اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیتاریخیعرفانمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

زندگی به سبک امام صادق(ع)

بسم الله الرحمن الرحیم

زندگی معصومان(ع) بهترین سرمشق برای کسی است که بخواهد سعادت دنیا و آخرت را با هم داشته و از حسنات هر دو سرا بهره مند شود. سبک زندگی معصومان(ع) که بر اساس فلسفه توحیدی و یقین به غیب سامان یافته است، می تواند اسبابی را در اختیار انسان قرار دهد که نه تنها محدود به اسباب مادی دنیوی نیست، بلکه حتی از اسباب مادی قوی تر و کارآمدتر باشد، به طوری که شخص هرگز در مشکلات نمی ماند، بلکه به امدادهای غیبی از آنها به توفیق الهی عبور می کند، و هرگز اندوه نسبت به گذشته یا خوف و ترس نسبت به آینده به سراغش نمی آید؛ زیرا بر ایمان و باوری تکیه دارد که روان انسان را به آرامش و آسایش سوق داده و در مقام سکونت و اطمینان قرار می دهد. بنابراین، افسردگی، اضطراب، نومیدی و دیگر مفاهیم روان شناسی دردهای بی درمان و یا سخت درمان یا بد درمان معنا و مفهوم خویش را از دست می دهد.

برشی کوتاه از فلسفه و سبک زندگی امام صادق(ع)

بی گمان بیان مصادیقی جزیی از فلسفه و سبک زندگی امام صادق(ع) در این نوشتار و مطلب کوتاه شدنی نیست، و تبیین همه آنها نیز بیرون از حوصله این مقال و خوانندگان است؛ بر همین اساس تنها با برشی کوتاه از آن تلاش می شود تا بنیادها، اصول و قواعد این زندگی کشف شود.

  1. بنیان های چهارگانه زندگی: امام صادق(ع) خود در بیانی کوتاه فلسفه و سبک زندگی خویش را این گونه ترسیم می کند: قِيلَ لِلصَّادِقِ ع عَلَى مَا ذَا بَنَيْتَ أَمْرَكَ ؟ فَقَالَ عَلَى أَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ- عَلِمْتُ أَنَّ عَمَلِي لَا يَعْمَلُهُ غَيْرِي فَاجْتَهَدْتُ؛ وَ عَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُطَّلِعٌ عَلَيَّ فَاسْتَحْيَيْتُ؛ وَ عَلِمْتُ أَنَّ رِزْقِي لَا يَأْكُلُهُ غَيْرِي فَاطْمَأْنَنْتُ؛ وَ عَلِمْتُ أَنَّ آخِرَ أَمْرِي الْمَوْتُ فَاسْتَعْدَدْتُ؛ از امام صادق عليه‏ السلام پرسیدند: كار خود را بر چه اساسى استوار ساخته‏ اى؟ فرمودند: بر چهار اصل: فهمیدم كه عمل مرا كسى ديگر انجام نمى ‏دهد پس (برای انجام آن) تلاش نمودم؛ دانستم كه خدا بر کار من آگاه است، پس از انجام کارهای ناشایست، حيا كردم؛  فهمیدم كه روزى مرا ديگرى نمى‏ خورد پس آرام گرفتم؛ دانستم كه پايان كار من مرگ است پس براى آن آماده شدم.(بحار الانوار، ج75، ص228)

الف: مهمان سفره عمل: شکی نیست که هرکسی مهمان سفره عمل خویش است؛ زیرا اگر در دنیا بخشی از نعمت های در قالب رحمت رحمانی و فضل الهی است؛ بلکه ادامه یا افزایش آن به رحمت رحیمی است که با پاداش عمل کار دارد؛ از این روست که در قرآن، بقای نعمت و عدم تبدیل آن به نقمت به نفس و عملکرد آن پیوند داده شده است.(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53؛ مائده، آیه 96)

البته از نظر آموزه های قرآن، عمل صالح، ایمان را نیز شامل می شود؛ زیرا چنان که روایت های دیگر همین امام معصوم(ع) و دیگر معصومان(ع) بر می آید، ایمان ناظر به عقل عملی است(الكافی، ثقة الإسلام كلينى،‏ ج ۱ ، ص ۱۱؛ معاني‏ الأخبار، شیخ صدوق، ص ۲۳۹ ؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۱، ص ۱۱۶)؛ از همین روست که افراد کافر وقتی در صحنه قیامت با حقیقت و عالم غیب مواجه می شوند، خواهان بازگشت به دنیا هستند تا ایمان بیاورند(زمر، آیه 58)؛ زیرا آنان در قیامت از نظر علمی به یقین رسیده اند، اما نمی توانند آن یقین را به قلب خویش پیوند زده و عقد القضیه علمی در اندیشه را به عقد القلب و عقیده تبدیل کنند(اعراف، آیه 176؛ نمل، آیه 14؛ زن در آینه جلال و جمال، جوادی آملی، ص 270 و 271)؛ زیرا امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: إِنَّ الْيَوْمَ عَمَلٌ وَ لا حِسابَ وَ غَداً حِسابٌ وَلا عَمَل؛. امروز روز عمل است و حسابى در كار نيست؛ و فردا روز حساب است و مجالى براى عمل نيست. (نهج البلاغه، خطبه 42؛ ارشاد القلوب، ج 1، ص 191)

هم چنین از نظر آموزه های وحیانی قرآن، در آخرت نیز همین گونه است؛ زیرا در دوزخ که هر کسی مهمان سفره عمل خویش از کفر و نفاق و کفران و دیگر اعمال بد و زشت خویش است که براساس «جزاء وفاقا» به او می رسد.(نباء، آیه 27) اما اهل بهشت در اصل آنان نیز مهمان سفره عمل خویش هستند؛ هر چند که خدا در ساحت پاداش، از فضل خویش نیز چیزی به آن می افزاید(ق، آیات 34 و 35) و ناتمام ها را تمام می کند و این گونه نقص را می زداید، هر چند که به نظر می رسد که در آن جا نیز عیب زدوده نمی شود؛ یعنی اگر کسی کمالی هر چند ناقص را نداشته باشد، در آخرت ایجاد کمالی برایش نمی شود؛ از همین روست که سخن از هشت بهشت و بهشت های گوناگون است که شامل مقربان و ابرار از سابقون و اصحاب یمین و مانند آنها است.(نگاه کنید، سوره واقعه، الرحمن، مطففین و مانند آنها) این تفاوت در بهشت به سبب عدم تحقق همه کمالات در همه افراد مومن صالح متقی است.

امام صادق(ع) می فرماید: اگر یقین دارم که هر کسی بر سر سفره عمل خویش است، پس هرگز بیکار نمی نشینم، بلکه نهایت کوشش و جهاد یعنی اجتهاد را خواهم کرد تا هر چه بیش و بهتر به ایمان و عمل صالح خویش بیافزایم و همه صفات کمالی را کسب کنم و چیزی را فرو نگذارم تا دست پر باشم؛ چرا که ایمان نیز دارای درجات و مراتبی است و لازم است تا آن را تشدید کرده و افزایش و ازدیاد دهم.(مائده، آیه 93؛ فتح، آیه 4) پس همان طوری که کسی در قیامت بار دیگری را به دوش نمی کشد، عملی را به دیگری پیش کش نمی کند(انعام، آیه 164؛ فاطر، آیه 18؛ نجم، آیه 38)؛ چرا که در قیامت نه رابطه ای چون خویشاوندی است و نه ضابطه ای چون خرید و فروش و تجارت و بیع.(مومنون، آیه 101؛ بقره، آیه 254) بلکه این خویشاوندان از هم می گریزند و حتی می خواهند برای نجات خویش آنان را به عنوان فدای خویش داده و از عذاب و غضب و انتقام الهی رهایی یابند؛ چرا که هر کسی مشغول به خویش است.(عبس، آیات 34 تا 37؛ معارج، آیات 10 تا 14)

امام صادق(ع) در بیانی می فرماید که به چیزی امر می کنیم که خودمان به آن باور داشته و عمل می کنیم؛ بنابراین، وقتی از اجتهاد برای آخرت سخن می گوییم، این مطلب بر اساس فلسفه و سبک زندگی خودمان است. ایشان می فرماید: إنّي وَاللّه ِ ما آمُرُكُم إلاّ بِما نَأمُرُ بِهِ أنفُسَنَا فَعَلَيكُم بِالجِدِّ و الاِجتِهادِ؛ به خدا سوگند من شما را به چيزى فرمان نمى دهم مگر آن كه خود را نيز بدان فرمان مى دهم ؛ پس بر شما باد كه تلاش و كوشش كنيد .(وسایل الشیعه، ج 12، ص 12، ح 8؛ کافی، ج 5، ص 78)

ب: حیا از خدا: دومین بنیان زندگی در فلسفه و سبک زندگی امام صادق(ع) حیا از خدا است؛ زیرا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، انسان در محضر خدا است؛ یعنی خدای بصیر و سمیع او را می بیند و می شنود؛ چرا که حتی علم الهی همان علم حضوری است که به معنای قرار گرفتن معلوم در محضر اوست؛ چرا که علم الهی از مصادیق مفاهیم و معانی نیست، بلکه حقایق خارجی و وجودی است. بر این اساس، همگان در محضر خدا هستیم. کسی که به این نکته علم و یقین داشته باشد، دیگر کاری نمی کند که بر خلاف اصول ارزشی فطری و شرعی باشد که قلب سلیم با تعقل یا از طریق نقل وحیانی معتبر به آن علم و آگاهی دارد؛ خدا به انسان می فرماید: أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى ؛ مگر ندانسته كه خدا مى ‏بيند! (علق، آیه ۱۴)

از نظر قرآن، عاقل حقیقی کسی است که بر اساس هدایت های فطری (طه، آیه 50)  و تشریعی(بقره، آیه 38) رفتار کند که اسلام بیانگر آن است؛ زیرا اگر این گونه نباشد، چنین شخصی سفیه و سبک مغز است که عقل در او رشد نکرده و به بلوغ نرسیده است؛ چرا که رشید بر اساس اسلامی عمل می کند که قلب سلیم به دور از مرض و ختم بر اساس فطرت آن را امضا می کند و فلسفه و احکام آن نیز بر اساس همان فطرت است.(بقره، آیه 130؛ روم، آیه 30؛ حجرات، آیه 7)

اصبغ بن نباته از علي (ع) روايت مي كند كه جبریيل بر آدم نازل شد و گفت: اي آدم من مأمور شده ‏ام كه ترا در انتخاب يكي از سه چيز مخير كنم، پس يكي را برگزين و دوتا را وا گذار. آدم گفت: چيست آن سه چيز؟ گفت: عقل و حياء و دين. آدم گفت: عقل را برگزيدم. جبریيل به حياء و دين گفت: شما باز گرديد و او را وا گذاريد! آن دو گفتند: اي جبرئيل ما مأموريم هرجا كه عقل باشد با او باشيم. گفت: خود دانيد و بالا رفت.(کافی، ج‏1، ص 11.)

بر اساس این روایت هر کسی عقل داشته  و از سفاهت به دور باشد، دارای دین اسلام و حیاء است؛ زیرا این امور مطابق با همان هدایت فطری الهی است که قلب از آن برخوردار است و در مقام تعقل به آن می رسد؛ اما اگر کسی قلب سلیم نداشته باشد، به دلیل آن که توانایی تفقه و تعقل را از دست می دهد، نمی تواند دین اسلام را بفهمد و بدان ایمان آورد و اهل حیا و اخلاق الهی باشد و از منکرات و فحشاء دوری نماید؛ زیرا چنین قلب بیماری به عالم غیب و خدا ایمان ندارد تا خود را در محضر الهی ببیند  و بداند و حیا ورزد؛ چنین افرادی هم چون چارپایان یا پست تر از آن در سطح گیاهان بلکه جماداتی چون سنگ هستند.(اعراف، آیه 179؛ حج، آیه 46) از این آیات فهمیده می شود که تعقل و تفقه در هر چیزی برای قلب سلیم است نه قلب بیمار یا مختوم یا مطبوع.

پس از نظر امام صادق(ع) اگر کسی خود را در محضر خدا بداند و ببیند، می بایست حیا ورزد و هنجارشکنی نکند و دست به منکرات و فحشاء دراز ننماید؛ زیرا اگر انسان خدا را نمی ببیند، بداند که خدا او را می بیند و در محضر خدا است؛ چنان که رسول الله(ص) می فرماید: أَنْ تَعْبُدَ اَللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ ؛ بنده آن است که خدا را چنان عبادت کنی مثل اين كه او را مي بينى، كه اگر تو او را نمي بينى او تو را مى‌بيند.( بحار الأنوار،  ج۶۷، ص۲۱۹؛ تفسير نور الثقلين،  ج۱ ، ص۵۵۳)

ج: اطمینان به رزق الهی: یکی از دغدغه های اصلی انسان در زندگی دنیوی، دغدغه های رزق و روزی است. البته رزق در اصطلاح قرآنی محدود به غذا و تغذیه و طعام نمی شود، بلکه یکی از اصلی ترین و مهم ترین مصادیق رزق همان طعام و رزق مادی است. امام صادق(ع) می فرماید وقتی من به این امر مطمئن هستم که روزی من به من می رسد نه به دیگری، پس هیچ دغدغه ای از این جهت ندارم و در مقام اطمینان و آرامش قلبی هستم؛ زیرا ترس از گرسنگی و عدم دست یابی به رزق و روزی به ویژه طعام و خوراک موجب می شود که انسان گرفتار اضطراب و جزع و فزع شده و صبر و شکیبایی خویش را از دهد؛ در حالی که وقتی من به این امر ایمان دارم که روزی و رزق به دست خدا است و خدا آن را تقسیم می کند، دیگر نه تنها اضطراب نخواهم داشت، بلکه به جمع آوری و تکاثر و کنز آن نمی پردازم.(زخرف، آیه 32)

البته خدا در رزق گاهی کم یا زیاد کرده و امر روزی را گاه تنگ و گاه دیگر گشاد می گیرد(قصص، آیه 82)، اما هیچ کس را از رزق و روزی محروم نمی سازد. البته بسیاری از مردم دنبال فضل و زیادتر از رزق و روزی تقسیم شده مقرری خویش هستند که در این جا باید تلاش کنند تا به آن برسند(مزمل، آیه 20)؛ اما در اصل طعام و رزق خدا مقرری خود را به هر کسی می رساند؛ چرا که خدا خیر الرازقین است.(حج، آیه 58؛ سباء، آیه 39؛ مومنون، آیه 72)

از نظر قرآن کسی دنبال تکاثر و جمع آوری می رود و مانع الخیر می شود که به خدا و تقسیم رزق ایمان نداشته باشد وگمان کند که خدا انسان را از رزق ابتدایی محروم می سازد؛ چنین افرادی هستند که هماره گرفتار اضطراب بوده و نسبت به گذشته اندوهگین و نسبت به آینده هراسناک هستند و در امر انفاق بخل می ورزند(معارج، آیات 18 تا 21)؛ در حالی که هر چیزی در هستی بر اساس مقدرات الهی تعیین شده و تحقق می یابد و چیزی بر قضا و قدر الهی حاکمیت ندارد.(حدید، آیات 22 تا 24)

از آن جایی که دعا به عنوان اسباب معنوی غیر مادی بسیار تاثیرگذار است، حضرت امام صادق(ع) در راستای تامین رزق خویش در نماز شب و قبل از فخر به این دعا توسل می جوید و می فرماید: وَ اُرْزُقْنِي خَيْرَ مَا قَبْلَ اَلْمَوْتِ وَ اُرْزُقْنِي خَيْرَ مَا بَعْدَ اَلْمَوْتِ؛ خیر هر چه قبل از مرگ و بعد از مرگ است روزی من گردان!(کافی، ج 2، کتاب الدعا، شماره 1863) از همین روست که ضمن دعا از عمل برای کسب روزی حلال نیز دست بر نمی داشت ؛ چنان که می فرماید: «إنِّی لَأعمَلُ فِی بَعضِ ضِیاعِی حَتَّی أعرَقَ و إنَّ لی مَن یَکفِینِی لِیَعلَمَ اللهُ عَزَّ و جَلَّ أنِّی أطلُبُ الرِّزقَ الحَلالَ؛با این که من می دانم کسی هست که روزی مرا در حد کفاف می رساند؛ امّا در ضیاع (زمین مزروعی) خود آن قدر کار می کنم تا عرق از بدنم سرازیر شود تا خدا بداند که من در طلب روی حلال هستم».(وسایل الشیعه، ج 12، ص 23، ح 8)

د: آماده برای آخرت: فلسفه و سبک زندگی امام صادق(ع) بر این بنیان استوار است که دنیا مزرعه آخرت است و انسان می بایست برای آخرت خود را آماده کند و با آمادگی و استعداد تمام، همه توش و توان مناسب برای زندگی اخروی خود را فراهم آورد. در این فلسفه و سبک زندگی هر چند که حسنات دنیا می بایست مورد استفاده قرار گیرد(بقره، آیه 201) اما هدف گذاری می بایست باری حسنات اخروی باشد؛ زیرا آن جا ابدی و اینجا موقت است. بنابراین، در هنگام نسبت سنجی و تقدیم و تاخیر، به گونه ای عمل می شود که آخرت مقدم و برتر قرار گیرد و حتی حسنات دنیوی برای صیانت از حسنات اخروی فدا و هزینه شود. این گونه است که از خود ایثار می کنند(حشر، آیه 9؛ انسان، آیات 8 و 9) و هرگز دنیا را برای آخرت ترجیح نمی دهند، چنان که کافران این گونه عمل می کنند، بلکه برای آخرتی کار می کنند که خیر و ابقی است.(اعلی، آیات 16 و 17)

امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: تَجَهَّزُوا، رَحِمَكُمُ اللّهُ، فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمْ بِالرَّحِيلِ، وَ أَقِلُّوا الْعُرْجَةَ عَلَى الدُّنْيَا؛ خداوند شما را رحمت كند، آماده كوچ [از اين جهان] شويد، چرا كه نداى رحيل در ميان شما داده شده است و علاقه و تكيه خود را بر دنيا كم كنيد.(نهج البلاغه، خطبه 204)

شخصى از اميرمؤمنان(عليه السلام) پرسيد: «مَا الاسْتِعْدادُ لِلْمَوْتِ؟»؛ (آماده شدن براى مرگ و سفر آخرت چگونه است؟) فرمود: «أداءُ الْفَرائِضِ وَ اجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَ الاشْتِمالُ عَلَى الْمَكارِمِ ثُمَّ لايُبالي أوَقَعَ عَلَى الْمَوْتِ أَمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَيْهِ»(1)؛ (انجام واجبات و پرهيز از محرمات و دارا بودن فضايل اخلاقى است. سپس تفاوتى نمى كند او به سراغ مرگ برود [مانند استقبال از شهادت در ميدان جهاد] و يا مرگ به سراغ او آيد.(الامالی، صدوق، ص 110؛ عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 279)

امام صادق(ع) نیز در تبیین استعداد و آمادگی برای آخرت می فرماید: أَعِدَّ جَهازَک وَ قَدِّم زَادَک وَ کُن وَصِیَّ نَفسِک وَ لَا تَقُل لِغَیرِک یَبعَثُ إِلیکَ بِما یُصلِحُک؛ دستگاه و وسایل خود را آماده کن و توشه خویش را پیش فرست و وصی خودت باش و کارهای خود را خودت انجام ده و به دیگری وامگذار که او برایت کارهایی را انجام دهد و اصلاح امر تو نماید.(شافی، ص 871)

  1. سرعت در انجام حاجت دشمن: از نظر آن حضرت(ع) وابسته کردن دشمن به خود یکی از راه های حفظ و صیانت خویش از دشمن است. بنابراین، وقتی دشمن نیازی و حاجتی مشروع دارد که انجام آن می تواند موجب تالیف قلوب شود و دشمنی را به دوستی تبدیل کند، لازم است تا این گونه عمل شود تا تالیف قلوب با عملی انجام شود که حاجت دشمن بدان برطرف شده و او خود را از تو بی نیاز و مستغنی نیابد. امام صادق(ع) می فرماید: إِنّی لَأسارِعُ إلی حاجَه عَدُوّی خَوفاً اَنْ اَرُدَّهُ فَیسْتَغْنی عَنّی؛ من در برآوردن نیاز دشمن خود (نیز) شتاب می کنم؛ زیرا می ترسم دست رد به سینه او زنم و او از من بی نیاز شود.(بحارالانوار، ج 78، ص 207)

آن حضرت(ع) در جایی دیگر نیز می فرماید: اَنَّ الرَّجُلَ لَیسْأَلُنی الْحاجه فَأُبادِرُ بِقَضائِها مَخافَه اَنْ یسْتَغْنِی عَنْها فَلا یجِدَ لَها مَوقِعاً إِذا جاءَتْهُ؛ هرگاه مردی از من درخواست حاجتی کرد، در رفع حاجت و نیاز او شتاب می ورزم؛ زیرا بیم آن می رود که کار از کار بگذرد و اقدام من در کمک به او دیگر به کارش نیاید. (عیون الاخبارالرضا – علیه السّلام -، ج 2، ص 179)

در فلسفه و فرهنگ امام صادق(ع) همه موجودات از جمله دشمنان نیز عیال الهی هستند، بنابراین، با این نگاه می توان به گونه ای رفتار کرد که حتی دشمنان نیز در رهن نیکی انسان قرار گیرند و وامدار شما باشند. آن حضرت(ع) می فرماید: الامام الصادق – علیه السّلام -: قال الله عزّوجل: ألخَلقُ عَیالی فَأَحبُّهُمْ إِلی أَلْطَفُهمْ بِهمِ وَ أَسعاهُمْ فی حَوائِجِهِمْ؛ خدای متعال می فرماید: مردم خانواده من هستند، پس محبوب ترین آنان نزد من کسانی هستند که با مردم مهربان تر و در راه برآوردن نیازهای آنان کوشاتر باشند. (الکافی، ج 2، ص 199)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا