اجتماعی

شرايط آزادي انديشه

همواره یکی از دغدغه های بشری دست یابی به اندیشه درست و آزادی اندیشه است. اما مشکل آن است که ارتباط میان اندیشه و آزادی بر خلاف تصور ساده آن، بسیار دشوار است و دشوارتر آن که ایجاد فضای آزاد برای اندیشه دشوارتر از خود آن است. در مقاله حاضر نويسنده با بررسي چيستي انديشه و ارتباط آن با آزادي، بر وجود دو پيش زمينه آزادي انديشه تأكيد كرده است كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم:

چيستي انديشه

بي گمان حق آزادي انديشه و بيان، از حقوق طبيعي و نخستين آدمي است. از آيات قرآني برمي آيد كه انديشه و بيان از جايگاهي بسيار بلند و ارزشي والا برخوردار است و خداوند از نعمت بيان و تفكر به عنوان دو نعمت بزرگ الهي ياد كرده تا اين گونه به اهميت و ارزش آن دو، توجه داده باشد.

البته در بسياري از كاربردها و شعارها توجهي به تفكيك دو نعمت آزادي انديشه و بيان نمي شود و حتي در بسياري از موارد ميان اين دو واژه و كاربردهاي آن خلط مي شود.

انديشه به معناي فرايندي است كه در ادبيات عربي از آن به تفكر ياد مي شود. تفكر و فكر كردن به فرآيندي پيچيده اطلاق مي شود كه با بهره گيري از ابزار عقل انجام مي شود.

انسان انديشمند كسي است كه با بهره گيري از داشته ها و آگاهي هاي پيشين خود مي كوشد تا امر ناشناخته اي را دريابد و آن را به امر معلوم تبديل كند. بنابراين انديشه امري است كه ارتباط تنگاتنگي با امر باطني و شخصي دارد هر انساني كه در گوشه اي مي نشيند، به طور ناخودآگاه در دام خيال مي افتد و قوه متخيله به تصويرسازي رو مي آورد و انسان را گرفتار غوغاي دروني مي كند كه بيش از همه تصاوير ذهني مي باشد. گاه اين غوغا به شكل سخت دروني و زمزمه باطني تبديل مي شود.

در عرفان سرخ پوستي از سالك مي خواهند تا مديريت و مهار اين قوه را در اختيار گرفته و در سكوت مطلق وارد شود و اجازه ندهد تا قوه متخيله و يا خيال، او را سرگرم گفت وگوي دروني كند.

گفت و گوي دروني امري است كه هرگز انسان نمي تواند به سادگي از آن بگريزد مگر آن كه بتواند با تكرار واژگاني، خود را مشغول به امري سازد. تصويرسازي قوه خيال نيز همواره ادامه دارد و آدمي را به بند مي كشد.

در اين ميان كساني هستند كه به جاي آن كه در سكوت خويش به قوه خيال و يا متخيله اجازه قدرت نمايي دهند، خود زمام امور نفس را در دست گرفته و با بهره گيري از قوه عقل به گفت و گوي هدفمند با خود مي پردازند و يا قوه خيال را نيز به كار مي گيرند و آن را در مسير هدفداري قرار مي دهند. اين گونه است كه

گفت و گوي دروني بي سامان و بي هدف، شكل ديگري مي گيرد و گفت و گوهاي هدفمند در درون آدمي آغاز مي شود اين گفت و گوي دروني كه سامانمند و هدفمند مي باشد و با ابزار قوي عقل مديريت و مهار مي شود، همان انديشه و تفكر مي باشد.

از اين جاست كه انسان انديشمند، زاده مي شود و منطق به دنيا مي آيد. استدلال و برهان شكل مي گيرد و مجهول هاي ذهني به معلوم ها تبديل مي شود و درنهايت به شكل علم و دانش ظهور مي كند.

بنابراين مي توان گفت عقل به عنوان يك ابزار، تا زماني كه به كار گرفته نشده باشد، هيچ ارزش و اهميتي ندارد. درحقيقت مانند گنجي است كه زير خاك فطرت مانده است و در بازار سرمايه انسانيت هيچ ارزش و بهايي ندارد مگر آن كه از زيرخاك فطرت بيرون آيد و به شكل كاربردي مورداستفاده قرار گيرد. از اين رو قرآن هرگز از عقل به عنوان يك امر ارزشي سخن نمي گويد، بلكه از تفكر و انديشه ورزيدن و به كار گيري عقل به عنوان امري ارزشي سخن به ميان مي آورد و مردم را به تعقل تشويق مي كند.

گفتمان هاي ضدانديشه

اكنون اين پرسش مطرح مي شود كه اگر انديشه و خردورزي امري دروني و باطني است، چه ارتباطي ميان آزادي و انديشه وجود دارد و نسبت ميان آزادي و انديشه چيست؟

در پاسخ به اين پرسش بايد گفت كه انديشه هرچند كه دروني است، ولي نيازمند شرايط و مقتضياتي است تا به درستي انجام پذيرد. به اين معنا كه بسياري از مردم تحت فشارهاي دروني هواهاي نفس و قوه خيال و متخيله قرار مي گيرند. بنابراين تا زماني كه اين فشار از ميان نرود، شخص نمي تواند به آزادي واقعي در حوزه انديشه برسد و بتواند از عقل براي تفكر و آگاهي و دانش بهره برد. بر اين اساس مسئله آزادي از هواهاي نفس در اسلام و قرآن اهميت مي يابد.

از سوي ديگر، شخص خردمندي كه مي كوشد تا به انديشه درست برسد مي بايست شرايط و مقتضيات آن را فراهم آورد. در اين ميان گاه شرايط بيروني نيز موجب مي شود تا شخص از آزادي برخوردار نباشد و امكان انديشه ورزي هرچند كه باطني است براي او فراهم نيايد؛ زيرا گاه افكارسازي وگفتمان سازي ازطريق فشارهاي رسانه اي وتبليغاتي به گونه اي است كه شخص خود را غرقه در شرايط مي بيند و اجازه نمي يابد تا در شرايط سالم به انديشه ورزي اقدام كند.

گفتمان هاي غالب اجتماعي و فرهنگي چنان فشار سهمگيني بر شخص وارد مي سازد كه اجازه نمي يابد تا در مسير عادي و معمولي بينديشد.

قرآن در آيه 27 سوره نوح تبيين مي كند كه شخص چگونه ازطريق غرقه سازي و افكارسازي تحت فشار قرار مي گيرد و حتي كودكان اجازه نمي يابند تا در شرايط سالم و طبيعي فكر كنند. بدين گونه منطقي براساس فشارهاي بيروني در درون شكل مي گيرد. اين منطق به شكلي است كه مي تواند باطل را حق جلوه دهد. و لذا آزادي انديشه بطور نامحسوس از شخص سلب مي شود.

پيش زمينه آزادي انديشه

در جامعه كنوني چنين حالاتي بسيار قابل شناسايي و مشاهده است. افكارسازي و مديريت انديشه با تبليغات سنگين موجب مي شود كه شخص اجازه نيابد به درستي انديشه كند و براساس فطرت و طبيعت انساني گام بردارد و حتي اگر بتواند از فشار سهمگين گفتمان غالب اجتماعي و سياسي و اعتقادي بيرون آيد، خجالت مي كشد تا در مسيري ديگر گام بردارد و آن را نشان دهد. اين گونه است كه براي يك مؤمن، نماز خواندن در پارك ها و بوستان هاي شهري سخت مي شود و حركت هاي ضداخلاقي و هنجاري به سادگي قابل تقليد و الگوبرداري مي گردد.

بنابراين اگر بخواهيم از آزادي انديشه سخن بگوئيم بايد پيش از آن از دو امر اطمينان پيدا كنيم. اين كه شخص خود را از درون چنان ساخته باشد كه تحت مديريت هواهاي نفساني قرار نگيرد و عقل و خردش مديريت نفس را به دست گرفته باشد. دوم آن كه شرايط بيروني و گفتمان ها به گونه اي باشد كه گفتماني غالب نتواند مديريت عقل و هوش شخص را به دست گيرد.

اگر شخص در جامعه كنوني، خود را ازهواهاي نفس برهاند و زمام مديريت خود را به عقل سپارد، باز شرايط رسانه ها و تبليغات سهمگين وفشارهاي بيروني ازطريق گفتمان سازي و غرقه سازي، به گونه اي است كه شخص نمي تواند از آزادي انديشه بهره اي ببرد و ناخودآگاه در دام استبداد و محدوديت قرار مي گيرد.

راه رهايي از اين امر و دست يابي به آزادي انديشه آن است كه انسان نخست از خود رهايي يابد و مديريت نفس را به عقل سپارد و ديگر آن كه از چنگال رسانه ها و تبليغات و منطقي كه آنان تحميل مي كنند برهد.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا