در قرآن بیان شده، از نظر ساختار حقانی اش به گونه ای است که تصدیق کننده همه کتب آسمانی پیشین و مُهَيْمِن بر آن است؛ بنابراین تنها می بایست از این اسلام کامل و تمام پیروی کرد و پیروی از دیگر شرایع و کتب آسمانی جز به این شدنی نیست. پس اگر به چیزی غیر از کتاب الله قرآن مراجعه شود، در حقیقت به باطلی مراجعه شده است که بر اساس هواهای نفسانی تحریف شده است.(آل عمران، آیات 78 و 93؛ مائده، آیات 13 و 14 و 41 و 48؛ بقره، آیات 75 و 174)

فلسفه و اهداف شرایع اسلامی

این که در طول تاریخ بشریت، برای بهره مندی بشر از اسلام، شرایع گوناگونی وضع شده است، فلسفه و اهدافی مد نظر است که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. امتحان و آزمون امت ها: از نظر قرآن، شرایع اسلامی اصالت ندارند، بلکه آن چه اصالت دارد همان اسلام است؛ زیرا شرایع با توجه به اموری از جمله مقتضیات زمانی و مکانی قابل تغییر است. از همین روست که برخی از امور در زمانی حلال و در زمانی حرام دانسته شده است و مثلا حضرت عیسی(ع) برخی از محرمات در شریعت موسی(ع) را تحلیل می کند.(آل عمران، آیه 50) تغییر در شرایع امری طبیعی است؛ اما همین خود یک ابزار آزمونی برای امت ها است؛ زیرا اگر کسی واقعا اهل ایمان به اسلام و خدا باشد، به سادگی تغییرات در شرایع را می پذیرد و جمود و جحد و انکار نمی ورزد؛ اما کسانی که بر هواهای نفسانی دین را پذیرفته اند، حاضر به تغییر نیستند و بر شرایع پیشین اصرار می ورزند و تن به شرایع جدید پیامبران نمی دهند. در حقیقت آنان بر اساس هواهای نفسانی دین را بازیچه خود قرار داده اند، و همانند ابلیس و شیطان ایمان واقعی ندارند؛ زیرا اگر اعتقاد و ایمان واقعی داشته باشند، تن به حکم الله می دهند و بر احکام سابقی که بدان عادت کرده اند، باقی نمی مانند. پس می توان گفت که یکی از مهم ترین آزمون هایی که امت های اسلامی در طول تاریخ با آن مواجه بودند، همین نسخ در شرایع است که تن به آن نمی دادند(مائده، آیه 48)؛ چنان که در همین امت شریعت آخر زمانی نیز برخی حاضر به نسخ نبودند و در برابر نسخ قبله و تغییر آن واکنش منفی نشان می دادند(بقره، آیه 144 و آیات دیگر)؛ در حالی که نسخ در احکام بر اساس مقتضیات، امری طبیعی است.(بقره، آیه 106)
2. اقامه دین اسلام: برای اجرایی مجموعه دین اسلام در طول تاریخ لازم است تا «شرایع و مناهج» خاصی به کار گرفته شود؛ زیرا شرایط و مقتضیات زمکانی و امور دیگر هماره موجب می شود تا تغییراتی رخ دهد. البته این تغییرات هیچگاه موجب نمی شود تا تحول و تبدیلی در اصل دین اسلام و سنت های الهی رخ دهد.(روم، آیه 30 و آیات دیگر) پس یکی از فلسفه ها و اهداف تغییر در شرایع اسلامی، اقامه دین اسلام با توجه به تغییرات و شرایط زمکانی و امور دیگر است؛ زیرا اگر بخواهیم در طول تاریخ بشریت حقیقت اسلام با ثبات خویش هم چنان تاثیرگذار و موثر باشد، می بایست از شرایع و مناهج گوناگونی استفاده شود.(شوری، آیه 13) البته از آیات قرآنی به دست می آید که شریعت آخرین و منهاج آن به گونه ای است که دیگر نیازی به تغییر نیست. شریعت آخرین به گونه ای طراحی شده است که اقامه آن را شرایط گوناگون و شرایط متغیر زمکانی شدنی است؛ زیرا در ذات شریعت در کنار ثابتات، انعطاف طراحی شده است که مشکل تغییرات را حل می کند.
3. اقامه توحید: در میان آموزه های دین اسلام، مهم ترین امر همان توحید است که پذیرش و اقامه واقعی آن در فلسفه و سبک زندگی از مهم ترین اهداف شرایع در طول تاریخ بشریت است. در حقیقت آن چه به عنوان هدف شرایع اسلامی بیان شده است، اقامه توحید در همه ابعاد زندگی بشر است(شوری، آیه 13)؛ زیرا در روايتى از امام باقر(عليه السلام) آمده است كه هدف اصلى پيامبران بزرگ توحيد و نفى شرك دانسته است. (الكافى، ج 2، ص 28، ح 1) این توحید می بایست در فلسفه و سبک زندگی مردم جریان یابد و این جز به شرایع اسلامی شدنی نیست. از نظر قرآن، بیش تر مردم گرفتار شرک هستند و حتی مومنان نیز به نوعی گرفتار شرک فعلی هستند(یوسف، آیه 106) از همین روست که خدا با شرایع بر آن است تا توحید به شکل اصولی و کامل در فلسفه و سبک زندگی مردم وارد شود.(یوسف، آیه 38؛ شوری، آیه 13)
4. اتحاد میان امت ها: از نظر قرآن، آن چه اساس و اصل است، همان دین اسلام است. بنابراین، تفاوت شرایع با وحدت در اسلام می تواند هم چنان امت ها در متحد نگه دارد؛ زیرا «کلمه سواء» توحید و آموزه های اسلامی هم چنان اصول وحدت میان امت ها است.(آل عمران، آیه 64) بنابراین، شرایع اسلامی خود به عنوان عامل وحدت میان همه شرایع اسلام می تواند موجب اتحاد و وحدت میان اهل اسلام از همه شرایع باشد و این گونه تفرقه اساسی و اصلی در میان امت ها پیش نیاید؛ زیرا آن چه محور وحدت را تشکیل می دهد همان توحید است که همه شرایع اسلامی بدان می خوانند و این گونه در اصل دین اسلام هیچ گونه تجزیه و تفرقه ای پدید نمی آید.(شوری، آیه 13)
5. پیوستگی اهل اسلام: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر چند که شرایع از یک دیگر متفاوت هستند، اما به سبب وجود اصول اساسی وحدت، زمینه پیوستگی میان اهل اسلام با تفاوت شرایع هماره حفظ می شود.(شوری، آیه 13؛ الميزان، ج 18، ص 30)
6. ایجاد امت ها: از نظر قرآن، برای تحقق اهداف متعالی لازم است تا امت ها شکل گیرد، یعنی همان طوری که در میان انسان ها، تفاوت های رنگ و نژاد و قوم و زبان به عنوان یک عنصر متعالی هم چون عنصر شناختی عمل می کند(حجرات، آیه 13)، هم چنین شرایع گوناگون اسلامی این بستر را فراهم می آورد تا امت های گوناگون اسلامی شکل گیرد و این گونه نوعی مسابقه برای خیرات و انجام و اقامه دین اسلام صورت گیرد و هر یک بخواهد در کارهای خیر بر اساس شریعت خویش پیش تاز باشد.(مائده، آیه 48) در حقیقت خدا با آن که می توانست امت واحدی را ایجاد کند، ولی با توجه به اهداف و فلسفه هایی بر آن شد تا با شرایع گوناگون امت های گوناگونی را ایجاد کند.
7. هدایت انسان ها: انسان ها از نظر فهم و درک و شعور و نیز در مقام اجرا از نظر عزم و اراده و همت متفاوت هستند. بر این اساس، با توجه به تغییرات مهم و اساسی در میان انسان ها لازم است تا شرایع گوناگونی وجود داشته باشد که هر یک بر اساس آن عمل کند. شرایع گوناگون اسلامی در طول تاریخ بشریت یک هدف اساسی را دنبال می کرد که همان هدایت انسان ها به کمال و توحید بوده است.(شوری، آیه 13)
8. مصالح امت ها: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، تفاوت شرایع با وحدت در اسلام به هدف تامین مصالح و منافع امت ها بوده است؛ زیرا هر یک از شرایع در زمان و مکانی نازل شده است که بتواند بهترین شرایط عمل را برای آدمی فراهم آورد و جان و جامعه را به کمال برساند(شوری، آیه 13)؛ زیرا لام «لكم» كه براى انتفاع است؛ و خدا در مقام امتنان به امت ها یادآور می شود که تفاوت شرایع اسلامی برای تامین منافع و مصالح آنان بوده است. البته از این آیه هم چنین استفاده می شود که همه توصیه ها و سفارش های پیامبران در شرایع گوناگون به این هدف بوده است و اگر این توصیه ها از منابع موثوقی چون وحی قرآنی یا نقل معتبر معصومان(ع) در روایات به دست ما رسیده است، می بایست بدان عمل کرد؛ زیرا این گونه منافع و مصالح ما به بهترین وجه تامین می شود. بر همین اساس است که مسلمانان به توصیه هایی که در قرآن از پیامبران و شرایع آن ها آمده و نیز توصیه هایی که در مجامع روایی معتبر مطرح شده عمل می کنند و این گونه به محاسن و مکارم اخلاقی دست می یابند. توصیه های لقمان حکیم در قرآن و روایات یا توصیه های حضرت موسی(ع) وعیسی (ع) در قرآن و روایات از این جمله است.