سختی های زندگی، علل و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

سختی در مقابل سستی، حالتی است که انسان هماره در زندگی دنیوی با آن مواجه است. گاهی سختی ها تا آن جا افزایش می یابد که طاقت انسان طاق می شود و توان خود را از دست می دهد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، سختی هایی که انسان در زندگی خویش در دنیا با آن مواجه می شود، دارای علل و عواملی است که شناخت آنها می تواند به کنار آمدن انسان با آنها کمک کند و یا برای رهایی از آن ها چاره جویی نماید. نویسنده بر همین اساس به سراغ آموزه های وحیانی قرآن رفته تا این علل و عوامل را تبیین کرده و آثار مثبت و منفی و نیز راه رهایی از برخی از آنها را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

فلسفه الهی سختی از نظر قرآن

سختی به معنای طاقت، توان، بلا، مصیبت و مشقّت است.( لغت نامه، دهخدا، ج 8 ، ص 11904، «سختى») در آموزه های وحیانی قرآن، برای این مفهوم، از واژه هایى چون « بأساء »، « سیّئة »، « شرّ »، « شقة »، « ضرّاء »، « عذاب »، « عسر »، « فتنة »، « مصیبة »، و مانند آنها و نیز برخى از مشتقّات آنها و هم چنین سیاق برخى از آیات استفاده شده است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، سختی ها همه از یک جنس و نوع نیست، بلکه انواع و اقسامی دارد؛ چنان که علت و عوامل سختی ها یکسان نیست و آثار آن نیز نمی تواند یکسان باشد.

اگر بخواهیم برای سختی های فلسفه الهی بیان کنیم، می توانیم آن ها در تبیین علل و عوامل آن، سختی ها را به دو دسته با فلسفه و اهداف مشخص تقسیم کنیم که شامل سختی های کیفری و ابتلایی است. به این معنا که انواع و اقسام سختی هایی که انسان در زندگی با آن مواجه می شود یا دارای خاستگاه کیفر و مجازات است؛ یا از باب ابتلاء و فتنه است.

شکی نیست که ابتلائات و فتنه هایی که انسان در زندگی با آن در قالب سختی ها مواجه می شود، دارای اهدافی چون سنجش ایمان و کفر، افزایش ظرفیت و نیز بروز استعداد و ظهور آن است. بنابراین، در سنت الهی این امر به عنوان قانون غیر قابل اجتناب مطرح است که انسان می بایست در زندگی دنیوی با انواع سختی های مواجه شود تا در جایگاه خلافت الهی، بتواند صفات الهی را ظهور و بروز دهد.(بقره، آیات 155 و 214؛ انعام، آیات 42 و 43)

اما اگر سختی ها در قالب کیفر و مجازات باشد، انسان می بایست با شناخت عوامل ایجادی سختی، به بازسازی و بازنگری در افکار و رفتار پرداخته و روحیه و رویه خویش را تغییر دهد تا سختی از میان برود یا گرفتار سختی مجدد نشود.

از نظر قرآن، فلسفه ابتلائات انسان به سختی ها شامل اموری چون: بهره مندی از امدادهای غیبی الهی برای مومنان صابر(آل عمران، آیات 124 و 125)، انابه و تضرع به درگاه الهی(روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8؛ انعام، آیات 42 و 43؛ اعراف، آیه 94)، بروز باطن انسان و نمایش حقیقت نهان(توبه، آیه 42؛ یونس، آیه 12؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8)، آشکار شدن بطلان برخی از امور مانند ناتوانی بتان(اسراء، آیه 67)، بیداری فطرت توحیدی مردمان(انعام، آیات 40 تا 42؛ یونس، آیه 12؛ نحل، آیه 53)، زمینه ساز توبه و بازگشت به سوی حق(زخرف، آیه 48)، روآوری به سوی خدا(انعام، آیات 42 و 43 و 63؛ اعراف، آیه 134)، تنبه و اعتراف به حق(یونس، آیه 90؛ انبیاء، آیه 46)، انگیزه دعا و نیایش به درگاه خدا(انعام، آیات 42 و 43 و 63 و 64؛ انبیاء، آیات 83 تا 88)، جداسازی مومن از منافق(آل عمران، آیات 165 تا 167؛ احزاب، آیات 10 و 18)، شناخت ولایت و سلطه تمام کمال خدا بر همه هستی و امور(کهف، آیات 43 و 44)، و مانند آنها می شود. این بدان معناست که اهدافی را خدا برای ایجاد سختی ها در زندگی دنیوی مد نظر قرار داده که بدون ایجاد سختی ها انسان به آنها دست نمی یابد. بنابراین، نمی بایست دورى از مصائب و مشکلات مانند سختی های جهاد را به عنوان نعمت بر شمرد؛ زیرا همین مشکلات و سختی ها است که انسان و جامعه انسانی را می سازد. پس کسی که سختی ها را بر نمی تابد و از آن گریزان است، گرفتار بینشى ناپسند و نادرست است(نساء، آیه 72)؛ چرا که انسان ها در سایه این سختی ها است که ظرفیت ها و توانمندی های خویش را می شناسند و به کار می گیرند و نسبت به دوست و دشمن و امور دیگر شناخت پیدا می کنند.

البته درباره سختی های برآمده از مجازات و کیفری الهی می بایست گفت که انسان می بایست پس از بروز و ظهور سختی ها و مصائب و بلایا، به بازنگری و بازسازی رفتار و کردار خویش بپردازد و این گونه در مسیر سازندگی قرار گیرد.

آموزه های وحیانی قرآن درباره سختی ها

از نظر آموزه های قرآنی، سختی هایی که انسان با آنها در طول و عرض زندگی مواجه می شود، دارای عوامل دو گانه کیفری و ابتلایی است. بنابراین، به ظاهر نمی توان به یک شکل با همه آنها مواجه شد؛ اما از نظر قرآن، برخی از رفتارها را می توان در پیش گرفت که مفید و موثر در برابر دو عامل است؛ به عنوان نمونه، استغفار تنها روش و شیوه ای است که می توان آن را در برابر هر دو دسته عوامل کیفری و ابتلائی به کار گرفت؛ زیرا استغفار برای هر سختی مفید خواهد بود؛ چرا که استغفار انسان را در شرایط آرمانی و مثبت قرار می دهد.

هم چنین از نظر قرآن، در سختی ها از هر جنسی و عاملی که باشد، دعا و نیایش بسیار موثر است؛ زیرا با دعا و نیایش می توان به شکل مناسبی از سختی ها عبور کرد و از شرایط و آثار آن نیز بهره مند شد.(بقره، آیات 250 و 286؛ نساء، آیه 75) در همین راستا است که حضرت موسی(ع) خواهان آسانی امر تبلیغ می شود تا از سختی های آن در امان ماند و کار برایش آسان و سهل گردد.(طه، آیات 25 تا 35)

 هم چنین استرجاع و گفتن «انا لله و انا الیه راجعون» و صبر در برابر سختی ها از جمله راهکارهای قرآنی برای عبور از سختی ها و بهره مندی از آثار مثبت آنها است.(بقره، آیات 155 و 156) اصولا صبر در برابر سختی بسیار مفید است؛ زیرا موجب مقاومت و استقامت در شخص می شود.

البته خدا برای ایجاد صبر و بستر آن، به انسان این نکته را یادآور می شود که سختی ها دایمی نیست، بلکه هر سختی محفوف به دو آسانی در پیش و پس آن است.(طلاق، آیه 7؛ شرح، آیات 5 و6) باور و ایمان به چنین امری هر سختی را برای انسان آسان می کند و صبر و شکیبایی را برای او  فراهم می آورد. انسانی که آگاهی به این حقیقت نداشته باشد نمی تواند صبور باشد؛ از همین روست که حضرت خضر(ع) به حضرت موسی(ع) می فرماید که ناتوان از صبر در امر خواهد بود؛ چرا که بدون خبر و علم نمی تواند صبوری کند.(کهف، آیه 68) اما وقتی انسان به امری آگاهی و علم داشته باشد، می تواند در برابر سختی ها و مشکلات و امور ناشناس صبر کند و آستانه تحمل خویش را افزایش دهد.

هم چنین از نظر قرآن، همین علم و دانش است که انسان را به صبر در مصیبت ها و سختی ها و مشکلات وا می دارد و آستانه تحمل را بالا می برد؛ چنان که علم و ایمان به پاداش نسبت به تکالیف موجب می شود انسان سختی های تکلیف را تحمل کند و از میدان به در نرود.(توبه، آیه 120؛ هود، آیه 115)

از نظر قرآن تحسین الهی نسبت به صابران در برابر شدائد تکالیف و وظایف، خود عاملی برای عبور آسان از مشکلات و سختی های آن است.(آل عمران، آیه 172)

البته دراین میان وجود سرمشق های عینی بسیار کمک می کند تا انسان تاب تحمل خویش را افزایش دهد و از میدان سختی ها نگریزد و تحمل کند تا به نتیجه برسد.(توبه، آیه 117)

هم چنین از نظر قرآن، باور به ربوبیت و پروردگاری خدا در هر امری موجب می شود تا انسان در سختی ها صبور باشد و به آسانی آن را تحمل کند و از میدان نگریزد.(شعراء، آیات 167 تا 170؛ غافر، آیات 26 و 27؛ ناس، آیات 1 و 4)

خدا به انسان ها هشدار می دهد که مراقب امتحان الهی باشند؛ زیرا انسان ها در حالت رفاه و آسایش در دام امنیتی کاذب می افتند و از همان جا شرایط برای آنان تغییر می یابد و گرفتار سختی ها می شوند.(یونس، آیه 12؛ هود، آیه 10)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان ها با حضور رهبران الهی و ایمان آوری در شرایط ابتلائات و فتنه ها قرار می گیرند تا نه تنها موجب رشد آنان باشد، بلکه مومن از منافق و مانند آنها بازشناخته شود.(نمل، آیات 47 و 49؛ بقره، آیه 49؛ اعراف، آیه 141؛ آل عمران، آیات 166 و 167 و 179) بنابراین، صرف ایمان موجب نمی شود تا انسان از سختی ها و مصیبت ها رهایی یابد؛ بلکه خود ایمان موجب قرار گیری انسان در شرایط سخت و دشواری است که سنت ابتلاء و فتنه اقتضای آن را دارد.(عنکبوت، آیات 2 و 3)

البته مومنان می بایست در هر شرایطی سخت امید خویش را به خدا و امدادها و عنایات الهی حفظ کنند(هود، آیات 9 و 11؛ یوسف، آیه 87) و با بازگشت به سوی خدا از فضل الهی بهره مند شوند.(فتح، آیه 4؛ اعراف، آیه 168)

آثار خوب و بد سختی از نظر قرآن

همان طوری که گفته شد، سختی ها دارای انواع و اقسام گوناگونی است؛ هم چنین عوامل ایجادی آن می تواند به دو قسم اصلی کیفری و ابتلایی دسته بندی شود.

واکنش های مردمان نیز در برابر سختی ها یکسان نیست؛ زیرا انسان ها به گروه ها و اقسام گوناگونی از نظر فکری و رفتاری تقسیم می شوند که قرآن دست کم آنان را به سه گروه مومنان و منافقان و کافران تقسیم می کند. از آن جایی که منافقان همان کافران هستند که پوشش دینی به خود پوشانده تا در امنیت ظاهری قرار گیرند، این پوشش ظاهری نمی تواند آنان را نسبت به امور باطنی حفاظت کند؛ بنابراین، واکنش های منافقان با کافران یکسان خواهد بود.

البته مومنان نیز یکسان نیستند؛ زیرا از نظر قرآن ایمان و تقوای الهی در مومنان یکسان نیست و  دست کم می تواند سه نوع ایمان و تقوای عام، خاص، اخص را در میان مومنان شناسایی کرد.(مائده، آیه 93) پس واکنش های مومنان نیز یک سطح و یکسان نخواهد بود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر چه ایمان شخص کامل تر و بهتر باشد، واکنش هایش نسبت به سختی ها مناسب تر و مبتنی بر حکمت خواهد بود؛ زیرا مومنان در برابر سختی های کیفری و ابتلایی به گونه ای عمل می کنند که فلسفه و اهداف سختی ها مقتضی آن است. این گونه است که در هر حال، سختی ها آنان را از راه به در نمی برد، بلکه موجب دست یابی به اهدافی است که دو قسم کیفری و ابتلایی از سختی ها مقتضی آن است.

از نظر قرآن، سختی ها برای مومنان موجب بیداری فطرت توحیدی(انعام، آیات 40 تا 42؛ یونس، آیه 12)، توجه به خدا(همان؛ یونس، آیات 12 و 22 و 90)، انابه و انقطاع از غیر خدا به خدا(روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8)، اخلاص در عقیده(آل عمران، آیه 154)، توبه و بازگشت به سوی خدا(زخرف، آیه 48)، تضرع به درگاه خدا(روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8؛ انعام، آیات 42 و 43؛ اعراف، آیه 94)، استغاثه به درگاه خدا(بقره، آیه 214؛ یونس، آیه 22)، دعا و نیایش به درگاه خدا(یونس، آیه 22)، اعتراف به کفران و ناسپاسی نسبت به نعمت ها(یونس، آیه 22)، ندامت و پشیمانی از عملکرد و توبه و بازگشت به سوی خدا(یونس، آیه 22)، بهره مندی از امدادهای غیبی(آل عمران، آیه 124 و 125)، شناخت ولایت الهی و ربوبیت و پروردگاری خدا بر همه امور هستی(کهف، آیات 43 و44) و مانند آنها می شود؛

اما سختی ها برای کافران و منافقان موجب، نومیدی(اسراء، آیه 83؛ روم، آیه 36؛ فصلت، آیه 49)، تزلزل و اضطراب(بقره، آیه 214؛ احزاب، آیات 10 و 11)، جزع (معارج، آیه 20)، کفران و ناسپاسی از خدا(شوری، آیه 48) و بازگشت از اسلام به کفر می شود.(حج، آیه 11؛ عنکبوت، آیه 10؛ مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 120 و 431)

البته در این میان سست ایمان ها واکنش هایی از خود بروز می  دهند که خود بیانگر سستی ایمان و اعتماد ایشان به ولایت الله و ربوبیت مطلق خداوندی است. به عنوان نمونه این دسته افراد تا نعمت های الهی و آسایش است، از خدا و دعا اعراض می کنند، ولی به وقت سختی، دست از دعا بر نمی دارند، و شبانه روز به دعا و نیایش می پردازند تا مشکل ایشان حل شود.(فصلت، آیه 51) این دسته افراد وقتی مشکل خود را برطرف شده و سختی ها از میان رفته بیابند، دوباره به ناشکری و ناسپاسی رو می آورند، و اصلا یادشان می رود که خدا دستشان را در سختی ها گرفته و از سختی رهایی بخشیده است.(شوری، آیه 48)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان هایی که با توکل بر خدا و توفیق الهی بر سختی ها صبر می کنند، در دنیا از مغفرت و آمرزش الهی (آل عمران، آیه 195) و امدادهای غیبی الهی (بقره، آیه 214) بهره مند شده، و در آخرت نیز از بهشت الهی نیز برخوردار خواهند شد.(همان؛ آل عمران، آیه 195؛ توبه، آیه 120)

رفع سختی ها از نظر قرآن

خدا به انسان ها راه رهایی از سختی ها را بیان می کند. هر چند که قرآن تاکید دارد که انواع سختی ها در زندگی انسان خواهد بود، ولی می توان برخی از  سختی ها از جمله سختی های کیفری را به گونه ای از میان برداشت و نسبت به سختی های ابتلایی نیز به توفیق الهی از آن گذر کرد و به آسایش و آسانی رسید.

از نظر قرآن، التزام عملی به احکام و شریعت الهی (نساء، آیات 19 تا 28)، تهجد شبانه و نماز شب(مزمل، آیات 1 تا 6)، دعا و نیایش(یونس، آیه 12؛ زمر، آیه 8)، روزه(بقره، آیات 45 و 153؛ الكافى، ج 4، ص 63 ؛ تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 76، ح 182)، صبر و شکیبایی(همان) و نماز(همان) از مهم ترین اسباب و عوامل موثر در رفع سختی ها است؛ زیرا سختی ها با خاستگاه خدا است و این خداست که می تواند آنها را برطرف کند.(انعام، آیه 17)