شرایط جنگ و جهاد علیه دشمنان در سیاست خارجی

بسم الله الرحمن الرحیم

اهداف متعالی اسلام در سیاست خارجی ارایه سرمشق اسلامی انسانی به جوامع بشری در تعامل و معاشرتی است که بر پایه کرامت ذاتی انسان سامان یافته است.(اسراء، آیه 70) هدف آن است تا این گونه بشر را به سمت اهداف نظام آفرینش توصیه و سفارش داده و جهت گیری ها را به سمت انسانی سازی هدایت کند. با ایمان و عمل صالح خویش، دیگران را به حق و صبر دعوت می کند تا به اسباب پست دنیوی اسباب درگیری و مصیبت برای خود و هم نوعان و یا محیط زیست فراهم نکنند. بنابراین، هرگز آغازگر جنگ و جهادی نخواهد بود، مگر آن که حق مستضعف و مظلومی را بخواهد از مستکبر و ظالمی بگیرد و به دفاع از خود و دیگران اقدام نماید؛ زیرا از بعد دنیوی و مادی قضیه نیز در راستای عدالت قسطی گام بر می دارد و بر آن است تا هر کسی سهمیه خویش را به دست آورده و مطالبه کند.(حدید، آیه 25)

آثار جنگ و پیامدهای آن

از نظر اسلام، جنگ رفتاری است که پیامدهای ناخوشایند و زیانباری به انسان و محیط زیست وارد می کند. این آثار می تواند مادی و معنوی، بدنی و روانی، دنیوی و اخروی باشد.

جنگ به معناى پيكار، كارزار، ستيزه و حرکت های خشونت بار فراگیر قومی علیه قوم دیگر حرکتی است که صلح و امنیت عمومی را به مخاطره می افکند.

جنگ در اصطلاح سیاسی به معناى تبديل شدن كشمكش دايمى بين كشورها به ستيزه‌اى خشونت بار و خونين است.( فرهنگ علوم سياسى، مركز اطّلاعات و مدارك علمى ايران، ص‌455.)

از نظر قرآن، مقاتله و جنگ می تواند میان دو گروه متخاصم انجام گیرد که هر دو باطل باشند؛ چنان که می تواند میان گروه حق و باطل انجام گیرد. در تعابیر فرهنگ قرآنی و اسلامی، جنگ یا همان «حرب»، مطلق پيكار و درگيرى خشونت‌بار بين دو گروه است؛ اما هر گاه يكى از اين دو گروه، خداپرست و هدفش حق و مقدّس باشد، پيكارش جهاد نامیده و از تقدس برخوردار می شود.

اصولا جنگ به معنای مطلق پیکار چه میان دو گروه باطل یا حق و باطل باشد، پیامدها و آثاری دارد که برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از: آوارگى از خانه و ديار خود(بقره، آیه 85؛ حشر، آیات 2 و 3)، اسارت (بقره، آیه 85؛ توبه، آیه 5؛ احزاب، آیه 26)، اشغال سرزمين و خانه و كاشانه(نمل، آیه 34)، اضطراب و دلهره(توبه، آیه 25؛ احزاب ، آیات 9 و 10)، جراحت و زخم(آل عمران، آیات 140 و 172)، ویرانی و خرابی(حج، آیه 40؛ نمل، آیه 34)، مرگ و خسارت جانی(بقره، آیه 85؛ آل عمران، آیه 156؛ انفال، آیه 17)، خسارت مالی(بقره، آیه 155؛ آل عمران، آیه 186)، خوف و ترس و فقدان نا امنی(بقره، آیه 155؛ آل عمران، آیه 151)، ذلت و خواری مردم و ذلّت و تحقير قدرتمندان و بزرگان(نمل، آیه 34)، سختی و رنج(بقره، آیه 214؛ آل عمران ، آیه 166)، تسلّط بيگانگان و حاكميّت اجانب(بقره، آیه 246؛ نمل، آیه 34)، انواع کمبودها از جمله کمبود محصولات کشاورزی(بقره، آیه 155)، گرسنگی(همان) و اموری همانند آن.

اهداف جهادی نظام سیاسی ولایی و آثار آن

چنان که گفته شد اصطلاح جهاد به نوع خاصی از جنگ اطلاق می شود که همان جنگ مقدس و حق محور است. واژه جهاد از مادّه جَهد به معناى مشقّت است؛ اما در اصطلاح شریعت اسلام و فرهنگ قرآنی، عبارت از بذل جان، مال و توان خويش در راه اعتلاى كلمه اسلام و اقامه شعائر ايمان است.( جواهرالكلام، محمد حسن نجفی، ج‌21، ص‌3.)

البته در قرآن برای بیان این مفهوم غیر از واژه «جهاد»، از واژه های دیگر چون «نفر» و «قتال» و مشتقّات آنها و از جمله‌هايى مانند «لو استطعنا لخرجنا معكم»، «لايطئون موطئا يغيظ الكفّار»، «إنّ اللّه اشترى من المؤمنين أنفسهم…» استفاده شده است.

از نظر قرآن، جنگ و جهاد آخرین چاره است. به این معنا که اگر دشمنان اسلام یا حتی دشمنان انسانیت یعنی کسانی که ظالم و مستکبر هستند و مردمانی را مظلوم و مستضعف کرده اند، رفتار خویش را تغییر ندهند و به دشمنی و حملات خویش ادامه دهند، نظام سیاسی ولایی و امت اسلام برای دفاع از مظلوم و مستضعف از انسان ها(نساء، آیه 75) و یا دفاع از مسلمان و نظام سیاسی ولایی و امت اسلام، وارد جهاد و جنگ مقدس می شود.

قرآن برای جهاد مقدس اهدافی بیان کرده که شامل امور زیر است: رهایی مستضعفان از دست مستکبران(نساء، آیه 75)، آزادی وطن (بقره، آیات 191 و 246؛ توبه، آیه 13؛ حج، آیات 39 و40)، بيرون راندن دشمنان متجاوز، از سرزمينهاى مسلمين(بقره، ایات 190 و 191)، جهاد با كافران جنگ‌افروز، به منظور اعتلا و احياى دين خداوند(بقره، آیات 190 و 193 و 218 و 244 و آیات بسیار دیگر)، اقامه و برپایی حق(انفال، آیات 7 و 8)، حفظ مساجد و معابد(حج، آیات 39 و 40)، دفع فساد و تجاوز از ميان جامعه بشرى(همان)، رفع فتنه(بقره، آیات 190 تا 193 و 217؛ انفال، ایه 39)، عبرت بخشی به کافران(انفال، آیات 55 و 57)، بسترسازی گرایش به دین اسلام(توبه، آیه 5)، مبارزه با ظلم(نساء، آیه 75؛ حج، آیه 39)، نابودی باطل(انفال، آیات 7 و 8)

جهاد بر خلاف جنگ دارای اهداف مقدس و سازنده ای است و اگر چه در این میان خسارت های جانی و مالی و مانند آن ها رخ می دهد و در کلیت آثار و برکاتی دارد که این هزینه ها و خسارت ها نسبت به آن اندک و قلیل است. برای درک اهداف جهادی توجه به آثار آن خود می تواند بهترین راهکارها باشد. از این رو، بهتر است که به آثار جهاد در ابعاد فردی و اجتماعی و نیز مادی و معنوی و هم چنین دنیوی و اخروی اشاره شود تا نقش پر رنگ جهاد در تعالی و ترقی انسان و جامعه دانسته شود؛ چرا که جهاد بر خلاف جنگ، هماره برای تثبیت حق و دفع باطل از ظلم و استکبار و مانند آن ها است. از جمله مهم ترین آثاری که قرآنی بر جهاد بیان کرده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد: مصونيّت جامعه اسلامى از تعرّض كافران( نسآء، آیه 84؛ فتح، آیات 20 و 24)، هلاكت و نابودى كافران و دشمنان(آل عمران، آیات 140 و 141؛ انفال، آیه 7)، پیروزی بر دشمنان از ظالمان و مستکبران و کافران( صف، آیات 10 تا 13 و آیات دیگر)، تزكيه نفس و تصفيه قلب(آل‌عمران‌، آیات ‌140‌و‌141‌و‌154)، تقرّب به خداوند(مائده، آیه 35)، تقوای و مقام متقین(بقره، آیه 177)، احسان و مقام محسنین(آل عمران، آیات 146 و 148؛ توبه، آیه 120)، صبوری و مقام صابران(آل عمران، آیه 146)، بصیرت یابی دینی(نساء، آیه 66)، تخفيف در تهجّد و برداشته شدن وجوب نماز شب از مسلمانان(مزمل، آیه 20)، تكفير و پوشش گناهان از سوى خدا(آل عمران، آیه 195)، جدایی و تمييز صفوف مجاهدان راستين از ديگران(بقره، آیات 177 و 249؛ آل عمران، آیات 140 و 142)، مایه حیات جامعه ایمانی(انفال، آیه 24)، مايه خير و بركت براى مؤمنان و تضمین کننده آن(بقره، آیه 216؛ نساء، آیه 66؛ توبه، آیات 41 و 88)، ذلّت و خوارى دشمنان(توبه، آیه 14)، جلب رحمت الهى(بقره، آیه 218؛ نساء‌، آیات‌95‌و‌96)، رزق و روزی کریمانه(انفال، آیه 74)، سرور و فروكشى خشم قلوب مؤمنان(توبه، آیات 14 و 15)، پيروزى يا شهادت در عرصه جهاد، دو فرجام نيك در دنیا و آخرت(توبه، آیه 52)، مجراى تحقّق اراده الهى، در كيفر دشمنان(توبه، آیات 14 و 25 و 26 و 52)، جلب محبّت الهى(مائده، آیه 54؛ صف، آیه 4)، مغفرت و پاداش الهى(بقره، آیه 218؛ آل عمران، آیه 152)، رستگاری (مائده، آیه 35؛ انفال، آیه 45)، رهايى انسان، از عذاب دردناك الهى(صف، آیات 10 و 11)، ولايت محوری و مددكارى در ميان آنان(انفال، ایه 72)، هدايت خاصّ الهى پاداشی(عنکبوت، آیه 16) و مانند آن ها از جمله آثار و اهداف و برکات جهاد مقدس حق علیه باطل است.

اقسام جهاد مقدس نظامی

جهاد مقدس نظامی دارای اقسام چندی است که نسبت به گروه ها و اقشار گوناگون مردم صورت می گیرد. از جمله مهم ترین اقسام جهاد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. جهاد با اهل بغی از مسلمانان: از اقسام جهاد ، جهاد علیه مسلمانان متجاوز است. خداوند بر وجوب جهاد با اهل بغى و متجاوزان مسلمان تا گردن نهادن به حق و صلح در قرآن به عنوان یک جهاد مقدس تاکید دارد.(حجرات، آیه 9) البته ممکن است مراد جنگ میان دو گروه از مسلمانان باشد که رهبری در هیچ یک از دو طرف حضور نداشته باشد و ممکن است نسبت به دو گروهی باشد که یکی از آن دو گروه تحت سلطه رهبری است؛ به نظر می رسد که مراد قسم اول از جهاد است؛ زیرا در دومین هماره حق با ولایت و رهبری است.
2. جهاد با دشمنان: مسلمانان موظّف به پيكار بى‌امان با دشمنان نيرومند تا مرز كشتن و يا به تسليم كشاندن آنان هستند.(فتح، آیه 16)
3. جهاد با کافران: جهاد و دفاع در برابر كافران و مشركان جنگ‌افروز و متجاوز، امرى واجب بر مسلمانان است.(بقره، آیات 190 و 191 و 193 و 216 و 244 و آیات بسیار دیگر)
4. جهاد با منافقان: از نظر قرآن مبارزه و جهاد با منافقان کفرپیشه واجب است(توبه، آیه 73؛ تحریم، ایه 9؛ نساء، آیات 88 و 89) هر چند که جهاد با منافقان، در صورت پناهندگى به مسلمانان يا اعلان بيطرفى حرام است(همان) چنان که بر اساس همین آیات جهاد علیه منافقان هم‌پيمان با مسلمانان نیز حرام است.

آداب و احکام جهاد مقدس

البته دست یابی به این اهداف و آثار در صورتی است که احکام و آداب و شرایط جهاد مراعات شود. از جمله احکام و آداب جهاد می توان به موارد زیر اشاره کرد: لزوم اتّحاد و پرهيز از نزاع، در عرصه جهاد با دشمن(آل عمران، آیه 152؛ انفال، آیات 45 و 46؛ توبه، آیه 36)، احسان و نیکی(بقره، آیه 159)، اخلاص و توفيقبر جهاد خالصانه و به دور از هرگونه ترس از سرزنش‌گران(آل عمران، آیات 173 و 174؛ مائده، آیه 54؛ ممتحنه، آیه 1)، پرهیز از حركت رياكارانه(انفال، آیه 47)، آمرزش‌خواهى از گناه و اسراف در كارها(آل عمران، آیه 147)، پرهيز مجاهدان اسلام، از سستى در تعقيب دشمنان(نساء، آیه 104, انفال، آیات 45 و46)، پرهیز از سرمستی و غرور(انفال، آیه 47)، توکل بر خدا(توبه، آیه 51)، ذکر دایم خدا و یاد او(انفال، آیه 45؛ احزاب، ایات 20 و21)، توجّه به خدا و آگاهى همه جانبه او (بقره، آیه 244)، نظم و انتظام در میدان نبرد و جهاد(صف، آیه 4)، اشتياق به جهاد و آرزوى شركت در آن(توبه، آیات 90 و 91)، جهاد در راه خدا، بدون هراس از سرزنش ديگران(توبه، آیه 54)، اطاعت از خدا و رهبری(محمد، آیات 20 و 21)، استغاثه و راز و نياز با خدا در صحنه جهاد(انفال، آیات 7 تا 10)، بهره گیری از سازوکارهای جنگ منظم و غیر منظم با توجه به شرایط و مقتضیات(نساء، آیه 71)، آسيب زدن به فرماندهى و مركزيّت دشمن(بقره، آیه 251؛ عادیات، آیات 1 تا 5)، بهره گیری از سازوکار شبيخون و هجوم غافلگيرانه بر دشمن(همان)، اولويّت دادن به پيكار با نزديك‌ترين دشمن، از اصول راهبردی جهاد(توبه، آیه 123)، وجوب اطاعت مجاهدان از احكام خدا، در عرصه جهاد و حرمت مخالفت با این قوانین(آل عمران، آیات 149 و 150؛ انفال، آیات 45 و 46؛ بقره، آیه 190)، حرمت تخلّف از فرمان حاكم اسلامى، در فرمان جهاد با دشمن كافر(توبه، آیات 86 و 120)، وجوب تحقيق در كفر و اسلام افراد، قبل از جهاد با آنان(نساء، آیه 94)، حرمت نبرد، با مدّعيان اسلام(همان)، وجوب بسيج فورى، براى جهاد با كافران(نساء، آیات 71؛ و 75 و 77 و 84)، وجوب جهاد با مشرکان حربی(توبه، آیات 5 و 36)، وجوب جهاد با پيمان‌شكنان كافر(توبه، آیات 12 تا 14)، وجوب نبرد با دشمنان كافر، تا زمان تسليم شدن آنان(نساء، ایه 91؛ محمد، آیه 4)، وجوب جهاد، با سردمداران كفر( توبه، آیه 12)، فتنه‌انگيزى و شرك دشمنان كافر، سبب وجوب نبرد با آنان، در عين اقدام نكردن آنان به جنگ(بقره، آیات 190 و 191 و 217)، حرمت جهاد با مشركان كافر، در صورت پذيرش اسلام از سوى آنان(بقره، آیات 191 و 192؛ انفال، آیات 15 و 19)، حرمت جهاد با كافران در صورت اعلان بيطرفى آنان(نساء، آیات 89 و 90)، حرمت تعدّى از احكام و مقرّرات جهاد، حتّى درباره كافران جنگ‌طلب(بقره، آیه 190)، جواز جهاد در ماههاى حرام، در صورت تجاوز دشمنان كافر(بقره، آیات 193 و 194)، حرمت جهاد با مشركان و كافران، در ماههاى حرام(بقره، آیات 194 و 217؛ توبه، آیه 5)، حرمت جهاد با كافران، در حرم خدا(بقره، ایه 191)، مقابله به مثل و جهاد دفاعى با دشمنان متجاوز در حرم خدا، امرى واجب(بقره، آیات 191 و 194)، حرمت پشت كردن به دشمن و فرار از جهاد(انفال، آیات 15 و 20)، عدم جواز جهاد و تعرّض نظامى به مشركان، در صورت تقاضاى پناهندگى(توبه، آیات 5 و 6) و مانند آن ها از جمله آداب و احکام جهادمقدس است.

پیمان های نظامی و جنگی

در آیات قرآنی احکامی را برای پیمان نظامی با دشمنان یا بیگانگان علیه دشمنان بیان شده است که برخی از آن ها عبارتند از:

1. اختیارات رهبری: بستن پيمان نظامى با دشمنان جنگ‌افروز، در قلمرو اختيارات رهبر اسلام در نظام سیاسی ولایی است.(انفال، آیه 56)
2. وفاداری: لزوم وفادارى نظام سیاسی و جامعه اسلامى، به پيمانهاى نظامى خود با دشمنان از دیگر احکامی است که در قرآن بیان شده است.(نساء، آیات 89 و 90)
3. مقابله به مثل: از نظر قرآن، مسلمانان باید بر پیمان خویش باقی بمانند مگر آن که دشمنان پیمان شکنی کنند که در آن صورت اصل مقابله به مثل موجب می شود تا پیمان باطل و نقض شود.(انفال، آیات 55 تا 58) خداوند می فرماید شكستن پيمان نظامى از سوی هر کسی، موجب محروميّت از محبّت خداوند و بى‌اعتبار شدن آنان خواهد شد.(همان) بنابراین اصل بر محافظت بر صلح و پای بندی به پیمان نظامی است. البته مسلمانان از پیمان شکنی دشمنان ضرر و زیانی نمی بینند؛ زیرا این رفتار و هر تهدیدی از سوی دشمنان کافر موجب تقویت روحیه آنان و نیز زمینه پیروزی نظام سیاسی ولایی و امت اسلامی می شود.(آل عمران، آیه 173) از نظر قرآن هرچه دشمن قوی باشد در برابر حق و مسلمانان شکست خواهد خورد و پیروزی از آنان اسلام است.(حشر، آیه 2)

عوامل پیروزی در جهاد مقدس

از جمله مهم ترین عواملی که موجب پیروزی مومنان و امت اسلام در جهاد مقدس می شود می توان به موارد زیر اشاره کرد: آرامش قلبى رزمندگان به هنگام جهاد و رهایی از عوامل جنگ روانی زیانبار(انفال، آیه 10 و 11)، استقامت و پایداری(بقره، آیات 250 و 251؛ آل عمران، آیات 146 تا 148)، اطاعت از رهبری و فرماندهی(انفال، آیات 45 و 46)، امداد و نصرت الهی(بقره، آیات 249 و 251؛ آل‌عمران، آیات ‌123‌تا ‌126)، ايجاد ترس در دل دشمنان در جنگ روانی و نرم با بهره گیری از همه ابزارهای تهدید(آل عمران، آیه 151؛ انفال، آیه 12؛ احزاب، آیات 26 و 27، حشر، آیه 7)، توکل(آل عمران، آیات 122 و 126 و 173 و 174)، دعا و نیایش (بقره، آیات 250 و 251؛ آل عمران، آیات 146 تا 148)، صبر و شکیبایی(همان)، توجّه به آگاهى مطلق خداوند و حمایت او(بقره، آیه 244)، لزوم همراهى سلاح با رزمندگان مجاهد و عدم غفلت از آن، در هيچ شرايط( نساء، آیه 102)، تهيّه ساز و برگ نظامى(انفال، آیه 60؛ توبه، آیات 91 و 92) و مانند آن ها که در آیات و روایات بیان شده است. آن چه بیان شد کلیاتی از بحث جهاد در سیاست خارجی نظام سیاسی ولایی است.

اختیارات رهبری و فرماندهی نظامی

یکی ازمهم ترین عوامل پیروزی رهبری و اطاعت از ایشان است که نظام سیاسی ولایی را در مسیر درست پیروزی قرار می دهد و امت را سربلند می سازد. رهبری هماره در حوزه نظامی نقش اساسی و حضور سازنده دارد، چنان که پیامبر(ص) این گونه بود(آل عمران، آیه 153؛ توبه، آیه 88)

رهبری دارای اختیاراتی است که از جمله آن ها عبارتند از:

1. ارزیابی رزمندگان: ارزيابى و آزمودن رزمندگان از سوى فرماندهى، پيش از ورود به ميدان جهاد، امرى شايسته و از اختيارات او است(بقره، آیه 249) ؛ هم چنین تشخيص راستگويى و دروغگويى مدعيان ناتوانى از شركت در جهاد، از شئون رهبرى است(توبه، آیات 43 و 44)؛
2. صلح و جنگ: صلح یا جنگ از اختیارات رهبری است. هم چنین تصميم بر الغاى معاهدات نظامى در جهاد با دشمنان، در صورت ترس از خيانت آنان، از وظايف رهبرى جهاد است.(انفال، ایه 58)
3. جواز حضور یا عدم حضور: زمام امور جهاد و اجازه حضور در آن و يا معافيت از آن، در اختيار رهبری و از شئون اوست.(توبه، ایات 43 و44 و 49 و 83 و 86 و 90 و ایات دیگر)
4. فرمان های جنگی و فرماندهی:صدور فرمان جنگی و تعیین فرماندهان از اختیارات رهبری است.(آل عمران، آیه 172؛ انفال، آیات 45 و 46؛ توبه ، ایه 43 و ایات دیگر)
5. آماده سازی: آماده‌سازى سپاه اسلام در برابر دشمنان از اختیارات و وظایف رهبری است.(نساء، آیه 84؛ آل عمران، ایه 121)
6. پیشگیری و اقدام پیشگیرانه: ضرورت فرصت ندادن به دشمنان، براى تعرّض نظامى، از سوى فرماندهى جهاد، در صورت بروز علايم اقدام آنان به جنگ است(انفال، آیه 58)؛

در آیات قرآنی و روایات اختیارات دیگری نیز در ارتباط با مسایل جنگی و رهبری آن بیان شده که به همین میزان دراین جا بسنده می شود.