اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

سبزه و طبیعت، مایه چشم روشنی

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

انسان موجودی کمال گراست و از همین روست که به زیبایی و جمال بسیار توجه و گرایش دارد. انسان وقتی با زیبایی طبیعی هم چون سبزه و آب مواجه می شود بی اختیار می شود و نشاط و سرزندگی همه وجودش را در بر می گیرد. از همین روست که بهار برای آدمی فصل نوشکفتن و نوشدن و نشاط و شادی است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آیات و روایات مربوط به طبیعت، به نقش سبزه و درخت در نشاط و سرور آدمی و تاثیر مثبت طبیعت گردی و بوستان سازی توجه داده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

طبیعت در آیات و روایات

خداوند در آیات بسیاری به طبیعت پرداخته و انسان را به تفکر و تدبر در این آیات بزرگ الهی تشویق و ترغیب نموده است.(نحل، آیات 10 و 11؛ سجده، آیه 27؛ فرقان، آیات 45 تا 50؛ انعام، آیه 99) در این آیات هماره به ابعاد مختلف طبیعت و تاثیر آن در زندگی بشر توجه داده شده است. هم چنین در این آیات به این نکته توجه داده می شود که طبیعت با تنوع رنگ ها و میوه ها و درختان و گیاهان، چنان نقش ویژه ای در زندگی بشر دارد که هرگز نمی تواند دمی از آن جدا شود؛ چرا که تغذیه و بقای انسان به طبیعت گیاهان است؛ زیرا اگر طبیعت گیاهی نباشد، انسان فاقد هر گونه تغذیه ای خواهد بود؛ چون گیاهان در اشکال گوناگونی چون سبزه خوردنی، حبوبات و میوه ها مواد غذایی انسان را تامین می کند و حتی گوشتی که انسان از جانوران برای تغذیه استفاده می کند، با تغذیه جانوران از گیاهان و حبوبات و میوه ها تامین می شود. بنابراین، حیات بشر به گیاه وابسته است و نیستی گیاه به معنای نیستی جانوران و انسان خواهد بود.(ابراهیم، آیه 32؛ عبس، آیات 32 تا 34؛

خداوند از انسان می خواهد تا برای حفظ سلامت جسمی و روحی و روانی خویش، سلامت طبیعت را تضمین کنند و جلوی فساد و تباهی در طبیعت را بگیرند؛ چرا که بسیاری از مشکلاتی که انسان در ابعاد گوناگون با آن مواجه است، به سبب تباهکاری انسان در طبیعت آبی و خشکی است.(روم، آیه 41)

در آیات قرآنی از میوه ها به عنوان فاکهه یاد شده است. ریشه واژه فاکهه همان فکه است. در زبان عربی و کاربردهای قرآنی «فکه» هم به معنای میوه(طور، آیه 22؛ یس، آیه 57؛ ص، آیه 51؛ زخرف، آیه 73 و آیات دیگر) و هم سرور و شادی(طور، آیه 18؛ یس، آیه 55؛دخان، آیه 27) آمده است؛ زیرا یکی از مهم ترین عوامل نشاط و سرور و بشاشت جسم و جان انسان همین میوه هاست. ارتباط تنگاتنگی که میان میوه و نشاط جسم و جان است، موجب شده تا این واژه فکه در هر دو معنا در زبان عربی به کار گرفته شود.

رستاخیز انسان و گیاه

در آیات قرآنی چنان ارتباط تنگاتنگی میان انسان و گیاه برقرار شده است که آدمی به شگفتی می آید. خداوند در آیاتی این ارتباط را بسیار برجسته و آشکار می سازد. مثلا درباره آفرینش انسان از واژه انبات استفاده می کند که به معنای رویش گیاه است؛ زیرا «نبت » به معنای گیاه و انبات به معنای رویش گیاه است. خداوند در آیه 17 سوره نوح می فرماید: وَاللَّهُ أَنبَتَكُم مِّنَ الْأَرْضِ نَبَاتًا؛ و خداست كه‏ شما را از زمين رويانيد چه روییدنی.

پس همان طوری که خداوند گیاه را از زمین رویانید(نباء، آیه 15)، انسان را به شکلی شگفت انگیز از زمین رویانید. رویش انسان چون گیاه از زمین فقط در آغاز شکل گیری انسان نیست تا گفته شود که انسان تنها در آغاز شباهت به گیاه دارد، بلکه در ادامه رشد و بالندگی انسان نیز این شباهت پایدار و باقی و برقرار است. از همین روست که خداوند در آیه 37 سوره آل عمران با اشاره به پرورش حضرت مریم(س) می فرماید: فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا؛ پس پروردگارش وى [مريم‏] را با حُسنِ قبول پذيرا شد و او را نيكو گیاهی پرورش داده و بار آورد.

این شباهت در آیات دیگری نسبت به آخرت نیز گوشزد می شود. بر اساس آموزه های قرآنی مرگ پایان راه آدمی نیست، بلکه مرگ تنها ابزار انتقال آدمی از نشاه طبیعت دنیا به نشاه طبیعت آخرت است. پس هنگام مرگ آدمی، مرگ را می چشد تا او را به جهانی دیگر منتقل کند.(انبیاء، آیه 35؛ عنکبوت، آیه 57) در هنگام مرگ آن اصل و حقیقت انسانی یعنی نفس و روح به طور کامل به دست خداوند گرفته و توفی شده و به عالم دیگر انتقال داده می شود.(زمر، آیه 43؛ نحل، آیه 70 و آیات دیگر)

سپس انسان در آخرت دوباره هم چون گیاه روییده می شود؛ چنان که در همین طبیعت دنیا گیاه پس از مرگ دوباره روییده می شود. از همین روست که خداوند در آیات بسیاری برای تقریب حقیقت مرگ و رستاخیز در ذهن آدمی به شباهت انسان و گیاه توجه می دهد و می فرماید که همان طوری که گیاه باران جان تازه می گیرد و می رویید و از خاک بر می آید، انسان نیز این گونه از خاک برخواهد خاست: وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء مُّبَارَكًا فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ … رِزْقًا لِّلْعِبَادِ وَأَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا كَذَلِكَ الْخُرُوجُ؛ و از آسمان، آبى پر بركت فرود آورديم، پس بدان وسيله‏ بوستان ها و دانه‏هاى دروكردنى رويانيديم… اينها همه براى روزىِ بندگان من‏ است، و با آن آب سرزمين مرده‏اى را زنده گردانيديم رستاخيز نيز چنين است.(ق، آیات 9 تا 11)

خداوند درآیه 11 سوره زخرف نیز می فرماید: وَالَّذِي نَزَّلَ مِنَ السَّمَاء مَاء بِقَدَرٍ فَأَنشَرْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا كَذَلِكَ تُخْرَجُونَ؛ و آن كس كه آبى به اندازه از آسمان فرود آورد، پس به وسيله آن، سرزمينى مرده را زنده گردانيديم همين گونه از گورها بيرون آورده مى‏شويد.

در آیه 25 سوره روم نیز می فرماید: وَمِنْ آيَاتِهِ أَن تَقُومَ السَّمَاء وَالْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِّنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنتُمْ تَخْرُجُونَ؛ و از نشانه‏هاى او اين است كه آسمان و زمين به فرمانش برپايند پس چون شما را با يك بار خواندن از زمين فراخوانَد، بناگاه از گورها خارج مى‏شويد.

همین مطلب در آیه 19 همین سوره روم نیز بیان می شود تا معلوم گردد که ارتباط تنگاتنگی میان انسان و گیاه در دنیا و آخرت و نیز مرگ و رستاخیزشان وجود دارد. پس باید گفت که انسان با طبیعت به ویژه با آب و گیاه ارتباط تنگاتنگی دارد که تفکر و تدبر آن او را به حقایق رهنمون می سازد که شاید از آیات دیگر الهی نتوان به آن حقایق دست یافت.

تأثیر فضای سبز و مراتع در بهداشت انسان

از آیات و روایات بسیاری این معنا استفاده می شود که گیاه از جمله فضای سبز و مراتع و بوستان ها و گلستان ها در بهداشت جسم و روح و روان آدمی نقش اساسی دارد؛ چنان که همین گیاهان نقش بسیار مهمی در سلامت محیط زیست ایفا می کند که نمی بایست آن را نادیده گرفت.

انسان همان طوری که می بایست طبیعت خداداد الهی را حفظ کند، بلکه با تلاش و کوشش خود به عنوان خلیفه الهی می بایست در آبادانی و استعمار آن بکوشد.(هود، آیه 61)

بر همین اساس در آیات و روایات بر احداث بوستان و گلستان، کاشتن درخت و زراعت و مانند آن تاکید بسیار شده است. کشت و داشت گیاهان از چمن تا درخت وظیفه و مسئولیتی است که انسان می بایست به حکم خلافت الهی انجام دهد و اجازه ندهد کسی کشتزارها را نابود و تخریب نماید.(بقره، آیه 205)

البته چنان که گفته شد خداوند فطرت آدمی را به گونه ای آفریده که گرایش به طبیعت دارد. این گرایش در باره کشت و کشتزار بیش تر است به طوری که به شکل محبت در می آید و آدمی را به خود مشغول می دارد.(آل عمران، آیه 14)

در روایات اسلامی نیز کاشت گیاه و درخت به عنوان یک عمل مفید برای زندگی انسان چه از نظر تغذیه و بهداشت روح و روان و چه برای بهره‌برداری حیوانات و پرندگان ارزش دارد، بلکه حتی در آنجایی که کشاورز یا باغدار، امیدی به حیات و بقای خود ندارد و از بهره‌مندی شخصی ناامید است، به ایجاد فضای سبز ترغیب شده است. (مستدرک الوسائل،‌ج13، ص460).

به قول معروف در روایات این معنا مورد تاکید است که: دیگران کاشتند ما خوردیم، ما بکارییم دیگران بخورنند.

در روایات اسلامی حضور در طبیعت و بهره مندی از آن برای بهداشت روح و روان نیز مورد تاکید قرار گرفته است. پیامبر گرامی (ص) در تاثیر نشاط آوری سبزه در روح و روان آدمی می فرماید: سه چیز مایه روشنی دیده‌اند: نگاه به سبزه و به آب روان و به روی و چهره نیکو. (تحف‌العقول،‌ص409)

رسول خدا (ص) هم چنین می‌فرماید: نگاه کردن به سبزه دیده را روشنی بخشد. (الجامع الصغیر،‌ج1، ص537)؛ در جایی دیگر آن حضرت(ص) می فرماید: نگاه کردن به سبزه نشاط آور است. (صحیفه الامام الرضا علیه‌السلام، ص72)

امیر مؤمنان امام علی(ع) نیز می‌فرماید: نگاه کردن به سبزه مایه شادابی،‌ نشاط و حیات است. (عیون اخبارالرضا علیه‌السلام، ج2، ص40)

امام صادق (ع) نیز می‌فرماید: نگاه کردن به سبزه چهره را نورانی و درخشان می‌کند. (کتاب الخصال، ص237).

از این دسته روایات این معنا به دست می آید که گیاه سبز از چمن و درخت و گل و گیاه موجب نشاط آوری و شادابی روح و روان و هم چنین سلامت دیدگان و چشم و افزایش نور و روشنایی آن می شود. کسانی که در محیط های بسته زندگی می کنند و کم تر در طبیعت سبز حضور دارند، دچار ناراحتی بینایی و کاهش دیدگان می شوند؛ چنان که دچار افسردگی روحی و روانی نیز می شوند؛ چنین افرادی برای درمان کاهش بینایی و رهایی از افسردگی و دلمردگی می بایست به طبیعت بروند و با حضور در آن از بیماری های جسمی و روحی و روانی خود را رهایی بخشند.

از این آیات و روایات این معنا نیز استنباط می شود که ایجاد فضای سبز و حفظ بوستان و گلستان و فضای سبز و روان ساختن جوی صاف در محیط زیست و خیابان و کوچه و شهر امری مطلوب در اسلام است.

شاید برای ما یک امر عجیب و شگفت انگیز باشد که هزار و چهارصد سال پیش کسی به دیگری گلی را هدیه کند تا این گونه نقش گل و گیاه را در سلامت جسم و روح و نیز بیان محبت آشکار کند؛ اما بر اساس روایات پیامبر(ص) این گونه عمل می کرد و شاخه گلی را هدیه می نمود. امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم با دو دستش گل محمدی به من هدیه کرد . چون آن را بوییدم فرمود : این گل ، پس از برگ و گل درخت مُورد ، بهترین گل بهشتی است .

در روایات است که امام حسن(ع) هم چون پیامبر(ص) به گل علاقه مند بود، به طوری که گفته اند: اَنس می گوید: روزی در محضر امام بودم که یکی از کنیزان ایشان با شاخه گلی در دست وارد شد و آن گل را به امام تقدیم کرد. حضرت گل را از او گرفت و با مهربانی به او فرمود: «برو، تو آزادی!» من که از این رفتار حضرت شگفت زده بودم، گفتم: «ای فرزند رسول خدا! این کنیز تنها یک شاخه گل به شما هدیه کرد. آن گاه شما او را آزاد می کنید؟!» امام در پاسخم فرمود: «خداوند بزرگ و مهربان به ما فرموده است هرکس به شما مهربانی کرد، دو برابر او را پاسخ گویید». (نساء/ 86) سپس فرمود: «پاداش در برابر مهربانی او نیز آزادی اش بود».( المناقب، ج 4، ص 18؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، جلدهای 43 و 84)

امام رضا (ع) نیز درباره آثار گل و گیاه و عطر در سلامت و بهداشت روح و روان و جسم آدمی می فرماید : الطیب نشره و العسل نشره، و الرکوب نشره و النظر الی الخضره نشره؛ بوی خوش، عسل، سوارکاری و نگاه به مناظر سرسبز و خرم، باعث نشاط و شادی می‌شود. ( عیون اخبار الرضا، باب 31، حدیث 126)

اصولا در آموزه های قرآنی به گل و گیاه بسیار توجه داده شده است و تمثلاتی را بیان می شود تا جایگاه آن در مردم شناخته شود و مثلا به گل و گیاه و عطر گرایش یابند تا این گونه قدر این نعمت ها را در زندگی و شادابی و نشاط بشناسند. به عنوان نمونه در روایت است: «رائحهُ الأنْبیاء رائَحهُ السَّفَرْجَل، و رائحهُ الْحُوْرالعِین رائَحهُ الآسِ و رائحهُ المَلائِکَهِ الْوَردِ، وَ رائحَهُ إبْنَتِی فاطِمهَ الزَّهْراءِ رائحةُ السَّفَرجَلِ و الآسِ و الْوَرْد؛ بوی پیامبران بوی میوه «به» است، بوی بانوان بهشتی، بوی درخت مُورد (درختی که برگ و گل خوش بو دارد) می باشد و بوی فرشتگان بوی گل سرخ است و بوی دخترم زهرا(س) بوی به و آس و گل سرخ است».( بحارالانوار، ج 66، ص 177)

امام صادق‏ (ع) در ترغیب مردم به کشت گل و گیاه می فرماید : اِزرَعُوا و اغرِسُوا وَاللَّهِ ما عَمِلَ النّاسُ عَمَلاً اَجَلَّ و لاأطيَبَ مِنهُ، كشت كنيد و درخت بنشانيد ؛ به خدا قسم آدميان كاري برتر و پاك‏تر از اين نكرده‏اند.(بحار الأنوار،ج ۱۰۳،ص ۶۸)

رسول خدا(ص) نیز فرموده است: استفاده از بوی خوش و عطر، دل را قوت می بخشد.( الکافی، ج6،ص510) امیر مومنان (ع) نیز می فرماید: استعمال بوی خوش، شست و شو کردن، نگاه به سبزه و سوارکاری مایه شادابی و شکوفایی اند.( مکارم الاخلاق، ص42)

امام صادق (ع) هم می فرماید: شادابی و شکوفایی در ده چیز است: پیاده روی، سوارکاری، فرو رفتن در آب، نگاه به سبزه ها، خوردن، آشامیدن، نگاه به همسر، آمیزش با همسر، مسواک کردن، شستن سر با گل خطمی و گفت و گو با دوستان.( المحاسن، ج1،ص15)

امام کاظم (ع) نیز فرموده است: سه چیز چشم را روشنی می بخشد: نگاه به سبزه، نگاه به آب جاری و نگاه به چهره زیبا.(کتاب الخصال، ص92؛وسائل الشیعه،ص60)

پیامبر(ص) می فرماید: پرهيز از قطع درختان سرسبز، بر طول عمر انسان مي افزايد. (بحارالانوار، ج 72، ص 319) در حقیقت کسی که درختان سبز را قطع می کند، افزون بر این که تاثیر مستقیم بر عمر خود می گذارد، زمینه آسیب به محیط زیست و گرفتار شدن به انواع بیماری های جسمی و روحی را فراهم می آورد؛ چرا که فقدان سبزه به ویژه در محیط های خشک و سوزان موجب انواع و اقسام بیماری هاست. از همین رو، ترک قطع درختان به ویژه در مناطق کویری باید برای محافظت از جان و جسم خود در دستور کار قرار گیرد و نه تنها درختان قطع نشود بلکه بر فضای سبز روز به روز افزوده شود تا از افزایش و گسترش کویر و بیابان و آثار مخرب آن بر جسم و روح جلوگیری به عمل آید.

آن حضرت(ص) هم چنین در نقش درخت و آبیاری آن فرموده است: کسي که درختي را آب دهد، همانند کسي است که انسان مؤمني را سيراب کرده باشد. (وسائل الشيعه، ج 12، ص 25، ح 4)

ایشان هم چنین سفارش می کند: اگر عمر جهان پايان يابد و شخصي نهالي در دست داشته باشد، چنان که به قدر کاشتن آن فرصت باشد، هر آينه فرصت را غنيمت شمارد و نهال را بکارد. (مستدرک الوسائل، ج 13، ص 46)

این اعمال همان طوری که نقش مهمی در ایجاد فضا و طبعیت و محیط زیست سالم برای بشر دارد، آثار و برکاتی دیگر نیز دارد که در روایات مطرح شده است. از جمله آن ها می توان به این آثار اشاره کرد:

  1. کسب حلال بودن آن: امام صادق (ع) در این باره می فرماید : کشاورزی ودرختکاری کنید . به خدا سوگند کاری حلال تر و پاکیزه تر از آن نیست . .(بحار الأنوار،ج ۱۰۳،ص ۶۸)
  2. صدقه بودن محصول آن : رسول خدا (ص) می فرماید : اگر مسلمانی درختی بکارد و پرنده ، انسان یا حیوانی از میوه آن بخورد برایش صدقه به شمار می آید . در حدیث دیگر از آن حضرت صلی الله علیه و اله و سلم آمده است : هرکس کشت کند و پرونده ای از آن بخورد ، برای او صدقه شمرده می شود .
  3. پاداش به اندازه محصول آن : رسول خدا (ص) می فرماید : هرکس درختی بکارد ، خدا به اندازۀ محصول آن ، برایش پاداش می نویسد .
  4. باقیات صالحات: آثار این گونه اعمال هم چنین برای پس از مرگ نیز باقی خواهد بود. رسول خدا (ص) می فرماید : پنج گروه اند که در گور هایشان به سر می برند ؛ لیکن ثواب و پاداش کارهایشان به دیوان و نامه عملشان جاری می شود … [ یکی از آن ها ] آن که نخلی نشانده است .

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا