شب قدر زمان دعا برای تغییر مقدرات و سرنوشت

بر اساس آموزه‌های قرآن، برای هر چیزی مقدراتی از پیش تعیین شده است؛ اما این بدان معنا نیست که مقدرات غیرقابل تغییر باشد؛ زیرا مقدرات به دو دسته تقسیم می‌شود؛ چنانکه اجل به مسمی و معلق تقسیم می‌شود. بنابراین، امکان تغییر برخی از مقدرات با اموری از جمله دعا و توسل وجود دارد. ماه رمضان به‌ویژه شب قدر یکی از فرصت‌های استثنایی است که می‌توان مقدراتی را که در آن شب امضا می‌شود، با دعا، استغفار و توسل تغییر داد. نویسنده با مراجعه به آیات قرآن در صدد است تا این مطلب را تبیین کند.

مقدرات و سرنوشت محتوم بشر
براساس تعالیم قرآن، هر کسی دارای مقدراتی محتوم است؛ زیرا مقدرات از واژه «قدر» به معنای اندازه است. از نظر قرآن، هر چیزی براساس اندازه‌ای مشخص و معین خلق می‌شود؛ چنانکه سازه‌های بشری مانند ساختمان، اتومبیل، رایانه و تلویزیون نیز این‌گونه است و انسان‌ها با اندازه‌گیری دقیق هر قطعه آن را چنان می‌سازند که بتواند کار ویژه خود را به‌درستی انجام دهد. خدا می‌فرماید: وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً؛ هر چيزى را آفريده و بدان گونه كه درخور آن بوده اندازه‌گيرى كرده است.(فرقان، آیه 2)
بر اساس همین مقدرات برای هر آفریده است که انسان ماموریت یافته تا در جایگاه خلافت الهی قرار گیرد(بقره، آیه 30)؛ زیرا در ساختار آفرینش در جایگاهی است که می‌تواند با توجه به دارایی‌هایش یعنی همه اسماء و صفات‌الهی(بقره، آیه 31) از عهده مسئولیت خلافت بر آید. این در حالی است که برخی چون ابلیس از جنیان برخلاف مقدرات، خواهان این مقام و منزلت بود؛ زیرا گمان ابلیس این بود که ملاک ارزشی برای تعیین چنین منزلت و مقامی، عنصر بدنی اوست که از آتش است نه آدم خاکی؛ در حالی که از نظر خدا آنکه ارزش و قدر انسان را بالا برده است همان نفس و روانی است که از روح الهی در کالبد خاکی دمیده شده است.(ص، آیه 72 تا 76؛ اعراف، آیه 12)
همان‌طوری که اندازه و قدر هر چیزی از پیش تعیین شده است؛ مقدرات به معنای سرنوشت محتوم نیز تعیین شده است؛ زیرا هر آنچه در هستی اتفاق می‌افتد از سوی خدا در ام‌الکتاب تکوینی یا همان کتاب مکنون و لوح محفوظ ثبت و ضبط شده است؛ از این رو انسان نباید نسبت به داده‌ها و گرفته‌های الهی کنش خیالبافانه داشته باشد. خدا می‌فرماید: هيچ مصيبتى نه در زمين و نه در نفس‌هاى شما به شما نرسد، مگر پيش از آنكه آن را پديد آوريم در كتابى است. اين كار بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست‏ شما رفته اندوهگين نشويد و به سبب آنچه به شما داده است، بدمستی و‏ شادمانى هیجانی و فرحناکی نكنيد؛ چرا که خدا هيچ خیالباف خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد.(حدید، آیات 22 و 23)
از نظر قرآن، هر آنچه در ام‌الکتاب و لوح محفوظ است، به عنوان امر محتوم الهی در عوالم تحقق می‌یابد و فرشتگانی مسئولیت آن را دارند که آن را تحقق بخشند. خدا می‌فرماید: هَذَا كِتَابُنَا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ اين است كتاب ما كه عليه شما به حق سخن مى‌گويد ما از آنچه می‌کرديد نسخه بر مى‏‌داشتيم. (جاثیه، آیه ۲۹)
آیات دیگری غیراز این آیه است که سخن از مقدرات دارد که صراحت بیشتری دارد، چنانکه در سوره دخان که درباره شب قدر در ماه رمضان است و نیز سوره قدر از مقدراتی سخنی به میان آورده است که فرشتگان پس از امضا آن را در طول سال اجرایی می‌کنند. توضیح این مطلب در ادامه می‌آید.
