زیبانمایی زشتکاری ها ؛ اهداف و آثار

هر انسانی برخی کارها را بی قصد و اختیار انجام می دهد که از آن به فعل یاد می شود، ولی برخی کارها بر پایه قصد و اختیار و انتخاب آزاد انجام می شود. در این نوع کارها، هر کسی می کوشد تا با انجام آن به هدف و مقصودی دست یابد و از آثار و کارکردهای آن بهره مند شود. در کاربردهای عربی و فرهنگ قرآن از این گونه کارها به نام عمل یاد می شود.

هر عمل و کاری هم چنان که می تواند خوب و یا بد باشد مانند نیکی کردن و یا ستم کردن هم چنین هر کار نیکی می تواند با نیت و قصد تغییر یابد و با آن که ظاهری زیبا و خوب دارد، در باطن زشت و بد باشد، زیرا در انجام آن مقاصد و نیات شوم و پلیدی قرار دارد.

برخی از مردمان کارهای نیک و خوبی را انجام می دهند ولی به سبب آن که مقاصد پلیدی را در نظر می گیرند، آن را زشت و بد می کنند. شگفت آن که برخی از مردمان کارهایی که زشت و بد می باشد ، خوب و زیبا جلوه می دهند و با این کار خویش درصد فریب و نیرنگ مردم بر می آیند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا تحلیل قرآن را درباره تزیین اعمال زشت و اهداف و آثار آن به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اختیار در عمل و ارزیابی آن

عمل به بخشی از افعال آدمی اطلاق می شود که برخاسته از اختیار و قصد باشد؛ زیرا انسان تنها در برابر این دسته از افعال مسئول و مکلف است. از این روست که در آموزه های قرآنی، همواره سخن از اعمال صالح و طالح است و خداوند شخصیت انسانی را بر اساس ایمان و عمل صالح ارزیابی کرده و پاداش می دهد. به این معنا که هر انسانی با ایمان و عمل خویش خود را می سازد. بنابراین اگر ایمان وی نسبت به خداوند و فلسفه آفرینش در مسیر کفر و شرک و ضلالت باشد و اعمال خود را بر اساس این مسیر سامان دهد و دنیا و هواها و خواسته های نفسانی را اصالت بخشد و در اعمال خود را برای دست یابی به آن انجام دهد، دچار شخصیتی می شود که در آموزه های قرآنی آن را همانند چارپایان یا پست تر از آن دانسته است. در این صورت چنین شخصی با چنین شخصیت سازی برای خود با ایمان باطل و کفر و شرک آمیز و اعمال زشت و تباه آلودش، مسیری جز دوزخ را نمی پیماید و از مدار انسان و انسانیت بیرون رفته در مدار جانوران یا پست تر از ایشان و حتی سنگ و جامدات در می آید که آتشه زن و سوخت دوزخ می شود.

اما اگر ایمان وی نسبت به خداوند و فلسفه آفرینش در مسیر درست و راست باشد و اعمال خود را برای آن هدف و مقصد عالی سامان دهد، در این صورت برای خود شخصیتی با ایمان و اعمال صالح خویش می سازد که از همه موجودات هستی برتر می شود و با فعلیت بخشی به توانمندی ها و قوای سرشته در ذات خویش به نام اسمای الهی، خدایی شده و متاله گردیده و در مقام ربوبیت طولی قرار می گیرد و خلافت خداوندی را بر هستی به عهده می گیرد.

خداوند در آیات بسیاری به این دو سیر و سلوک آدمی توجه داده و صیروره و شدن های پیاپی انسان در دنیا تا زمان خروج از آن یاد کرده و از انسان ها خواسته است که در انتخاب درست راه و مقصد دقت و هوشیاری تمام داشته باشند ، زیرا هر کسی در مدت کوتاه عمر خویش ، خود را برای ابدیت می سازد. به این معنا که هر چه در این چند سال کوتاه عمر آدمی ، با ایمان و اعمال خویش ساخت، همراه ابدی و شدن دایمی اوست، زیرا پس از مرگ دیگر شدنی در کار نیست و اگر شدنی درکار باشد در ادامه همان راهی و شدنی است که در دنیا انتخاب و اختیار کرده است.

چنین قابلیت شدنی تنها برای دو نوع از آفریده های خداوندی یعنی انسان و جنیان وجود دارد و دیگر موجودات هستی از چنین قابلیتی برخوردار نمی باشند. از این روست که اختیاری در اعمال خویش نداشته و نسبت به اعمال خود مکلف و مسئول نیستند. اما انسان هم دارای اختیار و آزادی انتخاب یکی از دو راه اصلی هدایت و ضلالت و شدن های صعودی و سقوطی است.(بقره آیه 286 و آل عمران آیات 30 و 182 و انفال آیه 51 و آیات دیگر)

خداوند به صراحت در آیه 45 سوره فاطر در مقام تبیین ویژگی های انسانی می فرماید که انسان ، موجودی مختار است و این که رفتار و اعمال وی تعیین کننده سرنوشت ابدی اوست؛ زیرا اراده و مشیت الهی به این تعلق گرفته است تا انسان ها در کارها و اعمال خویش مجبور نباشند.(بقره آیه 253 و انعام آیات 112 و 137)

اختیار اعمال برای آدمی، این امکان را می بخشد تا خود برخلاف همه آفریده ها راه کمالی خویش را انتخاب کند و بی آن که مجبور در انتخاب یکی از دو راه صعود و سقوط باشد، مسیر خود را برگزیند.

نقش نیت در ارزیابی عمل

هر چند که عمل می تواند به دور از نیت آدمی بد و خوب باشد، مانند ستم کردن و یا کمک کردن به دیگری، ولی این نیت است که می تواند تغییرات شگرفی در متعلقات عمل آدمی ایجاد کند و کاری خوب و نیک را به زشت تبدیل نماید. از این روست که خداوند در آیه 25 سوره اسراء در هنگام ارزیابی اعمال انسان به مساله نیت و مقاصدی که در نظر می گیرد به عنوان یک عمل تعیین کننده توجه می دهد. بر این اساس کارهای نیک و صالح اگر به نیت خیر انجام گیرد می تواند تاثیرگذار باشد و اهداف واقعی عمل را که شخصیت سازی و هویت بخشی به انسان است ، بر آورده سازد.

خداوند در آیات 162 و 163 سوره آل عمران و نیز 28 سوره محمد ، انجام دادن عمل با انگیزه ای جز رضا و خشنودی خداوند را فاقد ارزش و اعتبار می داند و از مومنان می خواهد تا اعمال خود را تنها برای خشنودی او انجام دهند تا مقبول درگاه الهی شده و موجبات رشد و بالندگی وی را فراهم آورد. در حقیقت رضایت و خشنودی خداوند تنها معیار ارزش گذاری در کارهاست که تاثیرات واقعی خود را به جا می گذارد.(طه آیه 84)

آیه 37 سوره حج نیز با اشاره به اختلاف انگیزه ها و نیات افراد در انجام کارهای نیک و خوب بر این نکته تاکید می کند که معیار ارزش اعمال هر کسی در نزد خداوند ، انجام آن با نیت الهی و در مسیر تقوای او می باشد. بر این اساس می بایست گفت که نیت در ارزیابی اعمال انسانی نقش اصلی را ایفا می کند و انسان ها در صورتی می توانند به مقصد اصلی و کمالی برسند که اعمال ایشان مطابق حق(اعراف آیه 8 و مومنون آیات 102 و 103) و بر پایه تقوا و رضایت الهی باشد.(توبه آیات 108 و 109 )

آراستن زشتکاری ها

انسان ها از آن جایی که می کوشند تا ظاهر خویش را حفظ کنند، در هنگامی که اعمال زشت و بدی را مرتکب می شوند می کوشند تا آن را به گونه ای بیارایند و تزیین کنند که خوب و زیبا جلوه کند؛ زیرا زشتی بسیاری از اعمال حتی برای کودکان ممیز نیز آشکار است چه رسد کسانی که به دارای خرد و عقل می باشند. از این روست که شرم و حیا و یا مقاصد دیگر موجب می شود که در هنگام انجام اعمال زشت و کارهای بد ، آن را به گونه ای بیارایند که زیبا و خوب نشان داده شود.

البته کسانی که از مسیر فطرت دور شده و آن را به گناه ها و زشتی ها آلوده و وجدان خویش را در زیر هزاران گناه دفن کرده اند، همانند آن دباغی می شوند که در بازار عطرفروشان غش کرده و بیهوش می شوند و تنها بوی تند پوست دباغی شده است که می توانند آنان را بهوش آورد. از این روست که این دسته از انسان ها کردار زشت و بدشان برایشان نیک و زیبا جلوه گر می شود.(فاطر آیه 8 و محمد آیه 14)

آیاتی از قرآن بر این مطلب توجه می دهند که تزیین و زیبا جلوه گر شدن کردار و اعمال زشت آدمی برای وی ، امری دایمی و جزو سنت ها و قوانین الهی است. به این معنا که آدمی هر گونه که تربیت می شود و خود را می سازد، همان گونه مسایل را تحلیل می کند و رفتار و کردارهایش را انجام می دهد. بر این اساس ، کسانی که خود را به زشتی ها عادت داده اند، به تزیین اعمال زشت خود نیز عادت می دهند. از جمله آیاتی که به این سنت الهی توجه می دهد می توان به آیات 108 و 122 سوره انعام و آیه 2 سوه یونس و آیه 37 سوره غافر اشاره کرد.

تزیین دهندگان اعمال زشت

اعمال زشت ، از سوی هر انسانی سالم ، مردود و مطرود است؛ ولی دو عامل اصلی است که زشتکاری را برای انسان تزیین می کند و می آراید به گونه ای که از انجام آن شرم و حیا نمی کند. عواملی که موجب تزیین زشتکاری آدمی و آراستگی آن می شود ، عامل درونی و بیرونی است.

عامل درونی همان نفس اماره به زشتی هاست که خداوند در آیاتی چون آیه 18 و 83 سوره یوسف و نیز 96 سوره طه به آن اشاره می کند. نفس انسانی که در اصل در حالت اعتدال و استوا آفریده شده است به سبب تمایلات طبیعی و غریزی به سوی خواسته های دنیوی و مادی کشیده می شود و از آن جایی که نفس انسانی سیر ناپذیر در هر دو جهت مادی و معنوی است ، اگر به سمت و سوی دنیا کشده شود، به همان اندازه و حد خود بسنده نکرده و راه فجور را در پیش می گیرد و حدود و مرزهای عقلانی و عقلایی و شرعی را می شکند و حریم ها را در می نوردد. این گونه است که با همه فشارهای وجدان و نفس لوامه و سرزنشگر، نفس اماره می کوشد تا مدیریت و مهار انسان را در اختیار گیرد و همه قوا را به خدمت خود در آورد. بنابراین برای این که دهان نفس لوامه و وجدان آدمی را ببندد و آن را خواب نماید به تزیین و آراستن زشتکاری ها اقدام می کند و می کوشد تا به هر شکلی شده زشتی ها را زیبا جلوه دهد تا انجام آن برای آدمی آسان گردد.

دومین عامل اصلی تزیین گری ، ابلیس و شیاطین بیرونی هستند که خداوند در آیاتی چون آیه 43 سوره انعام و آیه 48 سوره انفال و 39 و 40 سوره حجر و 63 سوره نحل و 24 سوره نمل و آیات دیگر، از شیطان به عنوان تزیین کننده اعمال باطل و زشتکاری های آدمی توجه و هشدار می دهد و از انسان ها می خواهد تا مواظب این دشمن بیرونی باشند که با فریب و نیرنگ و سوگند دروغ و وسوسه های می کوشد تا زشتکاری را نیک و زیبا جلوه دهد و مردم را به انجام آن تشویق و ترغیب نماید.

آثار تزیین گری

خداوند دست کم برای تزیین اعمال زشت به نیک و زیبا ، هشت اثر مادی و معنوی و دنیایی و اخروی بیان می کند. این آثار به تنهایی سرنوشت آدمی را دگرگون می کند و مسیر کلی وی را تغییر می دهد.

از جمله آثاری که خداوند برای تزیین عمل از سوی شیطان بیان می کند ، فریب و ارتداد از راه حق پس از شناختن آن است که در آیه 25 سوره محمد به آن اشاره می کند. این گونه است که آدمی پس از آن که حق را شناخت و کارهای خوب و بد را از هم تشخیص داد و نیک و زیبا را دانست، به سبب وسوسه ها و نیرنگ شیطان، به سوی زشتکاری ها گرایش می یابد و از آن جایی که از انجام زشتی با شناختی که دارد شرم و حیا می کند با تزیین آن به عنوان کاری مشروع و مطلوب ، وی را تشویق به انجام آن می کند.

انحراف از حق و اعراض از آن دومین اثری است که خداوند در آیاتی چون 12 سوره یونس و 24 سوره نمل به آن اشاره می کند. ابلیس و شیاطین وی می کوشند تا با زیبا جلوه دادن اعمال زشت و بد ، انسان را از مسیر حق و حقانیت خارج کرده و زمینه دوری از خداوند و راه راست را فراهم آورند. در آیه 37 سوره غافر این معنا مورد تاکید قرار می گیرد که چگونه ابلیس کارهای زشت فرعون را برای وی نیک و خوب جلوه داد تا وی را از مسیر حق و هدایت دور سازد و در نهایت در خشم و غضب الهی غرق شود.

گمراهی از دیگر آثار زیبا دیدن رفتارهای زشت انسان است که در آیاتی چون 37 سوره توبه و 8 سوره فاطر به آن اشاره شده است. تزیین اعمال از جانب شیطان موجب می شود تا آدمی از مسیر حق و عدالت بیرون رفته و دچار گمراهی و ضلالت گردد. بسیاری از کافران و منافقان به سبب تزیین اعمال ایشان از سوی نفس و شیطان است که به سوی تاریکی کفر کشیده می شوند.(نمل آیه 24 و رعد آیه 33 و انعام آیه 122)

فراموشی خدا و اعراض از ذکر و یاد او، اثری دیگر است که خداوند در آیه 12 برای زیبانمایی اعمال زشت بیان می کند. چنان که آیات 42 و43 سوره انعام به اثر و کارکرد دیگر تزیین اعمال زشت، و زیبا پنداشتن آن اشاره می کند که عبارت از غفلت مردمان از خداو پیامبران و دعوت ایشان است.

عجب و خودپسندی نیز از دیگر اثار تزیین اعمال است (فاطر آیه 8) چنان که شکست در نتیجه تزیین اعمال و فریب خوردن از وسوسه های شیطان اثری است که در آیه 48 به آن اشاره شده است.

بسیاری از مردم به سبب تزیین اعمال دچار تحیر و حیرت و سرگردانی می شوند و نمی توانند راه حق را از باطل تشخیص دهند. از این روست که خداوند به مومنان هشدار می دهد که از تزیین اعمال زشت پرهیز و اجتناب ورزند ؛ زیرا زیبانمایی کارهای زشت می تواند انسان را به گونه ای در آورد که قادر و توانا از تشخیص حق از باطل و زشت از زیبا نگردد و در مقام تحیر قرار گیرد و همانند کافران در دام زشتکاری های دایمی و همیشگی قرار گیرد. آیه 4 سوره نمل با اشاره به تزیین عمل برای کافران که موجبات کوردلی و تحیر آنان می شود به این مهم توجه می دهد.

باشد با هوشیاری و تدبیر اجازه ندهیم تا وسوسه های ابلیسی و شیطانی و هواها و خواسته های نفسانی ما را به سمت و سویی سوق دهد که ناتوان از درک و شناخت زشت از زیبا و بد از خوب باشیم. بنابراین هر گونه آراستن برخی از اعمال زشت به عنوان توجیه و خوب نمایی می تواند زمینه را برای کفر و نابودی ما فراهم آورد و ما را به سوی هلاکت و سقوط سوق دهد. یادکرد خداوند و تاکید بر اصول عقلانی و عقلایی و شرعی و حرکت در مسیر معروف و پسندیده ها و دوری از هر گونه زشتی و منکر و ناپسندی ها می تواند زمینه قدرت طلبی نفس اماره و نفوذ وسوسه های شیطانی را سلب کند و اجازه ندهد تا این دو نیرو و عامل مخرب به خواسته های خویش از طریق تزیین اعمال زشت دست یابند.