اجتماعیاعتقادی - کلامیاقتصادیفلسفیمعارف قرآنیمقالات

سنت های اقتصادی از منظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

سنت ها، طریقت و قوانینی است که به مستمر و عادت به کار گرفته می شود.( لسان العرب، ج 6 ، ص 399، «سنن»؛ مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 667 ؛ ج 7 – 8 ، ص 645 ) وقتی از سنت های الهی سخن به میان می آید، مراد قوانین حاکم بر جان و جهان و جامعه است. از همین رو، فرمان، حکم و قضای الهی در هر شکل و صورتی به عنوان سنت و طریقت الهی دانسته شده است.(التحقيق، ج 5 – 6 ، ص 237، «سنَّ»)

با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن، می توان سنت های الهی را در حوزه اقتصادی و مسایل آن شناسایی کرد. سنت هایی که با توجه به اصول سنت های الهی، هرگز تحویل، تبدیل و تغییری در آن راه نمی یابد و ثابت و پایدار و به شکل عادت طبیعت و قوانین حاکم بر آن عمل می کند.

ویژگی های سنت های الهی

پیش از آن که سنت های الهی حاکم بر اقتصاد تبیین شود، لازم است تا اصول و ویژگی های خاص سنت های الهی دانسته شود؛ زیرا شناخت این اصول و صفات موجب می شود تا درک بهتری از قوانین حاکم بر اقتصاد و روابط اقتصادی جامعه و شکوفایی و تباهی اقتصادی جوامع بشری داشته باشیم.

از مهم ترین ویژگی هایی که قرآن برای سنت های الهی و قوانین جاری بر هستی و جهان و جان و جامعه بیان کرده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. حاکمیت سنت های بر هستی: از نظر قرآن سنت های الهی بر همه هستی یعنی ما سوی الله حاکمیت دارد. این بدان معنا است که هر چیزی در هستی بر اساس یک قانون ثابت الهی ساخته و مهار و مدیریت می شود، به گونه ای که هیچ تخلف و خلافی در آن راه نمی یابد و هماره ثابت و ابدی خواهد بود. البته سنت های الهی بر خود خدا حاکم نیست؛ زیرا خدا خالق و جاعل قوانین و سنت ها است؛ از این رو گفته می شود که سنت ها از او بر می آید ؛ چنان که هر حقی از اوست و حق به خدا معنا و مفهوم می یابد(بقره، آیه 147)؛ هم چنین سنت ها از او است نه علیه او؛ چنان که در عربی گفته می شود: یجب عنه لا یجب علیه. این سنت های الهی که بر هستی حاکمیت دارد شامل سنت هایی است که بر جهان یا جان یا جامعه حاکمیت دارد؛ به عنوان نمونه مرگ سنتی الهی است که حاکم بر هستی و ما سوی الله است؛ زیرا بر هستی از جمله جان آدمی و جامعه اجل مسمای است که از آن فراری ندارد.(آل عمران، آیه 145؛ نحل، آیه 61) اعراف، آیه 34؛ یونس، آیه 49) هم چنین سنت های الهی چون سنت ابتلاء، سنت آسانی(انشراء، آیات 5 و 6)، سنت اتمام حجت(قصص، آیه 59)، سنت تغییرات اجتماعی(رعد، آیه 11)سنت های حاکم و قوانین ثابتی است که تبدیل و تحویلی در آن راه نمی یابد.
  2. تحویل ناپذیری: تحویل از واژه حال است؛ چیزی که تحویل بردار است، می تواند از حالتی به حالتی دیگر در آید؛ اما تحویل ناپذیری به معنایی فقدان هر گونه تغییر در احوالات چیزی است. از نظر قرآن، سنت های الهی حاکم بر هستی، قوانین ثابتی است که هیچ گونه تحویلی را نمی پذیرد.(اسراء، آیه 77؛ فاطر، آیه 43) علامه طباطبایی درباره سنت الهی حاکم بر عذاب جوامع بشری می فرماید: مراد از «تحويل سنّت» برگرداندن عذاب به غیر آن عذاب از قومى است كه مستحقّ عذاب هستند؛ اما در سنّت خدا چنين تغييرى راه نخواهد یافت و امت بدکار به عذاب مستحق خویش می رسد بی آن که تحویلی رخ دهد و عذاب به غیر عذاب تحویل یابد. (نگاه کنید: الميزان، ج 17، ص 58) پس سنت های الهی ثابت است و از حالی به حالی دیگر نمی رود.
  3. تبدیل ناپذیری: بدل به معنای جایگزین است؛ پس تبدیل ناپذیری در سنت های الهی آن است که سنتی جایگزین سنتی دیگر یا عذابی به عذابی دیگر بدل نمی شود.(احزاب، آیه 62؛ فتح، آیه 23؛ انعام، آیه 34)

این ها مهم ترین اصول و ویژگی های سنت ها و قوانین حاکم بر هستی است که از سوی خدا وضع و جعل و به کار گرفته می شود و هیچ گونه تبدیل و تحویلی در آن ها را نمی یابد.

لزوم شناخت و توجه به سنت های الهی

از نظر قرآن، شناخت این سنت ها و قوانین حاکم بر هستی لازم و ضروری است؛ زیرا انسان ها به عنوان آفریده های دارای اراده و اختیار باید این سنت ها را بشناسند و در مقام خلافت الهی و مظهریت در ربوبیت آن ها را به کار گیرند و برای دست یابی به اهداف آفرینش مطابق آن ها حرکت کرده و بر خلاف آن ها حرکت نکنند تا آسیب نبینند.

از نظر قرآن عدم شناخت این سنت ها و قوانین الهی حاکم بر هستی از سوی انسان بسیار آسیب زا و خطرناک است و بسیاری از امت ها به سبب همین عدم شناخت و آگاهی و حرکت بر خلاف آن موجبات تباهی و نیستی خود را فراهم آورده و در زمین فساد و تباهی ایجاد کرده و نتوانسته اند از فرصت عمر و زندگی در دنیا به خوبی بهره گیرند.(روم، آیه 41) اصولا از نظر قرآن، جهل به سنّتهاى خدا در گزينش پيامبران از ميان خود انسانها، موجب تكذيب پيامبران از جمله پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله از سوى مشركان شده است(یوسف، آیه 39)؛ اما اگر مردم نسبت به این سنت الهی شناخت و توجه داشتند، هرگز به تکذیب نمی پرداختند؛ زیرا سنت حاکم در این موضوع چنان که در آیات دیگر بیان شده است، ارسال رسولان از جنس همان موجودات و مخاطبان است. خدا در باره این سنت الهی می فرماید: وَمَا مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جَاءَهُمُ الْهُدَى إِلَّا أَنْ قَالُوا أَبَعَثَ اللَّهُ بَشَرًا رَسُولًا ؛ قُلْ لَوْ كَانَ فِي الْأَرْضِ مَلَائِكَةٌ يَمْشُونَ مُطْمَئِنِّينَ لَنَزَّلْنَا عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ مَلَكًا رَسُولًا؛ و چيزى مردم را از ايمان آوردن باز نداشت آنگاه كه هدايت برايشان آمد، جز اينكه گفتند: آيا خدا بشرى را به سمت رسول مبعوث كرده است؟! بگو: اگر در روى زمين فرشتگانى بودند كه با اطمينان راه مى ‏رفتند، البته بر آنان نيز فرشته‏ اى را به عنوان پيامبر از آسمان نازل می کرديم.(اسراء، آیات 94 و 95)

بنابراین، لازم است انسان ها نه تنها نسبت به سنت ها و قوانین حاکم بر هستی آگاهی یابند بلکه به آن توجه و اهتمام داشته و خلاف آن حرکت و رفتار نکنند؛ زیرا کسانی که نسبت به آن جهالت داشته یا اهتمام کافی و وافی مبذول نداشته اند، آسیب دیده اند.(آل عمران، آیات 137 و 138؛ طه، آیات 128 تا 130)

خدا از انسان می خواهد تا به این سنت ها از طرق وحی و تفکر تعقلی در هستی آگاهی یابند. از همین روست که خواهان نظر و دقت علمی کامل نسبت به آیات الهی در هستی می شود تا نسبت به ملکوت آن ها از جمله ملکوت قوانین و سنت های الهی حاکم بر سازه ها و آفریده ها آگاهی و شناخت کامل یافته و از آن برای پرهیز از مخالفت و استفاده درست از آن ها بهره گیرند.

خدا می فرماید: أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ… تَبْصِرَةً وَذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ؛ مگر به آسمان بالاى سرشان با دقت نظر ننگريسته‏ اند كه چگونه آن را ساخته و زينتش داده‏ ايم و براى آن هيچ گونه شكافتگى نيست؛ و زمين را گسترديم و در آن لنگرآسا كوهها فرو افكنديم و در آن از هر گونه جفت دل‏ انگيز رويانيديم تا براى هر بنده توبه‏ كارى بصیرت بخش و بينش‏افزا و پندآموز باشد.(ق، آیات 6 تا8)

یا درباره سنت مجازات بدکاران می فرماید: أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَأَشَدَّ قُوَّةً وَآثَارًا فِي الْأَرْضِ فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ ؛ آيا در زمين نگشته‏ اند تا ببينند فرجام كسانى كه پيش از آنان بودند چگونه بوده است آنها به مراتب از حيث تعداد بيشتر از آنان و از حيث نيرو و آثار در روى زمين استوارتر بودند؛ ولى آنچه به دست مى ‏آوردند به حالشان سودى نبخشيد. (غافر، آیه ۸۲؛ یوسف، آیه 109)

خدا در آیاتی از قرآن، به صراحت به سنت های الهی حاکم بر جامعه بشری اشاره می کند و به عنوان نمونه درباره سنت مجازات مستکبران می فرماید: اسْتِكْبَارًا فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا؛ أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَكَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْءٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ عَلِيمًا قَدِيرًا؛ انگيزه اين كارشان فقط گردنكشى در روى زمين و نيرنگ زشت بود و نيرنگ زشت جز دامن صاحبش را نگيرد. پس آيا جز سنت و سرنوشت‏ شوم پيشينيان را انتظار مى ‏برند و هرگز براى سنت‏ خدا تبدیل و تحویلی نخواهى يافت. آيا در زمين نگرديده‏ اند تا فرجام كار كسانى را كه پيش از ايشان زيسته و نيرومندتر از ايشان بودند بنگرند و هيچ چيز نه در آسمانها و نه در زمين خدا را درمانده نكرده است چرا كه او همواره داناى تواناست. (فاطر، آیات 43 و ۴۴)

از نظر قرآن، شناخت سنت ها و قوانین الهی حاکم بر هستی این امکان را به انسان می دهد تا نسبت به هستی و مسایل و رخدادهای آنان نگاهی دیگر داشته باشد. بنابراین، نسبت به امتحانات و ابتلائات الهی صبوری می کند و با حلم و بردباری با آنها مواجه می شود؛ زیرا می داند که زندگی دنیوی برای دست یابی به کمالات در همه ابعاد مادی و معنوی بر سنت فتنه سامان یافته و شخص باید با همه هستی و وجودش در این فتنه در آید و از کوره ذوب فلزات به گونه ای بیرون آید که جسمش نورانی و هم چون زر می درخشد و چون مرجان و لولو چشم را می نوازد.(عنکبوت، آیات 2 و 3؛ حدید، آیات 22 و23 ؛ طه، آیات 128 تا 130؛ و آیات دیگر) این گونه است که با جسم نورانی به قیامت در می آید.(حدید، آیه 13)

هم چنین شناخت و آگاهی نسبت به سنت های الهی موجب می شود تا انسان بتواند کنش ها و واکنش های درست و به هنگامی نسبت به مسایل و رخدادهای هستی داشته باشد.

به نظر می رسد که پیش بینی تحولات و تغییرات در هستی از جمله آب و هوا و یا مسایل و تغییرات اجتماعی بر اساس شناخت از سنت های الهی امکان پذیر باشد؛ زیرا علم به قوانین فیزیک می تواند در استفاده و نیز تغییر امور در راستای اهداف بشری مفید و سازنده باشد. این علم چیزی جز آگاهی و شناخت نسبت به سنت ها و قوانین حاکم بر هستی نیست.

بر همین اساس می توان در حوزه های دیگر از جمله جان آدمی یا جامعه انسانی از سنت های الهی حاکم بر آن ها استفاده کرد و نه تنها به تحلیل رخدادهای اجتماعی پرداخت بلکه توصیه هایی نیز برای بهتر شدن اوضاع یا تغییر آن ارایه کرد. خدا در آیات قرآنی بر پيش بينى تحوّلات اجتماعى و واكنشهاى تاريخى، براساس شناسايى قوانين و سنّتهاى الهى حاكم بر آنها تاکید دارد(آل عمران، آیه 137؛ انعام، آیه 11؛ اعراف، آیه 86؛ نحل، آیه 36)

سنت های الهی حاکم بر اقتصاد

از نظر قرآن، بخشی از سنت های الهی ناظر به مسایل اقتصادی و فعالیت های آن است. از جمله مهم ترین سنت های الهی در حوزه اقتصادی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. سنت قسمت در رزق و روزی: بر اساس این سنت، هر کسی چیزی را به دست می آورد که خدا به او بخشیده است. خدا درباره این سنت الهی می فرماید: أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ؛ آيا آنانند كه رحمت پروردگارت را تقسيم مى كنند. ما وسايل معاش آنان را در زندگى دنيا ميانشان تقسيم كرده‏ ايم و برخى از آنان را از نظر درجات بالاتر از بعضى ديگر قرار داده‏ ايم تا بعضى از آنها بعضى ديگر را به تسخیر درآورند و در خدمت گيرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان مى‏ اندوزند، بهتر است. (زخرف، آیه ۳۲) بر همین اساس، دانش اقتصادی و یا فعالیت های اقتصادی تنها یک ابزار است که در صورت مطابقت با مشیت و حکمت الهی تاثیرگذار خواهد بود و این گونه نیست که هر وسیله و اسبابی حتی اگر مخصوص آن چیز باشد به معنای وصول و تحقق صد درصد مقصد و مقصود خواهد بود؛ زیرا اگر چه اذن الهی بر این قرارگرفته تا هر سببی به مسببی برساند؛ اما این گونه نیست که این قانون حاکم بر خدا باشد، بلکه خدا می تواند تاثیر اسباب را از آنها سلب کند؛ چنان که تاثیر اذنی آتش را بر سوختن سلب می کند و این قانون و سنت در مواردی خاص عمل نمی کند، چنان که بر حضرت ابراهیم اثری نداشت.(انبیاء، آیه 69) از همین روست که امام سجاد (ع) می فرماید: مَنْ لَا تُبَدِّلُ حِكْمَتَهُ الْوَسَائِلُ؛ ای کسی که حکمتش را وسیله ای تبدیل نمی کند.(صحيفه سجاديه، دعای13) پس اگر مشیت و حکمت الهی بر این تعلق یافته که چیزی به کسی برسد همه عالم بخواهند سد راه شوند، نمی توانند؛ و بر عکس اگر حکمت به عدم تعلق گرفته هیچ نمی تواند آن را به شخص برساند.(زمر، آیه 38؛ فاطر، آیه 2) پس باید توجه داشت اگر چیزی به انسان می رسد یا از وی گرفته می شود، بر اساس سنت های الهی و حکمت هایی است که خدا برای جهان و جان و جامعه آمده کرده است. خدا می فرماید: مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ ؛ هيچ مصيبتى نه در زمين و نه در نفسهاى شما به شما نرسد مگر آنكه پيش از آنكه آن را پديد آوريم در كتابى است. اين كار بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست‏ شما رفته اندوهگين نشويد و به سبب آنچه به شما داده است‏ فرحناک و شادمانى نكنيد؛ و خدا هيچ خیال باف خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد. (حدید، آیات 22 و ۲۳) پس در مسایل اقتصادی هر داشته و نداشته ای به قسمت و مشیت الهی است. این بدان معنا است که علم اقتصاد هر چند به عنوان اسباب به اذن و قانون الهی عمل می کند، اما در چارچوب حکمت و مشیت الهی است. از همین روست که درباره ثروت قارونی که مدعی کسب آن به علم اقتصاد و مدیریت بود، خدا می فرماید: قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا وَلَا يُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ ؛ قارون گفت: من اينها را در نتيجه دانش خود يافته‏ ام. آيا وى ندانست كه خدا نسلهايى را پيش از او نابود كرد كه از او نيرومندتر و مال‏ اندوزتر بودند، ولى اين گونه مجرمان را نيازى به پرسيده شدن از گناهانشان نيست. (قصص، آیه ۷۸)
  2. سنت عدالت پاداشی در دنیا : از سنت های الهی حاکم بر هستی از جمله جامعه انسانی، سنت عدالت پاداشی و بهره مندی از اقتصاد و ثروت بر اساس پاداش کارهای نیک و صالح است. از نظر قرآن، هر کسی عمل صالح و نیکی را انجام دهد، برخوردار از پاداش است. از آن جایی که مومنان به آخرت ایمان دارند، بخش اعظم پاداش های آنان در آخرت داده می شود، هر چند که از حسنات دنیوی نیز برخوردار خواهند بود(بقره، آیه 201)؛ اما کافران چون اعتقاد و ایمانی به آخرت ندارند، پاداش کارهای شایسته و نیک خویش را در دنیا می گیرند و برای آنان در آخرت هیچ نصیب و بهره ای نیست.(بقره، آیه 200) از آن جایی که خدا هیچ گونه ای ظلمی را روا نمی دارد(آل عمران، آیه 182)، لازم است تا پاداش هر کسی به فراخور کارشان داده شود. بر همین اساس، خداوند پاداش کارهای نیک کافران را در همین دنیا در امور اقتصادی می دهد. از همین روست که کافران از نظر ثروت و دارایی بسیار داراتر از هر مسلمان و مومنی است. خدا می فرماید: وَلَوْلَا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفًا مِنْ فِضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ وَلِبُيُوتِهِمْ أَبْوَابًا وَسُرُرًا عَلَيْهَا يَتَّكِئُونَ وَزُخْرُفًا وَإِنْ كُلُّ ذَلِكَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ؛ و اگر نه آن بود كه همه مردم در انكار خدا امتى واحد گردند، قطعا براى خانه ‏هاى آنان كه به خداى رحمان كفر مى ‏ورزيدند سقفها و نردبانهايى از نقره كه بر آنها بالا روند قرار مى‏ داديم و براى خانه ‏هايشان نيز درها و تختهايى كه بر آنها تكيه زنند و زر و زيورهاى ديگر نيز و همه اينها جز متاع زندگى دنيا نيست و آخرت پيش پروردگار تو براى پرهيزگاران است.(زخرف، آیات 33 تا 35) پس اگر نبود کفر همه مردمان، خدا باید چنین عمل می کرد؛ ولی این کار را نکرد و به جای آن ثروت ایشان را به نسبت به کارشان افزایش داد تا عدالت پاداشی نسبت به عملکرد کافران مراعات شود و آنان پاداش عمل خویش را در دنیا به دست آورند. پس از نظر قرآن، اقتصاد کافران هماره شکوفاتر و پر رونق تر از مومنان است؛ زیرا آنان باید پاداش اعمال صالح نیک خویش را در همین دنیا بگیرند. این در حالی است که مومنان که در همین سطح کافران عمل می کنند، نمی توانند از چنین سطحی از رفاه اقتصادی و آسایشی برخوردار شوند؛ زیرا خدا پاداش اعمال صالح و نیک ایشان را برای آخرت ذخیره کرده و تنها بخشی اندک را به آنان می دهد تا زندگی روزمره را بگذرانند. آگاهی نسبت به این سنت الهی موجب می شود تا درک درستی از وضعیت اقتصادی جامعه ایمانی و جامعه کافران داشته باشیم.
  3. سنت افزایش رفاه اقتصادی با افزایش ایمان و تقوای الهی: البته از نظر قرآن، اگر مومنان در سطحی بالاتر از کافران عمل کنند و ایمان خویش را به درجه دوم و سوم و تقوای خود را نیز به این مرتبه افزایش دهند و در رفتار اجتماعی به جای عدالت مقابله به مثلی اهل احسان عفوی و احسان اکرامی و ایثاری باشند، به طور طبیعی از افزایش رشد اقتصادی برخوردار خواهند بود، چنان که خدا می فرماید: وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ ؛ و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‏ گشوديم؛ ولى تكذيب كردند پس به كيفر دستاوردشان گريبان آنان را گرفتيم و به جای برکت گرفتار نقمت شدند.(اعراف، آیه ۹۶) خدا در آیه 93 سوره مائده توضیح می دهد که تقوا و ایمان دارای سه مرتبه است که دست یابی به مراتب بالاتر به طور طبیعی برکات بیش تری را برای آن افراد و جامعه خواهد داشت.
  4. سنت استدراج اقتصادی: تبديل سختيها و بلاها به آسايش و رفاه، به فرمان خداوند، بر اساس سنّت استدراج از دیگر سنت های اقتصادی الهی است. از نظر قرآن، این گونه نیست که افزایش رفاه اقتصادی به معنای حقانیت باشد؛ زیرا جوامع بشری هم چنان که در سنت عدالت پاداشی بیان شده است، ممکن است با آن که کافر هستند، از رفاه برخوردار باشند. سنت استدراج به معنای آن است که شخص یا جامعه درجه درجه از خدا دور می شود تا ناگهان به دوزخ در آید.(اعراف، آیه 95)در این آیه از تبديل «سيّئه» به «حسنه» سخن به میان آمده، که همان سنّت استدراج است. (الميزان، ج 8 ، ص 195)
  5. سنت امتحان به مال و ثروت: از سنت های الهی نسبت به جان و جامعه، سنت امتحان و آزمون به نعمت و نقمت است. (بقره، آیات 155 و 214؛ انعام، آیه 42؛ حدید، آیه 20) البته ممکن است برخی از افراد و جوامع به ثروت و نعمت آزموده شوند و از نظر قرآن، افزایش رفاه اقتصادی و نعمت به معنای اکرام الهی نیست چنان که کاهش ثروت به معنای اهانت نیست. خدا می فرماید: فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ ؛ اما انسان هنگامى كه پروردگارش وى را مى ‏آزمايد و عزيزش مى دارد و نعمت فراوان به او مى‏ دهد مى‏ گويد پروردگارم مرا گرامى داشته است؛ و اما چون وى را مى ‏آزمايد و روزى‏ اش را بر او تنگ مى‏ گرداند مى‏ گويد پروردگارم مرا خوار كرده است. (فجر، آیات ۱۵ و 16)
  6. سنت تبدیل سختی اقتصادی به آسانی و رفاه: از سنت های حاکم بر هستی و از جمله اقتصاد این است که خداوند همان سختی را میان دو آسایش قرار می دهد. از این رو، هر سختی از پیش و پس به آسانی محدود شده است. به سخن دیگر، با هر سختی دو آسایش و رفاه و آسانی وجود دارد. بر این اساس، باید توجه داشت که هر مشکل اقتصادی در نهایت به آسانی تبدیل می شود و این امر نسبت به مومنان اهل تقوا مورد تاکید و توجه است.(انشراح، آیات 5 و 6؛ طلاق ، آیات 2 و 3)
  7. سنت تداوم نعمت ها: سنّت خدا در تداوم نعمتهاى ارزانى شده به جوامع يا تغيير آنها، داير مدار نوع عملكرد اقوام و ملتها است.(انفال، آیه 53؛ رعد، آیه 11) بنابراین، با شکر نعمت هم نعمت افزایش می یابد و هم خود انسان به کمالاتی دست می یابد.(ابراهیم، آیه 7؛ نحل، آیه 112) با کفر نعمت آن نعمت از دست خواهد رفت.(نحل، آیه 112)
  8. سنت اعتدال در روزی و مشیت: از نظر قرآن، وضعیت اقتصادی افراد و جوامع بر اساس حکمت و مشیت کلان الهی ساماندهی شده است و روزی بر اساس موازین به شکل معتدل به جوامع داده می شود(اسراء، آیه 30؛ شوری، ایه 27؛ حدید، آیات 23 و 24) تا احساس استغنا نکرده و گرفتار طغیان و عصیان نشوند.(علق، آیات 6 و 7)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا