شرکت، همکاری در سرمایه و تولید

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از انواع فعالیت های اقتصادی در قالب تعاون و همکاری های اقتصادی، شرکت است. شرکت نوعی قرارداد میان افراد با بهره گیری از آورده سرمایه یا خدمت در موسسه و نهادی برای دست یابی به سود و منافع و تقسیم سود یا زیان احتمالی با توجه به میزان مشارکت و سهم است.

البته برخی چون دکتر ستوده تهرانی «شرکت تجارتی را سازمانی دانسته که بین دو یا چند نفر تشکیل می شود که در آن هر یک سهمی به صورت نقد یا جنس یا کار خود در بین می گذارند تا مبادرت به عملیات تجارتی نموده و منافع و زیان های حاصله را بین خود تقسیم کنند». مشکل این تعریف این است که در آن سخنی از قرارداد و عهد و عقدی نیست؛ چنان که وی شرکت را سازمانی دانسته که مبادرت به عملیات تجارتی می کند، در حالی که شرکت می تواند عملیاتی غیر تجاری نیز داشته باشد؛ چنان که شرکت های سهامی می تواند این گونه باشد.

دکتر منصور صقری نیز «شرکت را عهدی دانسته است که به وسیله آن دو یا چند شخص توافق می کنند آورده هایی را به منظور تقسیم منافع احتمالی، مشترکاً مورد تجارت قرار دهند». باید گفت که این شرکت بیش از آن که جنبه حقیقی داشته باشد، جنبه حقوقی دارد؛ هم چنین باید افزون بر سود و منفعت احتمالی به زیان های احتمالی نیز توجه داد که بر اساس سهام تقسیم می شود؛ سوم این که شرکت ها تنها معاملات تجاری انجام نمی دهد.

برخی دیگر نیز شرکت را با قید «شرکت تجارتی» تعریف کرده و گفته اند: شرکت تجارتی، قراردادی است که به موجب آن دو یا چند نفر توافق می کنند، سرمایه مستقلی را که از جمع آورده های آنها تشکیل می شود، ایجاد کنند و به مؤسسه ای که برای انجام مقصود خاصی تشکیل می گردد، اختصاص دهند و در منافع و زیان های احتمالی حاصل از به کارگیری سرمایه سهیم شوند». این تعریف از جامعیت و مانعیت خوبی برخوردار است؛ اما باید توجه داشت که آورده ها تنها سرمایه های مادی نیست، بلکه می تواند ترکیبی از سرمایه مادی و انسانی مانند خدمات فنی و علمی باشد.

هر یک از شریکان در شراکت تجاری را سهام دار می گویند از سهم یا شماری از سهام برخوردار است. میزان سود و زیان هر شریکی بر اساس میزان سهام تعیین می شود. پس هر که بامش بیش برفش بیش تر. سهم اجزایی است، که سرمایه هر شرکت را تشکیل می‌دهد. بر اساس قانون تجارت، داشتن سهم، مالکیت مشاعی بر سرمایه ایجاد نمی‌کند، مگر در هنگام انحلال شرکت.( مجموعه قوانین ایران. «شرکت مختلط سهامی». بازبینی‌شده در ۱۷ مهر ۸۸.)

از آن جایی که هر یک از اعضای شرکت تجاری دارای سهم یا شماری سهام هستند، به اعضای شرکت، در شرکت‌های سهامی و تعاونی، سهامدار گفته می‌شود. البته چنان که گفته شد اعضای شرکت، مالکین دارایی آن شناخته نمی‌شوند؛ بلکه صرفاً به نسبت سهام خود، دارای حقوقی نسبت به شرکت خواهند بود. سهام‌دار نسبت به شرکت، حقوق و تعهداتی دارد. میزان این مسئولیت بسته به نوع شرکت، متفاوت است.(ماهنامه تجارت بانک تجارت؛ «مسئولیت شرکا یا سهامداران در شرکت‌های تجاری». بازبینی‌شده در ۱۷ مهر ۸۸.)

پس سهامدار به فرد یا نهادی گفته می‌شود، که از نظر قانونی مالک بخشی از سهام در یک شرکت سهامی عام یا شرکت سهامی خاص باشد. هر سهم، قطعه‌ای از سرمایه یک شرکت است، که نشان‌دهنده یا نمایندهٔ کوچکترین واحد مالکیتی، در شرکت مورد نظر بشمار می‌آید. سهام‌دار به همان نسبتی که سهام در اختیار دارد، در مالکیت شرکت یا بنگاه تولیدی شریک است. برای مثال؛ اگر شرکتی به تعداد دو میلیون سهم منتشر کرده و شخصی مالک دو هزار سهم در این شرکت باشد، او یک‌هزارم از مالکیت این شرکت را در اختیار دارد.

باید یادآور شد که واژه شرکت، از شرک عربی به معنای اختلاط و عدم خلوص است؛ از همین رو، کسی که برای خدا مثل و مانند یا ناصر و یاوری در فرمانروايى يا ربوبيّت خدا قایل شده، شرک گویند.( لسان العرب، ابن منظور، ج 7، ص 100، «شرك»؛ مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 452، «شرك»؛ فرهنگ معارف اسلامى، ج 2، ص 1054.)

بر همین اساس، شركت و مشاركت در اقتصاد به معنای اختلاط دو مِلك(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 451، «شرك».) و اجتماع حقوق چند مالك بر شىء معيّن يا اشياء معيّن به گونه اشاعه(ترمينولوژى حقوق، دکتر جعفری لنگرودی، ص 386.) و استحقاق آنان به نحو مشاع در امرى از امور است.( مسالك الافهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، شهید ثانی زین الدین بن علی العاملی، ج 3، ص 93.)

برخی شركت را در سه چيز مطرح کرده و گفته اند که شراکت در امور سه گانه زیر شدنی است: 1. اعيان؛ 2. منافع؛ 3. حقوق.( فقه القرآن، راوندى، ج 2، ص 66 .)

در آیات قرآنی از شرکت در قالب مباحث حقوقی – فقهی و اقتصادی با واژگانی چون «شريك» و «خلطاء»، عناوین جامع و عمومی دیگر چون «تعاون» و مانند آن ها سخن به میان آمده است.

قرآن به پیشینه شرکت های تجاری در اقوام و شرایع پیشین نیز اشاره کرده و معلوم می دارد که مثلا در میان امت حضرت موسی(ع) یا دیگر شرایع، شراکت در امور گوناگون مانند کشتیرانی (کهف، آیه 79) ، برده داری(زمر، آیه 29)، دامداری(ص، آیه 24) و مانند آن ها وجود داشته است.

از نظر قرآن، شراکت اقتصادی و تجاری یک امر عقلایی و مقبول و شركت در امور مالى، مشروع و جايز است.(نساء، آیه 12؛ انفال، آیه 69؛ کهف، آیه 79؛ ص، آیه 24)

انواع شرکت های اقتصادی

چنان که گفته شد شرکت اقتصادی یا کمپانی«company» به معنای موسسه ، انجمن یا بنگاه تجاری یا یک شخص حقیقی یا حقوقی یا ترکیبی از هر دوی آنها است. بنابراین، انواع گوناگونی برای شرکت و شراکت می توان بر شمرد. البته بنا بر تعریف قانون مدنی ایران، شرکت عبارت است از اجتماع حقوق مالکین متعدد در شیء واحد به نحو اشاعه(نگاه کنید: گروه واژه‌گزینی زیر نظر حسن حبیبی، «فارسی»، در دفتر اول، فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شابک ‎۹۶۴-۷۵۳۱-۳۱-۱ ، ذیل سرواژهٔ شرکت)

چنان که گفته شد این تعریف از شراکت تجاری در برگیرنده مشاعات نیز است؛ اما بنابر مفهومی که از قانون تجارت استنباط می‌شود، شرکت، قراردادی است که بر اساس آن اعضا یا شرکا سود حاصل از سرمایه را تقسیم می‌کنند.( دانشنامه رشد. «شرکت‌های تجارتی». بازبینی‌شده در ۱۷ مهر ۸۸. ) البته این تعریف از جامعیت برخوردار نیست، زیرا سخنی از زیان حاصله و تقسیم آن میان شرکاء به میزان سهم نیست. هم چنین باید گفت که شرکت‌ها در قوانین ایران شخصیت حقوقی دارند.(قانون تجارت ۱۳۱۱. «اشخاص حقوقی». بازبینی‌شده در ۱۷ مهر ۸۸.)

بطور کلی در قانون تجارت هفت گونه شرکت تجاری وجود دارد که عبارتند از:

1.شرکت سهامی.(شامل شرکت سهامی عام و شرکت سهامی خاص)

2.شرکت با مسئولیت محدود.

3.شرکت تضامنی.

4.شرکت مختلط غیر سهامی.

5.شرکت مختلط سهامی.

6.شرکت نسبی.

7.شرکت تعاونی تولید و مصرف.

مصادیقی از شراکت

در آیات قرآنی از انواع شراکت اقتصادی و تجاری و مالی سخن به میان آمده است. از جمله این شراکت ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. شراکت در ارث: یکی از اقسام شراکت در امور مالی، شركت وارثان ميّت، در اموال و منافع به جاى مانده از وى است.(نساء، آیات 11 و 12 و 33؛ کهف، آیه 82) چنان که شراکت طلبکاران ميّت با وارثان، در تركه ميّت نیز از اقسام همین نوع است.(نساء، آیات 11 و 12) از نظر قرآن، وارثان میت در همه ترکه حتی اگر به شکل گنج باشد، شریک هستند؛ چنان که در قرآن از يتيمان، در گنجِ به ارث مانده از پدر سخن به میان آمده است.(کهف، آیه 82)
2. شراکت در خمس: شركت مستحقّان و اصناف شش گانه، در مال مورد تعلّق خمس از اقسام این مشارکت است.(انفال، آیه 41) این برداشت از آیه بر اساس این است که خمس، بين اصناف مذكور در آيه مشترك قرار داده شد.(مسالك الافهام، ج 3، ص 92 – 93)
3. شراکت در زکات: شركت مستحقّان و اصناف هشت گانه، در مال متعلّق زكات از مواردی است بعضى گفته اند؛ زیرا از نظر آنان واجب است صدقات بر اصناف مذكور در آيه تقسيم شود. (مسالك الافهام، ج 3، ص 93)
4. شراکت در غنیمت: شركت مجاهدان، در غنايم جنگى از دیگر موارد شراکت مالی است که در قرآن از آن سخن به میان آمده است.(انفال، آیه 69) به نظر شهید ثانی آيه بر شركت مجاهدان به نحو مشاع در غنايم جنگى دلالت مى كند. (مسالك الافهام، ج 3، ص 93)
5. شراکت در مال: مشاركت فقيران و محرومان، در اموال اغنيا نیز از دیگر موارد شرکتی است که در قرآن از آن سخن به میان آمده است.(ذاریات، آیه 19؛ معارج ، آیات 24 و 25)
6. شراکت در دامداری: از آیات قرآنی جواز شركت در دامدارى، در صورت اجتناب شريكان، از ستم و تجاوز به يكديگر مطرح شده است.(ص، آیات 23 و 24)

با نگاهی به مواردی که در این آیات از شراکت بیان شده، معلوم می شود که شراکت در آموزه های قرآنی محدود به حوزه شراکت تجاری نمی شود، بلکه انواع مسایل و فعالیت های اقتصادی را شامل می شود. از این روست که عنوان شراکت در آیات قرآنی محدود به مفهوم و اصطلاح حقوقی و اقتصادی شراکت نیست؛ بلکه اعم از آن است.

آثار شراکت از نظر قرآن

از آن جایی که شراکت در مفهوم قرآنی فراتر از مفهوم اصطلاحی آن است، می توان گفت آثاری که در قرآن بیان می شود، محدود به شراکت تجاری نیست، بلکه این آثار همان طوری که در شرکت تجاری ممکن است وجود داشته باشد، در دیگر اقسام و موارد شراکت نیز یافت می شود. مهم ترین این آثار از نظر قرآن عبارتند از:

1. اختلاف: از نظر قرآن هر گونه شركت در اموال، زمينه اختلاف و نزاع بین شریکان است؛ زیرا اموال مخلوط است و سهم سود و زیان هر یک ممکن است به سادگی قابل سنجش و داوری نباشد. از این روست که ممکن است که به دلایل واقعی یا واهی میان شریکان اختلاف و نزاع و کشمکش رخ دهد، به طوری که در بسیاری از موارد این اختلافات اجتناب ناپذیر است.(ص، آیات 21 و 24؛ زمر، آیه 29) در آیات سخن از بغی به معنای تجاوزی برخی از اهل اختلاط و شرکاء نسبت به برخی دیگر و هم چنین «تشاکس» است. باید توجه داشت که واژه «تشاکس» و «متشاكسون» به معناى مشاجره و درگیری و مشاجره كننده ها است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 462، «شكس»)
2. تجاوز: مشاركت در امور مالى، زمينه تجاوز شريكان به حق يكديگر است؛ زیرا به عللی ممکن است هر یک از شریکان به حق خویش قانع نباشد و فزون خواهی او را به تجاوزگری و ظلم و ستم سوق دهد.(ص، آیه 24)
3. خوف: شريك داشتن در اموال و امكانات، موجب ترس و دلهره آدمى است، به طوری که شرکاء هرگز در آرامش کامل به فعالیت های اقتصادی اقدام نمی کنند؛ زیرا هر زمانی ترس دارند که حق ایشان تضییع شود یا بغی و تجاوزی از سوی شرکاء تحقق یابد.(روم، آیه 28)

احکام حقوقی شراکت تجاری

چنان که گذشت، شراکت تجاری از نظر آموزه های وحیانی قرآن، امری مقبول و مجاز است. بنابراین، مردمان می توانند با تجمیع سرمایه ها یا سرمایه ها و خدمات خویش موسسه و نهادی را تشکیل دهند و به امر تولید، توزیع و خدمات اقتصادی اقدام کنند. بنابراین همان طوری که ممکن است شراکت یک گله دار با سرمایه گوسفندان و چارپایان دیگر با چوپانی انجام شود ، هم چنین می تواند در قالب ها و انواع دیگر این شراکت تجاری شکل گیرد.

از نظر قرآن، هر گونه شراکتی موجب می شود تا سهام داران به نسبت به سرمایه و خدمات در سود و ضرر مشارکت داشته باشند. البته همان طوری که سرمایه به شکل کمی باید قابل سنجش و سهمیه بندی باشد، این امکان باید نسبت به خدمات نیز وجود داشته باشد که از نظر کمی میزان خدماتی که در شراکت به کار گرفته می شود معلوم و مشخص باشد؛ زیرا نمی توان از شراکتی سخن گفت که یک سوی آن معلوم و سوی دیگر آن نامعلوم باشد.

از نظر قرآن، فعالیت های تعاونی از جمله فعالیت های اقتصادی در قالب شرکت های تعاونی امری پسندیده است؛ زیرا موجب افزایش کارآمدی و فعالیت های نیک و خوبی می شود که نیکی را در جامعه نیز افزایش می دهد. از این روست که این نوع مشارکت ها را اگر به دور از هر گونه اختلاف و دشمنی و نزاع باشد، به عنوان تعاونی در برّ ستوده است(مائده، آیه 2)؛ زیرا برّ به نیکی گسترده و فراگیری اطلاق می شود که همگان از آن بهره می برند.

اصولا دست یابی به اقتصادی که قوام بخش جامعه باشد و به عنوان اقتصاد مقاوم بتواند ستون اصلی خیمه اجتماع را سرپا نگه دارد، جز از طریق مشارکت همگانی در قالب تعاونی برتقوا و نیکی و مانند آن شدنی نیست. باید اقتصاد جامعه به شکلی با همکاری جمعی رشد و شکوفا شود که بتواند سرپای خود بیایستد و از استقلال کامل بی وابستگی بهره مند باشد. از همین روست که در آیات قرآنی بر تعاون و همکاری در همه امور خیر و نیک از جمله امور اقتصادی تاکید و به مشارکت جمعی تشویق و ترغیب می شود.

از نظر قرآن، سعادت و شقاوت جامعه در دست یابی به آسایش اقتصادی و آرامش و امنیت فراگیر و جامع تنها در سایه همکاری همگانی است؛ اگر امتی ایمان و تقوا پیشه گیرد از اقتصاد شکوفا بهره مند خواهد شد که بیانگر همکاری جمعی و اجتماعی است(اعراف، آیه 96)، چنان که هر گونه تغییر مثبت و منفی در کاهش یا افزایش نعمت یا از دست رفتن آن بستگی به رفتار اجتماعی و جمعی امت ها و جوامع بشری دارد.(انفال، آیه 53؛ رعد، آیه 11) بنابراین امتی می تواند به اقتصاد قوام بخش و مقاوم دست یابد که در قالب های گوناگون به مشارکت و شراکت بپردازد که از جمله آن ها شراکت در امور اقتصادی و تجاری است.

البته از آن جایی که درگیری و خصومت و بغی و تجاوز و خوف و ناامنی از خیانت هماره در مسایل مالی است، خدا برای جلوگیری از آن خواهان تعیین سهمیه هر کسی به شکل مکتوب با امضاء سهامداران و شاهدان است.(بقره، آیه 282) بنابراین، مشارکت های اقتصادی و شرکت های تجاری باید به گونه دقیق همه محاسبات و قراردادها را مکتوب در اختیار داشته باشند تا از هر گونه اختلاف و تجاوزگری در سهمیه جلوگیری شود.

به هر حال، از نظر قرآن شرکت های تجاری می تواند در اموری گوناگون از جمله تولید و توزیع و خدمات رسانی ایجاد و فعالیت های اقتصادی و تجاری خود را داشته باشند. این مشارکت باید به گونه ای باشد که همه مبانی و اصول اقتصاد قرآنی مراعات شود.