سنت امتحان و فلسفه آن

یکی از شیوه های شناخت افراد و مدعیان امری، آزمون و امتحان است ” تا سیه رو شود هر که در او غش باشد”. از این روست که سنت امتحان برای کسانی که موجوداتی مختار و صاحب اراده هستند، در نظام خلقت جاری شده است. هر چند که در هستی شناسی قرآنی همه ما سوی الله به سبب دارای بودن نوعی شعور دارای تکلیف و مسئولیت می باشند و آزمون و امتحان در آن ها نیز به شکلی جریان می یابد ولی در این میان انسان و جن به سبب ویژگی های انحصاری و اختصاصی بیش از دیگران با سنت آزمون و امتحان ارتباط می یابند. از این روست که هرگاه سخن از سنت امتحان به میان می آید بیش تر از هر موجودی این دو نوع به نظر می آید و به اسباب ناتوانی در رویت جنیان در انسان های عادی، بیش از پیش سنت امتحان نسبت به انسان مورد توجه قرار می گیرد.

هر کودک مدرسه ای می داند که در سال با مجموعه ای امتحانات درسی مواجه است و تنها کسانی سر بلند و موفق از آزمون ها بیرون می آیند که در طول سال در یک فرآیند زمانی توانسته باشند ظرفیت خویش را افزایش دهند و برای روز امتحان آماده شوند.

استادی داشتیم  که هماره به شاگردان مکتب خویش گوشزد می کرد شما می بایست هر دمی آماده آزمون باشید و آثار آن در کارنامه نهایی درج می شود. وی می گفت شیوه من همانند روشی است که خداوند در زندگی روزمره بشر در پیش گرفته است؛ زیرا خداوند هر دمی و در هر سر دو راهی آدمی را می آزماید که اگر مجموعه آنات و لحظه های شبانه روز را در نظر بگیریم، انسان دمی نیست که در سر دو راهی کوچک و بزرگ زندگی قرار نداشته باشد و نیازمند تصمیم گیری و آزمون نباشد.

به نظر می رسد که سنت آزمون و امتحان به سبب مساله شدن های پیاپی انسان تا زمان هویت گیری و شاکله یابی و شخصیت پذیری نهایی که از آن به ماهیت شخصی هر کس یاد می شود، از جایگاه مهم و سرنوشت سازی در زندگی روزانه و در نهایت سرنوشت بشر دارد. از این رو، خوانش تحلیل وتبیین قرآن نسبت به این مساله می تواند ضمن بخشیدن نوعی شناخت نسبت به ماهیت و فلسفه امتحان به انسان، وی را با دیدگانی باز و آگاه تر با لحظات زندگی توجه دهد و مساله دم غنمیت شمردن و ارزش وقت را به شکلی دیگری ببیند و با آن برخورد نماید.

امتحان، سنت الهی

خداوند در آیه 155 سوره بقره بیان می دارد که انسان ها هماره در معرض انواع و اقسام امتحانات و آزمون الهی هستند که شامل اموری خرد وکلان می شود. از جمله این امتحانات می توان به خوف و ترس نسبت به وضعیت آینده، گرسنگی، کاهش در سرمایه های مادی و معنوی ، از دست دادن مال و فرزند و بخشی از اعضا و جوارح و یا اعضای خانواده و محصولات و هم چنین اموری از این دست اشاره کرد .

در آیه هر چند که مخاطب مومنان می باشند ولی این سنتی عام است و اختصاص به مومنان ندارد و تنها از آن رو مومنان مورد خطاب آیه قرار گرفته اند که به آنان شیوه برخورد و مواجه به آن را بیازمود و تبیین کند که برخورد صابرانه و شکیبا ورزی در برابر آزمون های سخت و دشوار زندگی می تواند برای آن ها پاداش های دنیوی و اخروی به دنبال آورد.

آیه 30 سوره مومنون و نیز 3 سوره عنکبوت و هم چنین 31 سوره محمد با نگاهی گسترده تر، سنت الهی امتحان را آزمون انسان ها می شمارد و آیه 71 سوره مائده و 16 سوره توبه و هم چنین 7 سوره های هود و کهف در کنار آیات دیگر بر همگانی بودن آزمایش و امتحان الهی تاکید می کند.

برخی از آیات قرآنی ، اصولا فلسفه آفرینش و هدف خلقت انسان را آزمون و امتحان می شمارد که می توان به آیات 7 سوره هود  و نیز آیه 2 سوره انسان به عنوان نمونه اشاره کرد. این بدان معنا خواهد بود که انسان که برای عبودیت خدا(ذاریات آیه 56) آفریده شده است می بایست در یک فرآیند آزمون های پیاپی به مقام صبغه الله برسد و رنگ کمالات خدایی را به خود گیرد تا در نهایت به شاکله و شخصیت یافتن کمالی، قابلیت انباء و نبوت عامه یافته و در مقام انسان کامل ، در نقش خلافت ربوبی (بقره آیه 30) به استعمار و آبادانی زمین و کمال رسانی آنان و سپس ربوبیت همه موجودات ما سوی الله خود را نشان دهد.

از این روست که آیه 14 سوره یونس فلسفه استقرار انسان ها را در روی زمین به عنوان، استقرار برای آزمایش مطرح می سازد ؛ زیرا خود آزمون به تنهایی نمی تواند هدف نهایی باشد بلکه وسیله و ابزاری برای تکامل و کمال یابی انسان هاست و انسان ها تنها از این راه است که می تواند استعدادها و توانمندی های سرشته در نهاد خویش را بروز و ظهور دهند.

این آزمون ها چنان که آیات 16 و 17 سوره جن تبیین می کند با اعطای نعمت های بسیار به انسان ها و جنیان همراه می باشد. البته این گونه نیست که هماره این نعمت ها به طور دایمی در اختیار فردی باشد بلکه گاه آزمون به این گونه است که شخص پس از بهره مندی از نعمتی ، آن را از دست می دهد و با از دست دادن آن نعمت مورد آزمون قرار می گیرد.(زمر آیه 49 و نیز 15 و 16 سوره فجر)

بر این اساس است که خداوند در آیه 2 سوره ملک حتی زندگی و مرگ بشر را ابزاری برای آزمون شخص و یا دیگری بر می شمارد و در آیه 7 سوره کهف تبیین می کند که حتی زیبایی های مظاهر دنیوی خود زمینه آزمایش انسان هاست و این گونه نیست که انسان تنها به نقمت و گرفتاری و مصیبتی آزموده شود.

به این معنا که انسان همان گونه که با نقمتی مانند ابلیس و شجره لعنت شده در قرآن یعنی بنی امیه و امثالهم در هر زمانی آزموده می شود (اسراء آیه 60) با حقایق قرآنی و مسایلی چون معراج و امور خارق العاده ( همان ) و آموزه های وحیانی کتب آسمانی و پیامبران (حدید آیه 25 و مائده آیه 48) و در حقیقت با خوشی و ناخوشی ها (اعراف آیه 168) آزمایش می شوند تا سیه روی شود هر که در او غش باشد و سربلند گردد هر که اهل صداقت و راستی است.

از آزمون همان گونه که به ابزارهایی چون خوشی ها و ناخوشی ها انجام می شود ممکن است به وسیله هم نوع و یا دیگر انواع انجام شود مانند آزمون های انسان به وسیله جنیان از ابلیس و غیر ابلیس و گروهی از مردم به وسیله مردمی دیگر(انعام آیه 53 و  فرقان آیه 20 و محمد آیه 4)

فلسفه امتحان و آزمون های الهی

قرآن برای امتحان فلسفه و اهداف چندی را بیان می کند که خود بیانگر تنوع علل و انگیزه های آزمون هاست. از این رو نمی توان هر ازمونی را بلا دانست بلکه ابتلایی است که شخص پس از عبور سربلند از آن به ظرفیت و مقام نیکو و تازه ای می رسد که امکان رسیدن به آن از راه دیگری وجود نداشته است. به همین سبب است که  در برخی از تعابیر آمده است “هر که مقرب تر است جام بلا بیش ترش می دهند.”

با این همه نخستین و اصلی ترین اهداف و فلسفه ای که برای آزمون و امتحان الهی می توان بر اساس آموزه های قرآنی به دست داد امور ذیل می باشد.

1. جداسازی صفوف خودی از غیر خودی

اصولا دنیا محل آزمون ها و امتحانات الهی است( یونس آیه 14) زیرا انسان در دنیاست که می تواند خود را نشان دهد و حقیقت واقعی و شخصیت و هویت حقیقی را بسازد و به نهایت کمالات خویش برسد؛ زیرا انسان به گونه ای ساخته شده که جز از راه دنیا نمی تواند به هر آن چه می خواهد برسد و این دوزخ دنیوی که وی را احاطه کرد و محیط به اوست می تواند بهترین کوره آدم سازی باشد تا حقیقت خویش را چنان که هست ومی خواهد بروز و ظهور دهد.

دنیا به سبب فرصت ها و تهدیدهایی که برای بشر فراهم می آورد نقش دوگانه ای را ایفا می کند. به این معنا که هم می تواند او را به کمالات نهایی برساند و فرصت آن را یابد تا با پیمودن طریقت عبودیت به حقیقت عبودیت و گوهر و باطن آن یعنی خلافت ربوبی برسد  و با کسب و جعل همه اسمای الهی و فعلیت بخشی به آن ها به مقام قرب الهی دست یابد و در نهایت متاله شود و فنای در ذات و وجه الله یافته و بقای به ذات را برای خود به ارمغان آورد و ندای واقعی و حقیقی انا الحق را از حلقوم عبودیت بر آورد؛ زیرا در این هنگام این انا و من همان خداست ؛ زیرا اگر سزاوار است که ندای ” انا الله لا اله الا انا ” از درختی برآید ،‌چطور سزاوار نباشد که این ندای توحید از حلقوم عبدالله بر نیاید؟! این گونه است که امام صادق می فرماید: لنا مع الله حالات ففیها نحن هو و هو نحن و نحن نحن و هو هو؛‌ برای ما با خداوند حالات فنای در ذات و بقای به ذات است که در آن حالات ما اوییم و او ماست و ما مائیم و او اوست. این همان چیزی است که در روایات اهل بیت (ع) آمده است که ” نحن اسماء‌الله الحسنی ” و یا می فرماید: نحن عین الله و نحن ید الله و نحن جنب الله.

دربرابر کسانی هم هستند که در این دار دنیا در آزمون ها شکست می خورند و به جای عبدالله شدن به ولایت شیطان در می آیند.

آیات قرآنی ضمن بیان هدف از فلسفه آزمون و امتحان به انواع جداسازی صفوف مختلف در مراتب متعدد و متنوع اشاره می کند.

به این معنا که جداسازی صفوف دارای تنوع و تعدد چندی است که از جداسازی انسان های مومن از کافر شروع و تا جداسازی مومنان در مراتب مختلف ادامه می یابد. از این روست که گاه در بیان فلسفه و هدف امتحان سخن از جداسازی ناپاکان از پاکان ( آل عمران آیه 179 ) است و گاه دیگر سخن از جداسازی خدا ترسان از غیر آنان (مائده آیه 94) یا نیکوکاران از غیر ایشان (هود و کهف آیه 7 و ملک آیه 2) یا حق شناسان و سپاسگزاران از ناسپاسان (نمل آیه 20) یا دروغگویان از راستگویان (عنکبوت آیه 3) و یا مومنان از شک کنندگان (سبا آیات 15 و 21 و بقره آیه 143) و یا مومنان واقعی از غیر ایشان (آل عمران آیات 140 و 166) و یا مجاهدان و صابران از غیر ایشان (محمد آیه 31) و یا پیروان واقعی از مدعیان پیروی (بقره آیه 249) و یا مومنان حقیقی از غیر حقیقی (آل عمران آیه 152 و توبه آیه 16 و حدید آیه 25) به میان آمده است.

به هر حال انواع و اقسام آزمون های سخت و آسان ونیز ریز و درشت از آن روست تا هر کسی مقام خویش را چنان که شاکله وجودی خویش را ساخته بنماید و در روز حشر مدعی نشود که اگرفرصت های برابری داده می شد می توانست کارهای خوبی انجام دهد. بر این اساس می توان گفت که انسان ها در طول زندگی محدود خویش در قرارگاه زمین از همه نوع فرصت های خوب و بد و تهدید و تنبیه ها برای بازگشت برخوردار می باشند و می توانند خود واقعی خویش را در این مدت  و با آزمون های مختلف نشان دهند. اگر کسی مدعی آن است که می توانست مقام صابران و یا مجاهدان را کسب کند هر زمانی به او این فرصت و دست کم یکبار در عمرش به او داده می شود تا خود را نشان دهد و به خطاب می شود که این گوی و این میدان.

1. تصفیه قلوب

از دیگر اهدافی که به عنوان فلسفه امتحان در آیات الهی مطرح شده ، پالایش دل ها و قلوب مومنان است  که در آیه 154 سوره آل عمران بدان اشاره شده است. خداوند در آیه تبیین می کند که با آزمون هایی چون جنگ و جهاد شخص می تواند نسبت به ظرفیت و توانمندی های واقعی خویش آگاه شود و دریابد که چند مرده حلاج است و آیا می تواند نقش دفاع از حریم های جان و مال و عرض و دین را انجام دهد واز مرزهای شخصیت و شخصی خویش دفاع نماید یا آن که تنها مدعی دروغین است و لاف می آید.

آیات 140 و 141 همین سوره با اشاره به جنگ احد تبیین می کند که هدف از جنگ احد و چینش نیروهای دوست و دشمن به آن شیوه برای این بوده است تا مجاهدان خالص از غیر ایشان بازشناخته شوند. در این جنگ بود که بسیاری از یاران و صحابه بزرگ راه فرار را بر قرار ترجیح دادند و تنها شماری انگشت شمار چون امیرمومنان (ع) با همه زخم شمشیر و نیزه و تیری که بر تن داشته است از حریم نبوت و رسالت و شخص پیامبر(ص) محافظت می کرد. این گونه شد مدعیان یاری خود را نشان دادند ومعلوم کردند که هنوز دست کم به ربوبیت خداوندی باور ندارند هر چند که خدا را به خالقیت بشناسند و هنوز که هنوز است کفر و شرک در جانشان رسوخ دارد.

1. دست یابی به تقوا

رسیدن به رشد تنها از طریق تقوا شدنی است؛ زیرا هر رشدی دیگری جز توهم رشد نیست و آثار آن را نشان نخواهد داد. تقوا به معنای بازدارندگی نفس از هر گونه پلشتی و پلیدی است که دل های آدمی را روشن می سازد. انسان ها به طور کلی باورهای غیر واقعی نسبت به خود و شخصیت خویش دارند. هر چند به شکلی نسبت به حقیقت وجودی خود آگاهی دارند و به سخن قرآن : الانسان علی نفسه بصیره ؛ انسان ها بر نفس خویش علم حضوری و شهودی دارند و توجیهاتی که بیان می دارند لقلقه زبان است؛ ولی گاهی اوقات نوع توهم نسبت به خویش به تلقین درون و بیرون پدید می اید که تنها در آزمون های سخت و رو به روشدن در برابر پلشت های و پلیدی هاست که خود را نشان می دهد.

بسیار دیده شده است که افرادی نسبت به غیبت و تهمت و یا زنا و فحشا و فساد کسی زبان به اعتراض بر می دارند و می گویند که چطور شد که مثلا در برابر وسوسه های زنی مقاومت نکرد و یا در برابر وسوسه های معاویه و یزید نایستاد و در برابر امام حسین (ع) و امام حسن (ع)و امیرمومنان (ع) ایستاد و به سادگی سروران جوانان بهشت را کشت و قاسم بهشت و دوزخ را به مبارزه خواست و دختران اهل بیت عصمت و طهارت (ع) را به اسارت برد؟ اما هنگامی که خود با این مسایل مواجه می شود دست و بالش می لرزد و پیش از آن که شیطان ریسمان بندگی و اطاعت خویش بر گردن وی افکند خود چون بره مطیع در پی خواسته های شیطان می رود و به هر پلشتی و پلیدی و زشتی تن می دهد.

از این روست که خداوند در آیه 3 سوره حجرات با بیان سنت امتحان و فلسفه و هدف آن به مساله دست یابی انسان ها برای رشد یابی و تقوا اشاره می کند و بیان می دارد که شخص در این امتحانات مختلف و متعدد ریز و درشت در طول زندگی خویش است که می تواند به تقوا و رشد واقعی دست یابد و خودی نشان دهد و در آزمون سخت در کوره آن خود را چنان باید و شاید بسازد و آب دیده کند.

1. ظهورعمل

اصولا روشن شدن روش و منش تقوا پیشگان (اعراف آیه 129) و اظهار تسلیم عملی و واقعی در برابر فرمان ها و دستورهای خداوندی تنها از طریق امتحانات و آزمون ها شدنی است(صافات آیات 102 و 103) از این روست که یکی دیگر از اهداف آزمون ها در این آیات ظهور عمل انسان دانسته شده است.

انسان ها در ذات و باطن خویش اموری دارند که تنها در هنگام برخورد با مشکلات و یا آزمون ها می توانند خودی نشان دهند و در عمل بنمایاند که از چه توانایی ها و ظرفیت هایی برخوردار می باشند. دفاع هشت ساله و تحریم های مختلف نشان دهد که ملت ایران از چه توانایی و استعدادهای بالقوه ای برخوردار می باشد که به سبب نادیده گرفتن و هجوم بی امان مستشاران و کالای غربی و شرقی نتوانسته بود خودی نشان دهد.

این آزمون ها و امتحانات موجب شد تا امت مسلمان ایران نشان دهد که از ظرفیت و توانمندی خوبی برخوردار است و می بایست فرصت به او داده شود. اگر این تحریم ها و جنگ ها و تهدیدات  وفشارهای پیاپی دشمن نبود هرگز مسلمان ایرانی نمی توانست روش و منش و شخصیت و شاکله وجودی خویش را نشان دهد و به این همه دستاوردهای مثبت  وارزشی در میادین مختلف علمی و نظامی و کشاورزی و صعنتی دست یابد.

1. تربیت انسان ها

در حقیقت آزمون ها و امتحانات مخلتف و متعدد ریزو درشت و مجموعه از دادن ها و گرفتن های نعمت که از مقام ربوبیت و پروردگاری خداوند نازل می شود ، فرصتی مهم برای ساخته شدن فردی و اجتماعی انسان است.

خداوند در آیه 49 سوره بقره و نیز 129 و 141 اعراف با اشاره به مقام ربوبیت و پروردگاری خویش می کوشد تا این معنا را به انسان ها بفهماند که گاه تنها از راه آزمون هاست که می توان به تربیت و پرورش انسان اقدام کرد. هر انسانی در هنگام قرار گرفتن در انواع و اقسام آزمون هاست که رشد و تعالی خویش را فراهم می آورد و استعدادهای خویش را شکوفا می سازد.

آیاه 144 سوره بقره نشان می دهد که این تربیت در راستای رشد و تعالی انسان ها می باشد تا هر کسی به مقام شایسته و بایسته خویش برسد هر چند که برخی در این ازمون ها شکست می خورند ولی اصل هدف به سبب شکست برخی نمی بایست نادیده شود.

آیه 20 سوره فرقان در راستای تبیین نقش ربوبیت و تربیت و پرورش استعدادها بشر به عنوان فلسفه آزمون ها به این نکته توجه می دهد که انسان ها در کشاکش درد است که می تواند به مقام صابران و اهل شکیبایی برسند و روحیه خویش را توانمند سازند. به سخن دیگر انسان ها در کشاکش درد است که همانند سنگ زیرین آسیاب عمل می کنند و توانایی و صبر و استقامت خویش را نشان می دهند.

1. افزایش ایمان

افزودن ایمان مومنان و کسانی که در راه راست رشد و تعالی و تقوا قرار دارند از دیگر فلسفه هایی است که آیه 31 سوره مدثر به عنوان فلسفه آزمون ها بیان می کند.

برخی از انسان ها هنگامی که با اموری مواجه شوند که برای آنان غیر قابل قبول است به سرعت دچار تشکیک می شوند. از جمله مسایلی چون شمار خازنان دوزخ و یا اموری که به نظر غیر قابل قبول عقلی است. این در حالی است که اهل ایمان به سبب هر ایه و نشانه ای باور خویش را افزایش می دهند و آن چه عامل شبهه و تشکیک در دین و ایمان است برای آنان به سبب اموری چند مانند افزایش پژوهش و معرفت و تحقیق به عامل افزایش ایمان تبدیل می شود.

استاد شهید مطهری بر این باور بود که شبهات برای اهل ایمان عامل سازندگی و رشد و تعالی فکری است؛ زیرا به وی فرصت اندیشه دوباره و کاوش جدید می بخشد.

1. درک رشد 

ازمون ها همان گونه که برای کودکان برای تشخیص رشد اقتصادی و فرهنگی و عملی انان انجام می شود(نساء آیه 6) برای مردمان دیگر نیزاین گونه کارکرد دارد. به این معنا که هر امتحانی موجب می شود تا معلوم شود تا شخصی که به کار گرفته شده است تا چه اندازه توانایی دارد و می تواند کاری را از پیش ببرد؟

بر این اساس می توان گفت که در آزمون های الهی برای تحویل گرفتن هر پست و مقامی می بایست انسان با سربلندی از امتحان بیرون آید تا معلوم شود که چه قابلیت ها و استعدادهای دارد که بتوان وی را در آن کار به کار گرفت.

1. پیدایش یقین

آزمون های کارکردهای دیگری نیز دارند که از جمله آن ها پیدایش باور و ایمان در افراد است که در آیه 31 مدثر به آن اشاره شده است. اگر کسی دارای اطلاعاتی باشد و در مسیر امتحان و آزمون معلوم شود که آن چه داشته است تا چه اندازه با واقعیت مطابقت داشته خود عاملی می شود تا شخص به درجه بالاتری از علم و یقین برسد. این گونه است که هر آزمونی می تواند در فرآیند علم و یقین از علم الیقین تا حق الیقین موثر باشد.

1. بازگرداندان به سوی حق

گاه آزمون برای آن است تا کسانی که ره به گمراهی برده اند به مسیر و راه راست باز گردند و هشدار و بیدارباشی برای آنان است. از این روست که خداوند در آیات 168 سوره اعراف و نیز 126 سوره توبه از آزمون ها به عنوان یکی از علل و عوامل بازگشت به صلاح و صواب یاد می کند.

به سخن دیگر پدیداری توبه و بازگشت به خداوند در پس آزمون ها برای گروهی از گمراهان وخطاکاران از اهدافی دیگر آزمون هاست که در آیات یاد شده به آن ها توجه داده شده است.

1. عبرت دیگران

ازدیگر اهدافی که قرآن برای آزمون ها بیان می کند ،‌عبرت آموزی است که در آیه 126 سوره توبه به آن توجه داده شده است. به این معنا که گاه آزمون هایی برای دیگران موجب می شود تا شخص از خواب غفلت برخیزد و راه نرفته را بازیافته ودر آن مسیرگام بردارد.