زیارت قبور از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از مستحبات شرعی، زیارت اهل قبور است. اما برخی نه تنها به زیارت قبور نمی روند و اعتقادی بدان ندارند، بلکه حتی به مبارزه و مقابله با این امر شرعی پرداخته و آن را حرام دانسته اند. در آیات قرآنی به علل و چرایی زیارت قبور و نیز علل مخالفت و عدم زیارت قبور اشاره شده که در این جا به آن ها پرداخته می شود.

اهداف و آثار زیارت از نظر قرآن

زیارت، دیدار کردن با قصد را گویند که در ریشه این واژه مفهوم میل و گرایش نهفته است؛ گویى زیارت کننده از دیگران روى گردانده و به سوى زیارت شونده تمایل و قصد کرده است(معجم مقاییس اللّغه، ج 3، ص 36، «زور») و نیز در معناى زیارت، قصد اکرام زیارت شونده و انس گرفتن با او نیز نهفته است .(المصباح، ج 1 – 2، ص 260، «زور»)

در آموزه های وحیانی قرآنی برای انتقال این مفهوم از واژه هاى «زرتم»، «آمین البیت»، «لتدخلنّ»، «لاتقم على قبره» و تعابیرى که معناى گفته شده را برساند، استفاده شده است.

از نظر قرآن، زیارت از هر نوعی مانند زیارت کعبه یا امام یا قبور می تواند با اهداف و نیز به انگیزه آثاری انجام شود که مشروع و مقبول پیشگاه الهی است. از جمله اهداف و فلسفه ها و نیز آثاری که قرآن برای زیارت بیان کرده می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. بهره مندی از فضل الهی: دستیابى به فضل و پاداشهاى الهى، از اهداف زائران کعبه است.(مائده، آیه 2) پس می توان گفت که یکی از اهداف و فلسفه زیارت، بهره مندی از فضل و پاداش های الهی در دنیا و آخرت است و شخص می خواهد این گونه با تامین رضایت الهی، از فضل الهی بهره مند شود. البته دست یابی به فضل و پاداش الهی مختص به زیارت کعبه نیست، بلکه زیارت امام زنده و حی معصوم(ع) و نیز زیارت قبور پیامبران و امامان معصوم(ع) نیز می تواند به همین هدف و فلسفه انجام شود؛ زیرا از نظر قرآن، ارزش مومن از کعبه برتر و بالاتر است و شکی نیست که پیامبران و امامان معصوم (ع) برترین مومنان در هستی هستند و زیارت ایشان و قبورشان نیز می تواند تامین کننده رضایت الهی و موجب دست یابی به فضل و پاداش های الهی باشد. در برخی از روایات است از جمله روایات امام صادق(ع) آمده است: اَلْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ اَلْكَعْبَةِ ؛ حرمت مومن از حرمت کعبه بالاتر است(بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۳۵۸؛ الخصال، ج 2، ص 27)؛ پس زیارت مومن برای احترام به او بیش تر از زیارت کعبه ثواب دارد که در بسیاری از روایات به آن اشاره شده است. حضرت فاطمه(س) نقل می کند: لقد قال رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم) مثل الامام مثل الکعبة اِذْ تُؤْتی ولا تأتی؛ همانا رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: مثل امام، چونان کعبه است که بر گردش می‌چرخند و او بر گرد چیزی نمی‌چرخد».(بحارالانوار، ج 36، ص 353) پس باید ماموم برای زیارت امام معصوم(ع) برود همان طوری که برای زیارت کعبه می رود تا این گونه از فضل و ثواب و پاداش های خاص الهی بهره مند شود؛ چنان که از زیارت کعبه و آثار آن بهره مند می شود. با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن می توان به این نکته توجه داد که فرقی میان زیارت معصوم مرده یا زنده نیست؛ زیرا آنان آگاه تر و عالم تر و قادرتر به تصرف پس از مرگ هستند و به عنوان شاهدان الهی اعمال مردمان را می بینند و در قیامت شهادت می دهند؛ زیرا آنان مظهر اتم و اکمل الهی هستند و همان طوری که خدا همه چیز را اکنون می بیند، آنان نیز می بینند و گواهی و شهادت می دهند.(توبه، آیه 105)
2. بهره مندی از ثروت و امکانات مادی: زیارت از جمله زیارت کعبه و زیارت معصومان(ع) و مومنان عامل بهره مندی از فضل الهی در مسایل اقتصادی و ثروت مادی است(مائده، آیه 2)؛ زیرا مراد از «يبتغون فضلاً» می تواند درخواست افزايش مال باشد. پس این گونه نیست که انسان با زیارت تنها به مسایل معنوی و پاداش های بزرگ اخروی نایل می شود، بلکه این زیارت می تواند در زندگی مادی و دنیوی او نیز تاثیرات مثبت داشته باشد و او را از ثروت و مال غنی سازد.
3. رضایت الهی: یکی دیگراز اهداف و فلسفه های زیارت از جمله زیارت کعبه، بهره مندی از رضایت الهی و آثار آن است.(مائده، آیه 2) از نظر آموزه های وحیانی فرقی میان زیارت کعبه و پیامبران و معصومان(ع) نیست، بلکه زیارت معصومان(ع) که برتر از کعبه هستند، برتر و سازنده تر است و رضایت الهی در آن بیش تر از کعبه تبلور و تجلی می کند.
4. درخواست دعا: یکی از اهداف و مقاصد کسانی که به زیارت پیامبر(ص) و معصومان (ع) می روند، درخواست دعا از ایشان و بهره مندی از آن است؛ زیرا این گونه می توانند از مغفرت و رحمت الهی برخوردار شوند؛ چرا که دعا و نیایش پیامبر(ص) و معصومان(ع) همانند دعا و نیایش افراد عادی و معمولی نیست، بلکه دعا و نیایش ایشان در پیشگاه خدا مقبول است و شخص می تواند این گونه از آثار توبه و مغفرت و رحمت الهی بهره مند شود.(نساء، آیه 64) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، فرقی میان زنده یا مرده بودن معصوم(ع) نیست؛ زیرا آنان شاهدانی الهی هستند(توبه، آیه 105) و می توانند شفاعت کنند و مردم با توسل به ایشان به اهداف و خواسته های خویش می رسند. پس با حضور در سر قبور ایشان می توان از آنان خواست تا برای زائر دعا کند و خدا نیز به توسل و شفاعت معصوم(ع) خواسته مطرح شده زائر از زبان معصوم را اجابت می کند.
5. رشد و بهره مندی علمی: زیارت پیامبران و معصومان(ع) به هدف و انگیزه رشد و بهره گیری علمی آنان می تواند انجام شود؛ زیرا آنان ابواب و درهای علوم الهی هستند.(کهف، آیات 60 تا 66) البته بر اساس روایات متواتر، مومنان به ویژه پیامبران و معصومان(ع) نه تنها دستشان پس از مرگ از دنیا کوتاه نیست، بلکه دستشان نسبت به دنیا بازتر است. معصومان(ع) همانند شهیدان زنده هستند و به عنوان شاهدان توانایی دیدن را دارند و آن چه را می بینند در قیامت شهادت می دهند.(توبه، آیه 105) براین اساس، کسانی که به زیارت قبور ایشان می رود، نه تنها از تعلیمات و تزکیه ایشان سود می برد، بلکه آنان موجبات رشد علمی و وجودی زائران را نیز موجب می شوند.
6. مغفرت الهی: از نظر قرآن، زیارت می تواند به داعی و انگیزه بهره مندی از مغفرت و آمرزش الهی انجام شود؛ زیرا زیارت پیامبر(ص) و معصومان به عنوان خلفای آن حضرت(ص) موجب بهره مندی زائر از مغفرت و آمرزش الهی می شود.(حجرات، آیات 2 و 3)
7. پاداش بزرگ الهی: کسی که به زیارت معصومان(ع) می رود هم چنین از پاداش بزرگ الهی بهره مند می شود و خدا لطف خاصی به او خواهد داشت.(حجرات، آیه 5)
8. خیر: یکی از آثار زیارت بهره مندی از خیری است که نصیب شخص از این زیارت می شود. زیارت معصوم(ع) این گونه است. خیر نیز به نعمتی گفته می شود که مفید و مناسب با شخص است.(حجرات، آیات 2 و 3)

احکام و آداب زیارت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از احکام پنج گانه را می توان برای زیارت بیان کرد:

1. زیارت واجب: برخی از زیارت ها واجب است؛ چنان که زیارت خانه خدا برای مستطیع واجب است(آل عمران، آیه 97؛ حج، آیه 27)؛ چنان که زیارت پیامبر(ص) و معصومان (ع) برای کسب تعلیم و تزکیه نیز لازم و ضروری است. از نظر آموزه های وحیانی اسلام و قرآن، زیارت قبور در برخی از موارد لازم و ضروری است؛ چنان که از واجبات زیارت قبور معصومان(ع) است؛ زیرا از تمام اعمال از جمله عمل حج این است که به زیارت معصومان(ع) رفت؛ زیرا خدا در قرآن، اکمال دین اسلام و اتمام نعمت را مبتنی بر پذیرش ولایت الهی در قالب ولایت معصومان(ع) دانسته است.(مائده، آیه 3) بنابراین هر عمل عبادی از جمله نماز و روزه و حج می بایست با زیارت معصوم(ع) تمام شود و شخص تحت ولایت معصوم(ع) به انتهای کار خویش برسد و این گونه اکمال و اتمام تحقق یابد.
2. زیارت حرام: از سوی دیگر، زیارت قبور کافران(توبه، آیه 84)، منافقان(همان) و فاسقان از مسلمان(همان) بر پیامبر(ص) حرام و ممنوع بوده است(همان) و اگر حکم به حرمت را درباره فاسقان و منافقان نتوان برای مومنان بار کرد، ولی می توان گفت که دست کم کراهت دارد که انسان مومن به زیارت کسانی برود که منافق و فاسق هستند؛ حال این زیارت در زمان حیات آنان باشد یا پس از مرگ و حضور بر قبر ایشان. هم چنین از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر گونه زیارت قبور به قصد تفاخر و تکاثر نیز حرام و ممنوع است و مسلمان و مومن نمی بایست به این انگیزه و قصد به زیارت قبور مردگان برود(تکاثر، آیات 1 تا 6) ؛ زیرا از تهديد به عذاب جهنّم در این آیات، حکم شرعی حرمت استفاده مى شود. پس از نظر قرآن، اموری چون فسق و کفر و نفاق و تکاثر و تفاخرجویی از مهم ترین موانع زیارت قبور است.
3. زیارت مستحب: از آیات و نیز روایات معتبر بسیار از جمله سنت و سیره پیامبر(ص) و معصومان(ع) می توان این حکم را استنباط کرد که زیارت قبور مومنان و مسلمانان امری مستحب است؛ زیرا پیامبر(ص) به زیارت اهل قبور می رفتند و برای اهل قبور دعا می کردند، ولی خدا از آن حضرت(ص) خواسته است تا در زیارت خویش این امر را مراعات کند و به سر قبور کافران و منافقان و فاسقان نرود.(توبه، آیه 84) هم چنین در روایات است که حضرت فاطمه(ص) به زیارت قبور بقیع و حتی شهدای احد در بیرون شهر مدینه نیز می رفت و در آن جاها عزاداری و گریه و نوحه خوانی داشت.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، در زیارت کعبه و معصوم و قبور مومنان می بایست آداب خاص آن را مراعات کرد. از آیات به دست می آید که آداب زیارت به دو دسته تقسیم می شود: آداب مخصوص زائر و آداب مخصوص مزور و زیارت شونده. این آداب عبارتند از:

1. صدای پایین هنگام زیارت: در زیارت امام معصوم(ع) می بایست ادب زیارت رعایت شود و با صدای بلند سخن نگفت و او معصوم(ع) را نطلبید و نخواند.(حجرات، آیات 3 و 5) پس بر اساس آیات و روایات، در زیارت معصوم(ع) می بایست مراعات آداب سخن گفتن و دعا کردن را به جا آورد و صدا را بلند نکرد و با داد و فریاد زیارت نکرد و درخواست خویش را مطرح نکرد.(حجرات، آیات 2 و 3)
2. اقامه و ایستادن هنگام زیارت: از دیگر آداب زیارت از جمله زیارت قبور، اقامه و ایستادن در کنار قبر و دعا و درخواست مغفرت و رحمت برای اهل قبور است؛ چنان که پیامبر(ص) انجام می داد.(توبه، آیه 84) به نظر می رسد که در زیارت معصوم(ع) نیز می بایست ضمن ایستادن و اقامه در نزدشان، از آنان خواست تا برای زائر دعا کند.(همان)
3. درخواست حاجت و دعا: هم چنین بر اساس آیات قرآنی درخواست دعا و نیایش از معصومان(ع) هنگام زیارتشان یکی از آداب مستحب است.(همان)
4. اذن دخول هنگام زیارت: هم چنین بر اساس آیات و روایات، در زیارت معصوم(ع) حیا کان ام میتا؛ یعنی زنده و مرده اش، می بایست اذن دخول گرفت و همین طور وارد نشد.(احزاب، آیه 53)
5. انتظار برای زیارت: از دیگر آداب زیارت معصوم(ع) انتظار و شکیبایی است تا معصوم(ع) اذن دخول دهد و پیش از آن وارد خانه نشود.(حجرات، آیات 3 و 5)
6. سلام هنگام زیارت: از آداب زیارت سلام کردن است. البته بر معصوم(ع) است تا در سلام پیش دستی کند.(انعام، آیه 54) پس در زیارت معصوم(ع) نه تنها باید سلام کرد، بلکه باید دانست که پیش از سلام ایشان این معصوم (ع) است که بر ایشان سلام کرده است و در حقیقت سلام زائر چیزی جز جواب سلام نیست. در روایت است که معصوم(ع) حیا کان ام میتا، تسمع کلامی و ترد سلامی، کلام مرا می شنود و سلام مرا پاسخ می دهد.
7. تبشیر: خدا پیامبر(ص) مامور کرده تا بر زائران خویش بشارت دهد.(انعام، آیه 54) پس از آداب زیارت از سوی معصوم(ع) آن است که بر زائر تبشیر کند و او را به چیزی بشارت دهد که موجب خشنودی اوست. بی گمان پاسخ و برآورد حاجات و درخواست های زائران از جمله بشارت های معصوم(ع) است.
8. فروتنی: زیارت شونده می بایست در برابر زائر فروتن باشد و با تواضع و فروتنی با زائر برخورد کند و از هر گونه تکبر اجتناب ورزد.(انعام، آیه 54) این همان سیره و سنت معصومان در طول تاریخ بوده است.
9. حفظ حرمت زائر: همگان می بایست احترام و حرمت زائر را حفظ کنند و کاری نکنند که موجب اذیت و آزار زائران شود.(مائده، آیه 2) بنابراین، فرقی نمی کند که زائر خانه خدا باشد یا زائر خانه معصوم(ع) یا زائر قبور مومنان. احترام و حرمت زائر در هر حال می بایست مراعات و حفظ شود.