شايسته در زبان فارسي داراي بار ارزشي است. اگر در بايسته افزون بر ارزش، حضور نيرومندي براي تكليف و وظيفه شناسايي مي كنيم ، در مساله شايسته اين حضور بسيار كم رنگ است. به جاي تكليف و وظيفه نيروي ديگري خود را تقويت مي كند كه نيروي وجدان و گرايش به نيكي و پسنده و زيبايي هاست.
اين بدان معنا نيست كه امور بايسته فاقد اين ويژگي هاست ؛ زيرا امور بايسته از آن رو در حوزه بايستگي و تكليف قرار گرفته اند كه اين ويژگي ها در آن به شدت تقويت شده و مصالح و منافع در آن صد در صد است ، چنان كه وجدان نيز در آن حضور قوي تر و موثرتري دارد، ولي آن چه موجب مي شود كه آدمي نسبت به آن نوعي واكنش عاطفي منفي بروز دهد ، مساله تكليف و وظيفه است. به نظر مي رسد كه آدمي از هر آن چه نوعي وجوب و تكليف غير قابل گريز همراه با مواخذه و مجازات را با خود همراه دارد كراهت داشته و آن را ناخوش مي دارد. اما در امور شايسته كه به اراده فرد واگذار شده و گرايش به آن ها به جهت ساختار زيباشناختي و پسنديدگي آن ها است ، چنين كراهت و ناخوش آمدي در انسان ظاهر نمي شود.
امور شايسته را دراسلام به معروف مي شناسيم ؛ هر چند كه دامنه و گستره معنايي آن چنان فراگير است كه حتي واجبات و بايسته را نيز شامل مي شود ، ولي تاكيد در عنوان معروف همان واژه شايسته بر روي امور بيرون از دايره تكليف و واجب است. معروف و شايسته امور عقلايي و عرفي است نه امور عقلاني ، هر چند كه گاه عقل برخي از معروف و شايسته ها را تاييد و امضا مي كند ولي تاكيد بر عقلايي بودن آن را از دايره امور محض عقلي بيرون مي برد. از آن رو به معروف ، معروف گفته اند كه در ميان عرف جامعه پسنديده و مورد گرايش و استقبال است.
در هر جامعه اي دسته اي از سنت ها و هنجارهاي اخلاقي ، تربيتي و اجتماعي وجود دارد كه نمي توان آن ها را ناديده گرفت . اموري كه حافظ همبستگي و نظم اجتماعي است. اين عناصر و امور بيشتر از آن كه مكتوب باشند ، عناصر شفاهي هستند كه از نسلي به نسل ديگر منتقل مي شوند. برخي از آن ها خطوط قرمزي هستند كه مي توان به قانون هاي شفاهي جامعه از آن ياد كرد. تخلف و سرپيچي از آن ها موجب طرد اجتماعي و يا مجازات هاي ديگراز سوي جامعه است. اين امور از آن جايي كه عقلايي هستند و ارتباط تنگاتنگي با عاطفه و احساسات دارند در فرايند زماني تغيير مي كند و جا به جا مي شوند ، البته اين جا به جايي آن چنان آرام و كند است كه قابل درك و احساس نيستند و گاه نسل ها اين جا به جايي و تغيير را درك نمي كنند مگر آن كه اسناد و مداركي از پيش بر جا مانده باشد كه دلالت بر اين تغيير كند.
قانون های نانوشته
شايسته هاي هر جامعه اي چون قانون نانوشته شفاهي و ملاك داوري و ارزش گذاري است؛ اما دربيشتر موارد به جاي پشتوانه هاي تنبيهي براي اجرا از روش هاي ديگري سود مي برد كه مهم ترين آن ها عواطف و احساسات ، جامعه پذيري و عنصر زيبايي و پسنديدگي است. به اين معنا كه بر خلاف قوانين و وظايف و تكاليف كه عنصر زيباشناختي و احساس در آن ها يا اصولا ناديده گرفته مي شود و كم رنگ است و اين به نوع ساختار قوانين كه بيشتر عقلاني است بر مي گردد ، در معروف و شايسته ها ، عناصر قوي و نيرومندي از احساس و زيبايي به جهت همان عقلايي بودن وجود و حضور دارد كه موجب مي شود كه نيازي به عناصر بازدارنده و تنبيهي چنان كه درقوانين است ، نيازي پيدا نشود.
از آن چه گفته شد، اين مطالب آشكار شد كه شايسته و معروف ، امور عقلايي ، قوانين شفاهي ، ارزشي همراه با عناصري از احساس و عاطفه و مولفه هاي زيبا شناختي است كه به سادگي در جامعه پذيرفته و عمل مي شود و عنصر وجدان جمعي حافظ و نگه دار آن مي باشد و گاه در فرايند زماني تغيير كلي و يا جزيي غير محسوس مي كند بدون آن كه جامعه آن را احساس كند.
سخن از مجازات در مساله شايسته و معروف همانند مجازات در مساله قوانين و وظايف نيست و مي توان آن را مجازات هاي بازدارنده و پيش گيرانه اي دانست كه در حكم تنبيه و بيداري و هوشيار باش از سوي جامعه اجرا مي شود. برخلاف مجازات هاي تعيين شده در بخش قوانين و وظايف كه نه تنها از نظر شدت نسبت به اين مجازات تفاوت محسوسي دارند بلكه مجازات هايي هستند كه بدون توجه به احساس و عاطفه و تنها بر پايه عقل محض اعمال مي شود.
معروف عقلایی از نظر اسلام
پرسش اساسي در اين نوشتار اين است كه معروف و شايسته درنظر اسلام و قرآن از چه جايگاه و اهميتي برخوردار مي باشد؟
آن چه مي توان از آيات به دست آورد و روايات نيز آن را تاييد مي كند، اين است كه قرآن براي شايسته و معروف ارزش مهم و جايگاه والايي قايل است. مساله معروف در اسلام به عنوان يكي از اصول ده گانه در فروع دين مطرح است. اگر از مسلماني بپرسند كه اصول شريعت ( فروع اصلي دين) را نام برد بي گمان از امر به معروف و نهي از منكر به عنوان يكي از دهگانه ها نام خواهد برد. بدين صورت كه پاسخ مي دهد: نماز و روزه( صوم و صلاة) ، حج و جهاد ، خمس و زكات، امر به معروف و نهي از منكر ، تولي و تبري.
امر به معروف و نهي از منكر در حقيقت در قالب حكم به شايسته انگيزي و ناشايست ستيزي از مسايلي است كه قرآن در آيات بسياري بدان تاكيد ورزيده و ترك كنندگان را به مجازات سخت هشدار داده است.
نكته شگفت در آيات قرآني آن است كه شايسته انگيزي در آن بر ناشايست ستيزي مقدم شده است . تاكيد اسلام بر عنصر شايسته انگيزي از آن روست كه آدمي به طور طبيعي به شنيدن شايسته ها گرايش دارد و از اين كه كسي وي را به سوي شايسته ها بخواند خشنود مي گردد. همين گرايش طبيعي است كه شايسته انگيزي را اصل و اساس قرار مي دهد.
از سوي ديگرناشايسته ستيزي خود نيازمند عناصري توبيخي است كه طبعيت آدمي از آن گريزان است . در تعبير و بيان نهي از ناشايست نيازمند آنيم كه از خود ناشايست ياد كرده و نام آن را بر زبان آوريم . مثلا بگوييم دروغ نگو، غيبت مكن ! بسيار ديده شده است كه وقتي به بچه اي گفته شود كه دروغ مگو ، مي پرسد دروغ چيست ؟ بيان اين مطلب نيازمند توضيح و تشريح امري ناشايست است و نوعي تحريك و كنجكاوي را در بچه بر مي انگيزد . در حالي كه در شايسته انگيزي مساله بر عكس است و واكنش مثبت كودك را به همراه خواهد داشت. افزون بر آن كه اين مساله موجب مي شود تا با مفاهيم شايسته ارتباط برقرار كند و طبع و طبيعتش از آن همان آغاز با پسنديده ها و زبيايي ها ارتباط برقرار مي كند.
تاکید بر معروف به جای نهی از منکر
به نظر مي رسد كه به جاي آن كه بر نهي از منكر و ناشايست ستيزي در جامعه تاكيد شود، بهتر است كه بر عنصر امر به معروف و شايسته انگيزي توجه ويژه اي معطوف گردد و مردم را به شايسته بخوانيم و شايسته را به او بنمايانيم.
از اين رو پيشنهاد مي شود كه در همه عرصه هاي آموزشي و جامعه پذيري بر عناصر شايسته انگيزي به عنوان مهم ترين عناصر پيش گيرانه از هر جرم و جنايت و بزهكاري و هنجار شكني تاكيد شود و مسئولان آموزشي و پرورشي و تربيتي به عنصر شايسته انگيزي توجه بيشتري را مبذول دارند.
در مراكز تخصصي كه براي به عنوان سازمان و تشكيلات شايسته انگيزي و ناشايست ستيزي ( امر به معروف و نهي از منكر ) ايجاد مي شود مردم را به شايسته ها دعوت كرده و بدان سو بخوانيم نه آن كه ماموران تنها در حوزه ناشايسته ستيزي وارد شوند.
بهره گيري از هنرها و روش هاي روان شناختي براي اين منظور مي تواند مفيد و سازنده باشد.
به نظر مي رسد كه آن چه مورد نظر و تاكيد اسلام و قرآن است شايسته انگيزي است كه به عنوان عامل پيشگيرانه از هر ناهنجاري عمل مي كند. بنابراين مي بايست اين بعد از مساله را مورد تاكيد و توجه قرار داد. به ويژه آن كه معروف خواني و شايسته انگيزي به جهت ساختار همساز و همسان با فطرت طبيعي بشر بهتر مي تواند خود را نشان دهد و تاثير گذار باشد.
نقش مثبت نگری در تربیت
نگره مثبت و سازنده قرآن و اسلام به مساله گرايش فطري انسان سالم و مومن به شايسته ها و هنجارها ست كه بعد شايسته انگيزي در ديگران ( امر به معروف و توصيه به صبر و حق ) را به عنوان نيك انديشي و بهنگري تقويت كرده است . اصل شايسته گرايي ذاتي انسان و نيز اصل شايسته انگيزي ديگران، اصول ديگري را در اسلام پديدار ساخته است كه مي توان به دو اصل اصولي مهم اصالت صحت در حوزه حكمي و عملي و نيز اصالت برائت در اين دو حوزه اشاره كرد. به اين معنا كه اسلام اصالت را به صحت و درستي گفتار و رفتار مومن و مسلمان مي دهد و او را از هر عنصر ناشايسته اي بري و پاك مي داند؛ از اين روست كه مسلمان را فردي شايسته و درستكار مي داند مگر آن كه خلاف آن ثابت شده باشد. اين در حقيقت چيزي جز تاكيد بر اين مساله نيست كه در نگره اسلام و قرآن شايسته انگيزي ديگران نيز به عنوان اصل نخستين و اساسي در هر دعوت ديگري است.
مسلمان در نگره اسلامي و قرآني انساني با گرايش ذاتي به شايسته است و اصل در رفتار و گفتارش درستي و صحت و سلامت است و او از هر ناشايست و ناهنجاري بري و پاك است ؛ از اين روست كه گفته شده است كه نگاه قرآن به انسان نگره مثبت و سازنده است و بر همين پايه است كه او را اشرف آفريده ها و خليفه و امام قرارداده است . بنابراين مي بايست در دعوت اصل را بر شايسته قرار داد و بر همين اساس حركت كرد. دعوت ديگري به شايسته نيز بر همين اساس و پايه توجيه مي شود و شايسته انگيزي اصالت مي يابد و ناشايست ستيزي به عنوان فرع آن قرار مي گيرد و در رتبه دوم جا مي گيرد.
