شرایط و احکام فسخ معاهدات بین المللی

بسم الله الرحمن الرحیم

عهد به معنای نوعی التزام و گردن گرفتن کاری است. معاهدات، پیمان های دو جانبه یا چند جانبه ای است که طرفین متعهد و متلزم می شوند تا در یک بده و بستان مالی یا غیر مالی، کار یا کارهایی را انجام دهند. عهدنامه ها و معاهدات تا زمانی التزام آور است که طرفین بر اساس مفاد آن عمل و رفتار کرده باشند؛ البته برخی از معاهدات در ساختار خویش زمان مند است و با پایان زمان، هیچ یک از طرفین تعهدی نسبت به طرف دیگر نخواهد داشت؛ اما در تعهداتی که زمان مند نیست، هر یک از طرفین باید به مفاد آن عمل کنند و در صورت فسخ باید اعلام و تبعات آن را بپذیرند. در صورت تخلف یکی از طرفین معاهدات، فسخ آن انجام می شود و طرف دیگر متلزم به هیچ عملی مبتنی بر مفاد تعهد و معاهده نیست.

معاهده از منظر قران

واژه عهد بارها در آیات قرآنی به معنای عام و اصطلاحی آن به کار رفته است؛ زیرا قول و قرارهایی که طرفین به یک دیگر می دهند، از مصادیق عهد است. بنابراین، اگر چه این قول و قرار در قالب ساختار مکتوب و عهدنامه ها داده نمی شود، ولی شخص متعهد متلزم است بر اساس مفاد قول و قرار خویش عمل کند و تخلف از آن نوعی پیمان شکنی است.

در آیه 183 سوره آل عمران از عهد خدا سخن به میان آمده است. این بدان معنا است که عهد تنها میان انسان ها نیست، بلکه می تواند بین خدا و خلق نیز عهدی انجام شود. هم چنین خدا در قرآن از بد عهدی انسان ها نسبت به تعهدات خویش در مقابل خدا سخن به میان آورده است.(اعراف، آیه 102)

از نظر قرآن، معاهداتی که انسان می بندد، حال چه در برابر خدا باشد یا انسان های دیگر، لازم الاجرا و واجب العمل است و انسان ها باید به تعهدات خویش عمل کرده و بر خلاف آن رفتار نکنند. از همین روست که به صراحت از مسئولیت انسان در برابر تعهدات و معاهدات سخن به میان آمده و خدا در قرآن می فرماید: وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا؛ با آنكه قبلا با خدا سخت پيمان بسته بودند كه پشت به دشمن نكنند و پيمان خدا همواره بازخواست دارد.(احزاب، آیه 15)

احکام معاهدات از منظر قرآن

در آموزه های وحیانی قرآن، برای هر فعل انسانی حکمی بیان شده است؛ زیرا هیچ فعلی نیست که برای آن حکمی نباشد؛ چرا که هر فعل و عمل انسانی دارای آثاری مثبت و منفی است. بنابراین لازم است تا بر اساس آثار و مصالح و مفاسد عمل و متعلقات آن، از سوی خدای حکیم و پروردگار جهانیان، حکمی صادر شود تا انسان بتواند در چارچوب این احکام پنج گانه به اهداف و مقاصد آفرینش از جمله آفرینش انسان دست یابد. احکام پنج گانه وجوب، استحباب، حرمت، کراهت و جواز بیانگر درصد مصالح و مفاسد هر فعل و عملی است که انسان انجام می دهد؛ هر چه مصلحت قوی تر باشد، حکم وجوب و هر چه کم تر باشد به سمت استحباب و جواز متمایل می شود؛ چنان که در صورت قوت مفسدت، حکم حرمت و کاهش آن کراهت مطرح می شود.

از آن جایی که عهد و معاهده فعلی از افعال مکلفین و عملی از سوی انسان است، به طور طبیعی آثار و تبعاتی بر آن مطرح است. بر همین اساس، از سوی خدا احکامی برای این فعل مکلفین بیان شده است. برخی از مهم ترین احکام عهد و معاهده از منظر قرآن عبارتند از:

1. جواز انعقاد پیمان عدم تعرّض، با جوامع غیر مسلمان(نساء ، آیه 89)؛ زیرا واژه «حبل» در آيه شريفه به معناى عهد و معاهده است. پس به‌كارگيرى لفظ «حبل» در آیه به معناى معاهده و عهد است؛ زيرا با آن، عقد أمان بسته مى‌شود، همچنان كه اشياء با ريسمان بسته مى‌شود، پیمان ها میان طرفین به نوعی بستن تعهدات و التزامی با حبل و ریسمان نهان التزامات حقوقی و اخلاقی است. (نگاه کنید: مجمع‌البيان، ج 1 – 2، ص 814 ؛ كشف‌الاسرار، ج 2، ص 247)
2. حرمت نقض معاهده و پیمان عدم تعرّض با اقوام دیگر( توبه، آیات 4 و 7)؛ پس اگر معاهده ای با ملت ها و دولت های دیگر در این باره بسته شده ، باید به مفاد آن عمل شود.
3. عدم مشروعیّت هرگونه معاهده و پیمانی که موجب سلطه کافران بر مؤمنان شود(نساء ، آیه 141)؛ بنابراین، معاهداتی که چنین سلطه ای را ایجاد کند، از پایه باطل است و لازم نیست بر اساس آن عمل و مفاد آن مراعات شود؛
4. ممنوعیّت تعقیب و کشتن کافران پناهنده به کافران هم پیمان با مسلمانان از دیگر احکام قرآنی در باره معاهدات بین المللی است.(نساء ، آیات 89 و 90)
5. وفاداری نسبت به معاهدات و انجام کامل تعهدات از دیگر احکام قرآنی است. از نظر قرآن، التزام عملى به وجوب وفادارى به معاهدات با مشرکان، موجب قرار گرفتن در زمره متّقین می شود.(توبه ، آیات 4 و 7) بنابراین، دولت و امت اسلامی می بایست اصل وفاداری را نسبت به هر تعهدی در دستور کار خویش قرار دهند؛ زیرا وجوب وفادارى جامعه اسلامى به معاهدات و پیمانهاى بین المللى خود یک حکم و صراحت قرآنی است.(نساء، آیات 89 و 90 و 92؛ انفال، آیه 72؛ توبه، آیات 1 و 4 و 7)
6. وجوب پرداخت دیه به خانواده مؤمن کشته شده از قبیله کافر هم پیمان با مسلمانان از دیگر احکام مربوط به معاهدات بین المللی است. (نساء، آیه 92) پس از نظر قرآن، جان و مال و عرض هم پیمان ها محترم بوده و کسی نمی تواند متعرض هم پیمان حتی کافران شود.
7. لزوم محترم شمردن پیمان عدم تعرض با کفار، حتى در صورت حمله و هجوم معاهدان به مؤمنان غیر مهاجر از دیگر احکام قرآنی است. (انفال ، آیه 72)
8. پیمان‌شکنى مشرکان، سبب جواز جهاد با ایشان و اسارت آنان است(توبه، آیات 4 و 5)؛ پس وفاداری نسبت به معاهدات تا زمانی است که طرف مقابل پیمان شکنی نکرده و بر خلاف مفاد پیمان و معاهدات عمل و رفتاری را انجام نداده باشد.
9. عدم مانعیت پیمان شکنیهاى کافران، براى جواز بستن معاهدات جدید با ایشان ، از دیگر احکام قرآنی است. پس اگر دشمن پیمان شکنی کرد، به این معنا و مفهوم نیست که دیگر با همان گروه پیمان شکن نمی توان معاهده ای بست، بلکه امکان بستن معاهدات دیگر با همان پیمان شکنان البته با شرایط و احتیاط بیش تر وجود دارد. خدا می فرماید: الَّذِينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لاَ يَتَّقُونَ (انفال، آیه 56) بنابراین، بدعهدی دشمن موجب نمی شود تا با آنان عهد تازه ای بسته نشود؛ زیرا از جمله «عاهدت» در آیه استفاده مى‌شود كه مشركان به رغم اينكه عهدهاى خود را درهر مرتبه نقض مى‌كردند، باز مورد معاهده با پيامبر صلی الله علیه و آله قرار مى‌گرفتند.
10. ممنوعیت اسیر گرفتن از مشرکان عهدشکن، در ماههاى حرام از احکام معاهدات بین المللی در قرآن است.(توبه ، آیه 5)
11. وجوب پرداخت حقوق معاهدان، بر توارث از مال و ترکه میت حکم دیگر درباره معاهدات بین المللی است که باید از سوی امت و دولت اسلامی مراعات شود. (نساء ، آیه 33)
12. ظهور نشانه‌هاى حاکى از تصمیم کافران بر پیمان شکنى، موجب جواز الغاى معاهدات فیمابین است. بنابراین، لازم نیست تا آنان به طور رسمی الغای معاهده را اعلام کنند، بلکه همین که نشانه هایی حاکی از عهد شکنی و خیانت بروز کرد، می توان تعهدات را کان لم یکن تلقی کرد و به مفاد آن عمل نکرد. (انفال ، آیه 58)
13. لزوم مطلع ساختن دشمن از بى اعتبارى عهدنامه آنان، پس از الغا و بى اعتبار دانستن آن از دیگر احکام قرآنی است.(توبه ، آیات 1 و 4؛ انفال، آیه 58) گفتنی است که «على سواء» در آیه اخیر به معناى مساوى و برابر بودن است و مقصود از آن، تساوى در آگاهى نسبت به لغو پيمان نامه است. (مجمع البيان، ج 3 ـ 4، ص 850؛ معالم التنزيل، بغوى، ج 2، ص 302)
14. حرمت خیانت در معاهدات فیمابین حتى نسبت به کافران، از دیگر احکام قرآنی نسبت به معاهدات بین المللی است. از نظر قرآن خیانت نسبت به معاهدات در پى دارنده محرومیت از محبّت خدا است. (انفال ، آیه 58)
15. پیمان شکنى مشرکان، سبب جواز تعقیب و به محاصره درآوردن آنان است و دولت اسلامی می تواند عملیات ایذایی و سلطه خویش را در صورت عهد شکنی به مورد اجرا در آورد.(توبه، آیات 1 تا 12 ؛ نساء، آیات 90 تا 92؛ انفال، آیات 56 و 61 و 72) گفتنی است که مقصود از «يأمنوكم» مى‌تواند ايمنى خواهى مشركان بوسيله معاهدات ظاهرى باشد، نه ايمنى به وسيله اسلام آوردن.
16. جواز لغو اعتبار پیمان عدم تعرض، در صورت نقض آن از سوى طَرف معاهده از دیگر احکام قرآنی در این باره است. (توبه ، آیات 1 تا 13)
17. وارد شدن هر ضربه‌اى به جان یا مال مسلمانان از سوى طرف معاهده، موجب جواز لغو آن می شود.(توبه، آیه 4)
18. طعن و توهین کفار معاهد به اسلام، موجب جواز لغو اعتبار پیمان صلح، و اعلان جنگ با آنان می شود. پس از نظر قرآن افزون بر عهد شکنی نسبت به مفاد معاهدات هر گونه عملی که اصول اساسی اسلام و امت را در معرض خطر قرار دهد، عاملی برای جواز نقض معاهدات خواهد بود. (توبه ، آیه 12)
19. جواز انعقاد معاهده با اهل کتاب، براى هم زیستى مسالمت‌آمیز در ذمه اسلام و مسلمین از دیگر احکام قرآنی نسبت به معاهدات بین المللی است.(آل عمران، آیات 110 و 112)
20. بى‌اعتبار شمردن و الغاى عهدنامه‌ها بدون آگاه ساختن طرف مقابل، موجب خیانت در معاهده است. بنابراین، چنین عمل و رویه ای از مصادیق خیانت است که موجب غضب الهی می شود (انفال، آیه 58)؛ زیرا احتمال مى‌رود كه «انّ اللّه لايحبّ الخائنين» علّت براى «على سواءٍ» باشد؛ يعنى اگر اين دستور را اجرا نكنى از مصادیق خيانتكارى است و خداوند خيانتكاران را دوست نمى‌دارد.(الميزان، ج 9، ص 113)

عوامل فسخ معاهدات بین المللی و آثار آن

از نظر قرآن، وفا نسبت به عهدنامه ها و معاهدات لازم و ضروری است و هر گونه نقض عهد نسبت به بخشی یا کل عهدنامه به معنای خیانت است و خدا خیانت کاران را دوست نمی دارد. بنابراین، امانت نسبت به معاهدات انجام عملی تعهدات و التزام آن است. وفاداری به معنای انجام تمام و کمال التزاماتی است که در معاهدات به عهده گرفته شده است. اما در شرایطی می توان معاهدات را فسخ کرد و آن را به طرف مقابل به طور رسمی اعلان کرد. از جمله عوامل فسخ معاهدات بین المللی از نظر قرآن عبارتند از:

1. خوف از خیانت طرف معاهده، موجب جواز فسخ آن است.(انفال، آیات 56 و 58) بنابراین، لازم نیست که دشمن خیانتی را انجام داده باشد، بلکه هم که احتمال قوی خیانت وجود داشته باشد، لازم نیست تا به آن وفا شود و با اعلان رسمی به طرف مقابل او را از فسخ معاهده آگاه و مطلع می کند.
2. وارد شدن هر ضربه‌اى به جان و مال مسلمانان، به وسیله مشرکان معاهد، سبب جواز فسخ آن می شود.(توبه، آیات 1 و 4)
3. طعن و توهین به آیین اسلام، سبب فسخ و لغو اعتبار پیمان عدم تعرض می شود.(توبه، آیه 12) بنابراین ، حتی اگر دشمن به مفاد پیمان نامه عمل کرده باشد، اما به طعن و توهین آیین اسلام اقدام کرده باشد، قرارداد ملغی می شود.
4. کمک و پشتیبانى دشمنان از سوى طرف معاهده عدم تعرض، سبب جواز فسخ آن می شود.(توبه، آیات 1 تا 4) پس اگر دشمن خود اقدامی علیه معاهده انجام نداده باشد، اما کمک رسانی به دشمنانی که در خط مبارزه علیه اسلام و امت هستند، در عمل خلاف معاهده عمل کرده و می توان چنین معاهده ای را الغاء و فسخ کرد.

به هر حال، از نظر قرآن پایبند بودن طرف معاهده به پیمان، شرط لزوم وفادارى به معاهده آن خواهد بود(توبه، آیات 4 تا 12) و هر گونه انجام فعالیت های پیش گفته به معنای نقض قلمداد شده و جواز فسخ و الغای آن صادر می شود.

از نظر قرآن، کسانی که اهل تقوای فطری هستند و بر اساس عقلانیت و فطرت عمل می کنند، هرگز بر خلاف اصول انسانی امانت ، صداقت، وفا و عدالت عمل نخواهند کرد؛ اما کسانی که حتی به اصول فطری و عقلانی پای بند نیستند و از تقوای فطری و عقلی تبعیت نمی کنند، گرفتار نقض عهد و پیمان شکنی هستند. از همین روست که خدا در قرآن ، نقض عهد را به غیر متقین نسبت می دهد؛ در حالی که کافران به طور طبیعی از تقوای هدایتی تشریعی برخوردار نیستند؛ پس مراد از این تقوا همان تقوای فطری و عقلانی است که در ذات همگان نهادینه شده است.(انفال، آیه 56؛ توبه، آیه 7)

از نظر قرآن، فسخ معاهدات بین المللی آثاری دارد که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.ابطال اعتبار پیمانهاى صلح مسلمانان از سوى خدا و رسول او (صلی الله علیه و آله) و امروز از سوی دولت اسلامی ، در پى نقض آن به وسیله مشرکان معاهد از اصولی است که در آیات قرآنی بر آن تاکید شده است.(انفال، آیات 56 و 58؛ توبه، آیات 8 و 10)

2. اعلان جنگ: اعلان جنگ به کافران، در پى نقض معاهده از ناحیه آنان(توبه، آیات 12 و 13) و فراخوانى مسلمانان به پیکار با پیشوایان کفر، به جهت نقض معاهده از سوى آنان از جمله آثاری است که خدا در همین آیات بیان کرده است.

3.تبعید: اگر پیمان شکنان از اهل ذمه باشند، در این صورت آنان از مرزهای جغرافیایی اسلام تبعید و اخراج می شوند. چنان که پیمان شکنى برخى اهل کتاب از یهود بنى نضیر، موجب تبعید و آوارگى آنان از مدینه و اخراج از سرزمین های اسلامی شد(حشر، آیات 2 و 3)؛ زیرا براساس شأن نزول آيات، مقصود از «الذين كفروا من اهل الكتاب» يهوديان بنى نضير است كه پيمان خويش را با رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) نقض كردند. (مجمع البيان، ج 9 – 10، ص 386؛ كشف الاسرار، ج 10، ص 31)

4. فسق: پیمان‌شکنى اکثر مشرکان و عدم التزام به معاهدات خویش، موجب فسق و انحراف آنان است.(توبه، آیه 8)
5. متجاوز: پیمان شکنى و عدم التزام به آن، برخاسته از روح تجاوز پیشگى است و پیمان شکن به عنوان متجاوز مطرح می شود.(توبه، آیات 8 و 10)