عظمت شب قدر
از نظر قرآن، هر ساله مقدرات و سرنوشت هر چیزی در ما سوی الله از سوی خدا رقم می‌خورد و پس از امضای آن از سوی خلیفه الله از سوی مجریان یعنی همان روح و فرشتگان به اجرا در می‌آید و استنساخ می‌شود. خدا به‌ صراحت در این‌باره می‌فرماید: سوگند به كتاب روشنگر كه ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم؛ زيرا كه ما هشداردهنده بوديم،  در آن شب هرگونه كارى به نحوى استوار فيصله مى‏ يابد. اين كارى است كه از جانب ما صورت مى‏ گيرد ما فرستنده بوديم،  و اين رحمتى از پروردگار توست كه او شنواى داناست، پروردگار آسمان‌ها و زمين و آنچه ميان آن دو است اگر يقين داريد ، خدايى جز او نيست، او زندگى مى‌بخشد و مى‏‌ميراند، پروردگار شما و پروردگار پدران شماست. (دخان، آیات 1 تا ۸)
مراد از شب فرخنده همان شب قدر است که در سوره قدر بیان شده است؛ چنانکه مراد از ام‌الکتاب می‌تواند قرآن یا همان لوح محفوظ باشد که قرآن نیز به عنوان بخشی از آن تلقی می‌شود؛ زیرا لوح محفوظ در اختیار خلیفهًْ‌الله است و فرشتگان محافظ و رسولی آن را همراهی می‌کنند. این لوح محفوظ و ام‌الکتاب برای امضای بخش سالیانه خود نزول می‌یابد تا پس از امضا از سوی خلیفهًْ‌الله برای اجرا به بالا برده شود و در طول سال اجرایی شود؛ چنانکه مراد از رسولان ارسالی از سوی خدا می‌تواند شامل پیامبران و فرشتگان مامور باشد.
شب قدر نه تنها به سبب نزول قرآن مبارک است؛ چنانکه خدا می‌فرماید: ماه رمضانی که در آن قرآن برای هدایت مردم و بیناتی از هدایت و فرقان نازل شده است.(بقره، آیه 185) بلکه به سبب نزول ام‌الکتاب و لوح محفوظ و نیز تعیین مقدرات هر چیزی بسیار مبارک و مهم و اساسی است. باید توجه داشت که در شب قدر براساس همین آیه تنها قرآن نازل نشده بلکه بیناتی از هدایت و نیز فرقان نازل شده است؛ مراد از بینات می‌تواند حقایق اموری باشد که از جمله آنها خود رسول‌الله است که بینه تکوینی الهی است؛ چنانکه معجزاتی از جمله قرآن نیز بینات الهی است. همچنین در این شب فرقان نازل می‌شود که می‌تواند افزون بر قرآن که فرقان است، شامل تعیین و مشخص شدن هر چیز از حق و باطل و نیز مرگ و حیات باشد. بنابراین، به نوعی آیه از مجموعه‌ای سخن به میان می‌آورد که در شب قدر نازل می‌شود. این مجموعه است که به این شب ارزش و اعتباری ویژه داده و آن را مبارک می‌کند.
خدا در سوره قدر نیز می‌فرماید: ما آن را در شب قدر نازل كرديم؛ و از شب قدر چه آگاهت كرد؛ شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است؛ در آن شب فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر كارى كه مقرر شده است، فرود آيند. آن شب تا دم صبح صلح و سلام است. (قدر آیات 1 تا ۵)
به نظر می‌رسد که ضمیر «ه» در «انْزَلْنَاهُ» می‌توان ‌اشاره به قرآن یا حقیقت محمدی(ص) یا ام‌الکتاب یا هر چیز دیگری داشته باشد که در آن شب به عظمت نازل می‌شود؛ زیرا آوردن ضمیر برای تعظیم است که آن چیز در عظمت شناخته‌ شده و غیرغایب بلکه حاضر است و هم در نوعی از شناخت نوری قرار دارد که امکان دیدن صریح فراهم نیست؛ چنانکه نور آفتاب نمی‌گذارد تا حقیقت خورشید دیده شود.
در شب قدر براساس این آیات، روح و فرشتگان هر ساله نازل می‌شوند تا امر هر چیزی به اذن پروردگار مشخص و مقدر شود. این تنزل هر ساله بر خلیفهًْ‌الله است که در عصر کنونی امام زمان(عج) است. بنابراین، فرشتگان و روح برای انجام ماموریتی عظیم که همان مقدرات است هر ساله پایین می‌آیند تا پس از امضای خلیفهًْ‌الله آن را اجرایی کنند.
علامه طباطبایی می‌نویسد: از ظاهر لفظ آیه چنین برمی‌آید که شب مزبور یکی از شب‌هایی است که در روز زمین دور می‌زند. از ظاهر جمله «فیها یفرق کل امر حکیم» با در نظر داشتن اینکه صیغه مضارع (یفرق) استمرار را می‌ر‌ساند، فهمیده می‌شود که شب مزبور همواره در روی کره زمین تکرار می‌شود و از ظاهر جمله «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» چنین برمی‌آید که مادامی که ماه رمضان در کره زمین تکرار می‌شود، آن شب نیز تکرار می‌شود، پس نتیجه می‌گیریم که شب مزبور همه ساله تکرار می‌شود و در هر سال قمری در ماه رمضان همان سال یکبار تکرار می‌گردد. (المیزان، ذیل آیه 4 سوره دخان)
امین‌الاسلام طبرسی می‌نویسد: در این شب سرنوشت‌ساز و مبارک است که آفریدگار هستی نعمت‌های خود را از شب قدر این سال تا شب قدر سال آینده میان بندگانش تقسیم می‌کند و سرنوشت هرکسی را مقرر می‌دارد؛ به همین جهت در همه طول سال برکت آن شب در جهان امتداد دارد و به این دلیل شب مبارک عنوان یافته است. (مجمع البیان، ذیل آیه 4 سوره دخان)
شب قدر و امکان تغییر مقدرات و سرنوشت
از آنچه گذشت دانسته شد که امور همه هستی و آنچه باید اتفاق بیفتد در یک کتاب نوشته شده که همان ام‌الکتاب است. برای تحقق خارجی هر یک از این امور، باید مراحلی طی شود که شامل قدر، امضا و قضا است. به این معنا که اول تعیین تکلیف شده و میزان و مقدار آن مشخص می‌شود و سپس به امضا و تایید می‌رسد و سپس به عنوان قضای جزیی در عالم، تحقق خارجی می‌یابد.
خداوند امور هستی را براساس حکمتی قرار داده که حکمت و غایت آفرینش است. این حکمت هرگز تغییر نمی‌یابد و هیچ چیزی آن را تغییر نمی‌دهد. از این‌رو امام سجاد(ع) می‌فرماید: یا من لاتبدل حکمته‌ الوسائل؛ ‌ای کسی که حکمتش را وسایل، تغییر نمی‌دهد. (صحیفه سجادیه، دعای 13) به این معنا که وسایل مادی و غیرمادی چون دعا و توسل و مانند آنها نمی‌تواند موجب تغییر و تبدیل در حکمت الهی شود؛ چنانکه سنت‌های حاکم بر طبیعت و جان و جامعه و جهان نیز تغییر ‌ناپذیر هستند. (احزاب، آیه 62؛ فاطر، آیه 43؛ فتح، آیه 23؛ روم، آیه 30)
ازروایات معتبر به دست می‌آید امکان تغییر مقدرات، پیش از امضا در قالب بداء که از آموزه‌های اسلامی است، شدنی است.
چنانکه گفته شد همه امور هستی که براساس حکمت الهی سامان یافته است. این امور برای تحقق خارجی و وقوع باید مراحل نزولی را بپیماید که در روایات از این مراتب نزولی به عنوان مشیت، اراده، قضای کلی، تقدیر، امضا و قضای جزیی یاد شده است.
بر اساس آموزه‌های اسلام، مقدرات پیش از امضا قابل تغییر و تبدیل است به شرطی که منافی حکمت الهی نباشد؛ به این معنا که براساس مصلحت نه حکمت می‌توان امید به تغییر و تحویل و تبدیل در مقدرات داشت. پس اگر امری به امضا نرسیده باشد می‌توان آن را تغییر داد؛ اما پس از امضا، آن امر در طول سال تحقق خواهد یافت.
آیات سوره قدر و آیات نخست سوره دخان این معنا را بیان می‌کند که امضای مقدرات به دست امام زمان(عج) در عصر ما است؛ چنانکه در زمان‌های دیگر در دست خلیفه الهی و حجت خدا در همان زمان بوده است. از همین‌رو، روح اعظم با چهار فرشته مدبرات امر که عرش و فرمانروایی الهی جهان پیش از قیامت بر دوش آنان است، برای امضا همه آنچه به عهده خلیفه نهاده شده، نزد او می‌آیند و امضا می‌گیرند و مقدرات امضا شده را بالا برده و در طول سال به فرشتگان عامل و کارگزار می‌دهند تا هر شب فرود آمده و آن را تحقق بخشند.
همراه این روح اعظم و جبرئیل، میکائیل،  اسرافیل و عزرائیل، فرشتگان تحت امر ایشان از کارگزاران نیز فرود می‌آیند و این تنزل که در آیه به شکل فعل مضارع آمده، هر ساله اتفاق می‌افتد و پس از امضای خلیفه الهی برای اجرا به کارگزاران ابلاغ می‌شود. به نظر می‌رسد که در زمان نزول هر ساله روح و فرشتگان به محضر مبارک امام زمان(عج) برای کسب تکلیف و امضای امور حکیمانه هستی، آسمان قرق می‌شود و شیاطین و ابلیس در حبس قرار می‌گیرند. از این‌رو هیچ‌گونه اطلاعاتی از آن جلسه به بیرون درز نمی‌کند؛ اما در طول سال وقتی کارگزاران برای اجرای احکام امضایی هر شب فرود می‌آیند، برخی از این شیاطین برای استراق سمع و کسب اطلاعات از مقدرات آن روز به آسمان بالا رفته و اطلاعاتی را می‌ربایند و به کاهنان خویش می‌رسانند. (صافات، آیات 6 تا9؛ جن، آیات 6 تا9)
براساس آیات قرآن، روح غیر از فرشتگان است؛ روح همان حقیقتی است که به همه موجودات هستی جان می‌دهد و چهار فرشته تحت فرمان او هستند؛ زیرا وقتی جان و روح به چیزی داده می‌شود آنگاه است که نیازهایی پیدا می‌کند که باید چهار فرشته مدبرات کلی امر به آن بپردازند. (نازعات، آیه5) همچنین آیات قرآن بیان می‌کند که فرشتگان به انواع و اقسام بسیار تقسیم می‌شوند که همه آنان در چارچوب مأموریت، عمل کرده و تخطی و تخلف نمی‌کنند. (ذاریات، آیات 1تا4؛ تحریم، آیه6)
با توجه به آنکه در شب قدر ماه رمضان، همه امور هستی در اختیار خلیفهًْ‌الله برای امضا گذاشته می‌شود تا در طول سال به وسیله فرشتگان کارگزار اجرایی شود، باید آن شب قدر را شب سرنوشت‌ساز دانست، چنانکه امام صادق(ع) می‌فرماید: آغاز سال، شب قدر است. در آن شب برنامه سال آینده نوشته می‌شود. (وسائل الشیعه، ج7 ص258 ح8) از نظر آن حضرت(ع) شب قدر، آغاز سال حقیقی و واقعی است؛ هر چند که اول ماه محرم به عنوان آغاز سال هجری قرار داده شده، ولی از نظر قرآن، زمان آغاز سال برنامه و اجرای آن، همان شب قدر است. در این شب است که برنامه‌ها امضا و برای اجرا ابلاغ می‌شود.
این شب قدر چنان مبارک و ارزشمند است که در آیات قرآن برتر از هزار ماه یعنی حدود هشتاد و چهار سال قمری دانسته شده است. از امام صادق(ع) در‌باره ارزش شب قدر و اعمال آن می‌فرماید: کار نیک در آن شب از کار در هزار ماه که در آنها شب قدر نباشد بهتر است. (وسائل الشیعه، ج7 ص256، ح2)
پس عمل در این شب بسیار ارزشمند است؛ زیرا زمانی است که امور به خدمت خلیفهًْ‌الله(عج) عرضه می‌شود تا ایشان به این عنوان امضا و ابلاغ کند؛ اگر انسان در آن شب‌ها توبه کند گویی پاک شده و همین زمینه را برای تغییر قبل از امضا فراهم می‌کند. اگر تا آن شب توبه نکرده‌ایم توبه کنیم تا شاید در تغییر و تبدیل سرنوشت و تقدیر خود پیش از امضا و ابلاغ، تأثیر مثبتی به‌جا بگذاریم. البته در روایتی از امام صادق(ع) شب‌های سه‌گانه19، 21 و 23 ماه رمضان نقش اساسی و کلیدی دارند و هر چند که یک شب همان شب امضا است، ولی دو شب دیگر زمینه‌ساز است و نباید آنها را از دست داد. در حقیقت خداوند در کارگاه ماه رمضان انسان را برای کسب تقوا آماده می‌کند و با دربند کردن شیاطین امکان وسوسه‌گری از بیرون را از آنان سلب می‌کند. در این شرایط آرمانی، انسان می‌تواند خود را برای توبه آماده کند و با توبه زمینه را برای تغییرات سرنوشت‌ساز فراهم آورد؛ زیرا برخی از تغییرات براساس مصلحت است نه حکمت کلی الهی. به این معنا که خداوند مثلاً برای هر انسانی دو اجل مسمی و معلق در نظر گرفته است. اجل مسمی در قالب حکمت است که تغییرناپذیر است، اما اجل معلق در قالب مصلحت است. پس اعمالی که انسان انجام می‌دهد به‌ویژه توبه، زمینه‌ای است تا تقدیر اعمال منفی به مثبت تغییر یابد و بگونه‌ای دیگر امضا و اجرایی شود.
امام صادق(ع) درباره تأثیر و تفاوت‌های شب‌های قدر فرموده است: التقدیر فی لیلهًْ تسعهًْ عشر و الابرام فی لیلهًْ احدی و عشرین و الامضاء فی لیلهًْ ثلاث و عشرین؛ برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام می‌گیرد و تصویب آن در شب بیست‌ویکم و تنفیذ آن در شب بیست‌وسوم. (وسائل الشیعه، ج7 ص259)
پس شب‌های قدر برای ارزیابی اعمال، امضا و تصویب اعمال آینده و تنفیذ و اجرایی‌ شدن آن است که در شب سوم، ابلاغ رسمی انجام می‌گیرد و تغییر در آن شاید ناشدنی باشد.
از نظر قرآن، ماه رمضان ماه دعا و استجابت آن است. استغفار و توبه کردن در کنار صدقه دادن و اصلاح امور خطا کردن و توسل و یاری از پیامبر(ص) جستن از جمله کارهایی است که می‌توان در کناردعا برای تغییر مقدرات انجام داد. از همین رو احیای شب‌های قدر برای انجام این اعمال برای تغییر مقدرات بسیار مهم دانسته شده است و مومنان برای شب زنده‌داری و تهجد و انجام اعمال خاص در این شب‌ها تشویق شده‌اند. روایات بسیاری برای این منظور در کتب روایی آمده است که ترغیب‌کننده مومن برای بهره‌مندی از این شب برای تغییر سرنوشت و مقدرات خویش است.