اجتماعیاصولی فقهیاقتصادیفرهنگیمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

سفر تجاری و سیاحت اقتصادی

بسم الله الرحمن الرحیم

آموزه های وحیانی قرآنی به همه ابعاد اقتصاد توجه داشته است. از جمله به سفرهای تجاری و گردشگری و سیاحت اقتصادی که عاملی مهم در رشد و شکوفایی اقتصادی است؛ زیرا تبادل کالا و خدمات و بهره مندی از امکانات طبیعی و سازه های جذاب بشری، نه تنها به تبادلات فرهنگی و ارتقای علمی و رفتاری امت می انجامد، بلکه موجب رونق کسب و کار ، فعالیت های اقتصادی، افزایش تولید و صادرات و مانند آن ها می انجامد.

نقش سفرهای تجاری در شکوفایی اقتصادی

سفر، مقابل حَضَر به معناى بريدن مسافت، بيرون شدن از شهر خود و آشكار شدن در زمين باز و خارج از منازل[12] و به محلّ ديگرى رفتن، قطع مسافت، پیمودن راهى از محلّى به محلّ دور است.(لغت نامه، ج 8 ، ص 12051، «سفر»؛ لسان العرب، ج 6، ص 276، «سفر»؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 1888، «سفر».)

سفرهای تجاری به سفرهایی گفته می شود که در راستای انتقال کالا و خدمات توسط بازرگانان انجام می شود. این سفرها غیر از سفرهای سیاحتی است که از سوی مردم برای تفریح و کسب اطلاعات علمی و آشنایی با فرهنگ ها و تمدن ها و مانند آن ها انجام می شود. البته چنان که در ادامه می آید، سفرهای سیاحتی نیز خود امروز به یک فعالیت اقتصادی، بلکه یکی از پردرآمدترین فعالیت های اقتصادی تبدیل شده و مباحث آن در اقتصادی گردشگری مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

سفرهای تجاری در راستای داد و ستد کالا و خدمات، می تواند به افزایش فعالیت های اقتصادی بیانجامد و اگر به درستی مدیریت و نظارت شود می تواند به عنوان عامل رشد و شکوفایی اقتصادی و افزایش تولید و صادرات شود؛ چنان که اگر خلاف آن عمل شود، همین سفرهای تجاری می تواند موجب نابودی اقتصاد مقاومتی شده و اجتماع را از داشتن اقتصادی مقاوم، استوار و مستحکم محروم سازد و موجب افزایش واردات و کاهش تولید و رشد اقتصادی در اجتماع شود. از این رو، باید سفرهای تجاری را به عنوان یک تیغ دو لبه دانست که می تواند فرصت و تهدید باشد.

در آیات قرآنی به سفرهای تجاری به عنوان یک عامل اساسی در تحقق سعادت و خوشبختی اجتماع توجه داده شده است. از نظر قرآن، سفرهای تجاری موجب آسایش و آرامش اجتماع است. از همین روست که به مساله سفرهای تجاری به عنوان یک نعمت الهی اشاره شده که می تواند منت الهی نیز باشد؛ زیرا خدا با سفرهای تجاری به امت هایی منت گذاشته است تا آنان بتوانند به گونه ای از اقتصاد مقاومتی برخوردار باشند که دیگر وابستگی نداشته باشند و به تعبیر قرآن «منون» و مقطوع از غیر باشند. این که منت را منت گفته اند؛ از آن روست که با داشتن و برخورداری از چیزی یا امری، شخص یا اجتماع نیاز به غیر پیدا نمی کند و نیازهایش از دیگران مقطوع می شود؛ زیرا «منن» به معنای قطع و بریدن از غیر است.

سفرهای تجاری قریشیان از مهم ترین عوامل دست یابی مکه به آسایش و آرامش دانسته شده و خداوند به صراحت در سوره قریش از سفرهای تجاری آنان به عنوان یک نعمت بزرگ یاد کرده که ایشان را به سعادت رسانیده و ترس از گرسنگی و نا امنی را از ایشان برداشته است.(قریش، آیات 1 تا 4)

از مهم ترین اسباب تحقق سفرهای تجاری موفق، فراهم شدن اسباب کار در کنار امنیت در سفر است. از همین روست که خدا در همین آیات از آن به عنوان نعمتی الهی بر قریش سخن به میان آورده و در آیات 15 و 18 سوره سباء برخوردارى قوم سبأ از امنيّت كامل، در طول سفرهاى خود، از نعمتهاى الهى در حق آنان دانسته است.

از نظر قرآن، یکی از راه های کسب آسایش و بهره مندی اقتصادی، بهره گیری از سفرهای اقتصادی و تجاری در فصول مختلف سال است.(مزمل، آیه 20؛ قریش، آیات 1 تا 4 و آیات دیگر) از همین روست که به عنوان یک فضل الهی از آن سخن به میان می آید و مردمان را به این نکته توجه می دهد که با سفرهای اقتصادی می تواند به داد و ستد کالا و خدمات پرداخت و از این راه، به صادرات و واردات کالا و خدمات مورد نیاز اقدام کرد و موجبات رشد و شکوفایی اقتصادی و سعادت دنیوی را فراهم آورد.(مزمل، آیه 20)

خدا با تخفیف احکام و بیان فرق هایی میان وظایف و تکالیف مسلمانان و مومنان در حضر و سفر بر آن است تا امکان سفرها به ویژه سفرهای علمی(توبه، آیه 122)، عبادی(حج، آیه 27) ، تبلیغی(توبه، آیه 122)، جهادی(توبه، آیه 42؛ کهف، آیات 83 تا 95) و تجاری(مزمل، آیه 20) را فراهم آورد. از همین روست که آسان گیری در احکام از جمله جواز تیمم به جای وضو و غسل در سفر، تبدیل نماز تمام به قصر یا حذف روزه در سفر را در دستور کار قرار می دهد تا شرایط آسان تری برای سفرها فراهم آید.(بقره، آیات 183 تا 185؛ نساء، آیه 43؛ مائده، آیه 6)

هم چنین خدا با احکام خاصی برای کسانی که در سفر به مشکلاتی برخورد می کنند و ناتوان از تامین مخارج خود هستند، بر آن است تا امت و امام و نظام ولایی را برای تامین هزینه و مخارج آنان وارد شده و به عنوان «ابن سبیل» و درراه ماندگان از انفال و زکات مخارج آنان را پرداخت کرده و آنان را به موطن خویش بازگردانند.(بقره، آیه 215)

در آیات قرآنی از سفرهای تجاری و بازرگانی برادران یوسف(ع) از فلسطین و کنعان به سرزمین مصر سخن به میان آمده است تا بتوانند در دوره خشکسالی مایحتاج و نیازهای غذایی خود را از مصر تامین کنند.(یوسف، آیات 55 و 56 و 58 و 59 و آیات دیگر)

سند نگاری و ثبت و ضبط اسناد مالی و قراردادها در سفرهای تجاری از دیگر توصیه ها و سفارش های قرآنی برای بهبود فعالیت های بازرگانی و سفرهای تجاری است.(بقره، آیات 282 و 283)

سفرهای تجاری در اشکال گوناگون و با ابزارهای مختلف انجام می شود که شامل سفرهای زمینی(غافر، آیه 79؛ مزمل، آیه 20) و دریایی(غافر، آیه 80؛ یونس، آیه 22؛ یس، آیه 41) و امروز سفرهای هوایی است که در آیات قرآنی با عنوان « وَخَلَقْنَا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ مَا يَرْكَبُونَ؛ و مانند آن براى ايشان مركوبهاى ديگرى خلق كرديم.»(یس، آیه 42) و عنوان « وَيَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ؛ آنچه را نمی دانید غیر از اسبان و استران و خران مى ‏آفريند.»(نحل، آیه 8) این گونه ابزارها و راه های دیگر سفر یاد کرده است.

سیاحت اقتصادی و اقتصاد سیاحتی

باید توجه داشت در مساله اقتصاد و سیاحت با دو اصطلاح مواجه هستیم که شامل سیاحت اقتصادی و اقتصاد سیاحتی است. سیاحت اقتصادی به سفرهای تجاری گفته می شود که به هدف تجارت و داد و ستد کالا و خدمات انجام می شود. به این معنا که گاه افراد کالاهایی را برای صادرات با خود همراه دارند و گاه دیگر خود افراد دارای توانایی و مهارت های فنی چون معماری، بنایی، آهنگری، طراحی، مشاوره دهی و مانند آن ها هستند و برای ارایه این خدمات به سفرهای تجاری اقدام می کنند.

اما اقتصاد سیاحتی اصطلاحی در زمینه مسایلی است که به دنبال سیاحت در عرصه اقتصادی رخ می دهد. مانند کالا و خدماتی که به گردشگران و مسافران تجاری، علمی، تفریحی و مانند آن ها ارایه می شود. در جهان امروز، اقتصاد سیاحتی به یک اقتصاد فعال و پردرآمدی تبدیل شده که موجبات شکوفایی مقصد گردشگران می شود. بی گمان گردشگري بر چند فعاليت عمده از جمله اشتغال و توسعه اقتصادی تاثير مستقیم و به سزایی دارد؛ چنان که گردشگري بنا به ماهيت خود اثرات مثبت و منفي متعددي بر محيط فرهنگي- اجتماعي، طبيعي و اقتصادي مي گذارد.

خدا در قرآن به صراحت به ابعاد گوناگون گردشگری حتی سفرهای تجاری اشاره کرده است. از نظر قرآن، گردشگری می تواند تاثیر مثبت و منفی فرهنگی به جا گذارد. از جمله جنبه های مثبت گردشگری، آشنایی با فرهنگ و تمدن ها و عبرت گیری و پندآموزی از اوضاع گذشته و حال جوامع بشری است.(صافات، آیات 137 و 138)

از نظر قرآن، سير و سياحت در زمين، عامل بصيرت و رهايى از كوردلى است.(حج، آیه 46) این بدان معنا است که امور اجتماعی و اقتصادی قابل تحلیل و تبیین بر اساس قوانین و سنت های حاکم الهی بوده و می توان بر اساس آن پیش بینی هایی را انجام داد. به این معنا که اگر شیوه ها و رفتارهای خاص اقتصادی و اجتماعی در اجتماع شکل گیرد می تواند به حوزه اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی تاثیر مثبت و منفی به جا گذارد. دانستن عوامل رشد و کاهش یا شکوفایی و نابودی اقتصادی و اجتماعی جوامع می تواند در تامین اهداف مفید و سازنده باشد.

خدا در آیه 137 سوره آل عمران و 9 سوره روم و 82 سوره غافر بیان می کند که چگونه جوامع پیشرفته اقتصادی به سبب رفتارهای نادرست اجتماعی و اقتصادی موجبات نابودی خود را فراهم کردند.

هم چنین از نظر قرآن، سیاحت و گردشگری موجب می شود تا انسان از حقایق هستی آگاه شود و با موجودات و آفریده ها و نیز علوم و دانش هایی آشنا شود که می تواند در سرنوشت فرد و اجتماع نقش به سزایی را ایفا کند.(حج، آیه 46؛ عنکبوت، آیه 20؛ فاطر، آیه 44)

اقتصاد سیاحتی دانشی است که ناظر به فعالیت های اقتصادی در حوزه گردشگری و سیاحتی است. از نظر قرآن، فراهم بودن امنیت فراگیری از جمله امنیت روانی و تغذیه ای می تواند در جذب و رشد شهری و شکوفایی اقتصادی جوامع شهری و بشری نقش به سزایی داشته باشد. از همین رو، بیان می کند که چگونه امنیت شهرهای سباء و یا امنیت شهر مکه موجب جذب گردشگری دینی و یا تجاری شده است.(سباء، آیات 15 و 16؛ قریش، آیات 1 تا 4)

اگر امنیت های فراگیر فراهم نباشد به طور طبیعی گردشگری انجام می شود و درآمدی در این راستا جذب نمی شود و شهرها به رشد و شکوفایی نمی رسند. گاه ایجاد ترس و تبلیغات منفی موجب می شود تا گردشگری مختل شود و مردم جذب مراکز گردشگری نشوند. در این میان فرقی میان گردشگری عبادی و تفریحی یا تجاری و مانند آن ها نیست. اگر گردشگری احساس کند که در محیط گردشگری یا پیرامون او خطری وجود دارد، از آن جا اجتناب می کند و همین به گردشگری و اقتصادی گردشگری صدمه جبران ناپذیری وارد می سازد.

خدا می فرماید: أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ؛ آيا نديده‏ اند كه ما براى آنان حرمى امن قرار داديم ؛ و حال آنكه مردم از حوالى آنان ربوده مى ‏شوند. آيا به باطل ايمان مى ‏آورند و به نعمت‏ خدا كفر مى ‏ورزند. (عنکبوت، آیه ۶۷)

در این آیه خدا ضمن بیان نقش کلیدی امنیت برای گردشگری از جمله گردشگری عبادی که موجب رشد اقتصادی می شود، به ناامنی پیرامونی اشاره می کند و می فرماید که چگونه ناامنی در جاهای دیگر مانند شهرها و کشورهای مجاور مردم را از آن محیط ها دور ساخته و گردشگران را به سمت و سوی شما سوق داده است که خود عامل رشد اقتصادی جامعه قریش است.

پس باید گفت که ایجاد محیط امن برای گردشگری و گردشگران مهم ترین عامل در مساله اقتصاد سیاحتی و گردشگری است.

از نظر قرآن، عوامل متعددی در توسعه و یا عدم توسعه گردشگری نقش دارد که از جمله جمعیت اندک و خوف و ترس از غلبه دشمنان و دیگران است.(انفال، آیه 26) البته خدا در آیه 27 سوره انفال به نقش امانت داری و عدم خیانت توجه می دهد؛ زیرا گردشگران باید نه تنها از نظر جانی در امنیت قرار گیرند بلکه از نظر مالی و عرضی نیز خیانتی نسبت به آنان صورت نگیرد تا بتوانند در یک فضای امن فراگیر و جامع و کامل به گردش خویش بپردازند و به اهداف و مقاصد خویش در گردشگری دست یابند.

در آیات قرآنی به ابعاد گوناگون اقتصاد سیاحتی و سیاحت اقتصادی توجه داشته شده است. در این جا به همین میزان بسنده می شود.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا