مفهوم شناسی تزكیه
تزكیه كه از ریشه زكو گرفته شده به معنای پاكی، نمو، رشد، صلاح، شایستگی و مدح آمده است. (لسان العرب؛ ابن منظور؛ ج6؛ ص 64)
این واژه در فرهنگ قرآنی اسلامی به معنای خودسازی و تلاش آدمی برای دست یابی به تزكیه نفس به كار می رود. تزكیه نفس در حقیقت تلاش برای دست یابی به سبب هایی است كه به پاكی، رشد، شایستگی و مدح نفس می انجامد.
راغب اصفهانی در كتاب نفیس و ارزنده خود، مفردات الفاظ قرآن كریم تزكیه نفس را دو گونه می داند. به نظر وی آدمی گاه با عمل شایسته خویش به تزكیه نفس اقدام می كند و شایستگی خویش را نشان می دهد و گاه دیگر تنها با گفتار خویش می كوشد تا خود را تزكیه نماید. در حقیقت گاه تزكیه نفس با عمل شایسته و نیك انجام می پذیرد و گاه دیگر تنها با گفتار و سخن شخص می كوشد تا خویشتن را تزكیه نماید. راه نخست همان تزكیه واقعی و درستی است كه مراد و منظور خداوند در آیات بسیاری است ولی راه دوم كه از راه خودستایی انجام می گیرد نه تنها پسندیده نیست بلكه امری زشت و ناپسند شمرده می شود و كسانی كه خود را با خودستایی تزكیه و به عبارتی تطهیر می كنند مورد نكوهش مردم و خداوند قرار می گیرند. از این رو تزكیه به معنای خودستایی و تطهیر خود امری مذموم شمرده می شود و كسی افراد خودستا را دوست نمی دارد و به آنان اعتنایی نمی كند. (مفردات راغب اصفهانی ص 380 واژه زكو)
تزكیه نفس به معنای نخست آن كه امری در راستای تحول و تغییر در وجود حقیقی انسان و دست یابی به رشد و صلاح و شایستگی است، از خواسته های همگانی بشر است و حتی كسانی كه به دام خودستایی می افتند به سبب علاقه مندی به شایستگی ذاتی و تزكیه واقعی است كه این گونه به بیراهه می روند.
هر كسی دوست می دارد تا شایستگی ذاتی خویش را بنمایاند و ظرفیت های وجودی خود را آشكار سازد و به فعلیت درآورد. تزكیه نفس به معنای آشكارسازی و فعلیت سازی نهفته ها و دست یابی به صلاح و خیر و رهایی از شر و نقص و فساد، محبوب همه است و هر كسی كه به تزكیه نفس واقعی دست یافت همواره از سوی همگان از سوی دوست و دشمن مورد توجه و ستایش قرار می گیرد از این رو مردم، عارفان و پارسایان را می ستایند و در برابر آنان سر تعطیم و تكریم فرود می آورند.
اما در مقابل، كسانی كه خودنمایی و خودستایی می كنند و چیزی را كه ندارند و در خود تحقق نداده اند آشكار می سازند نه تنها مردم به آنان احترام و تكریمی نمی كنند بلكه آنان را مورد سرزنش قرار داده و به ناداشته ها نكوهش می كنند و حتی خودستایان را خوار كرده و از ایشان كناره می گیرند و حاضر به مصاحبت و همنشینی با آنها نمی شوند.
گرایش آدمی به خیر و صلاح و تزكیه نفس واقعی كه به معنای گرایش به هر چیز كمالی و زیباست، گرایش فطری و طبیعی است و حتی كسانی كه خود از تزكیه نفس و دست یابی به شایستگی ها و صلاح و رشد كمالی ناتوان هستند و یا به هر دلیلی به كمالیات تزكیه نفس نرسیده اند كسانی را می ستایند كه به پارسایی و خودسازی رسیده و در آن مسیر كمالی قرار گرفته اند.
زمینه ها و بسترهای تزكیه نفس
با نگاهی به آیات قرآنی می توان دریافت كه تزكیه نفس و خودسازی از مهمترین و بلكه اساسی ترین اهداف بعثت پیامبران است كه از سوی خداوند ماموریت یافته اند تا مردم را افزون بر شناخت خود و هستی و جایگاه و موقعیت خود و خدا و دیگران (تعلیم) به سوی تزكیه نفس و خودسازی رهنمون سازند. آموزه های وحیانی كه به شكل كتاب و سنت به دست بشر رسیده و ایجاد دولت و حكومت و قانون به شكل قانون های اخلاقی و اجتماعی و حقوقی و مانند آن، چیزی جز فراهم كردن بستر و زمینه های خودسازی و رشد فردی و جمعی بشر نیست. بر این اساس می توان گفت كه همه هستی از مقام الوهیت تا ربوبیت و از تعلیم و قانون و كتاب و دولت چیزی جز تزكیه نفس و خودسازی بشر هدف و منظور دیگری ندارد. همه هستی دست به دست هم داده تا زمینه ای فراهم آورد كه بشر به صورت فردی و جمعی خود و خدا و هدف آفرینش را بشناسد و در مسیر شدن كمال قرار گیرد و به خودسازی رشدی و اصلاحی اقدام كند.
براین اساس همگان هدف از آفرینش را در نهایت، خودسازی و تزكیه نفس برمی شمارند كه مفهوم دیگری از تقرب الی الله و دست یابی به كمال مطلق و لقاء الهی است كه در آیات دیگر قرآن بیان شده است.
اگر امام خمینی(ره) و یا دیگرانی از قرآن شناسان و دین شناسان بر این نكته تاكید می ورزند كه فلسفه عملی فقه، حكومت اسلامی است، با این همه هم ایشان اذعان دارند كه هدف از حكومت فراهم آوری بستر مناسب برای رشد و كمال یابی همه بشر و تزكیه نفس و خودسازی اوست.
بنابراین می توان گفت خودسازی به مفهوم واقعی كه عبارت دیگری از دست یابی به كمال مطلق و لقای الهی است همان هدف غایی و نهایی نه تنها آموزه های وحیانی بلكه هدف آفرینش و خلقت بشر است تا آدمی به كمال شایسته با تقرب الی الله و لقای او برسد و به عنوان ربوبیت طولی در مقام خلافت الهی، دیگران را نیز تزكیه كند و آنان را به سوی كمال شایسته و لایق ایشان برساند.
براین اساس همه اموری كه آدمی را به سوی كمال رشدی هدایت می كند از امور مادی و معنوی و آموزه های وحیانی و امور دیگر از این دست، از علل و عوامل و ابزارهای رشدی بشر بوده و زمینه ساز دست یابی بشر به تزكیه نفس می باشد.
از این رو خداوند در آیه 6 سوره مائده با اشاره به آموزه های وحیانی و تشریع احكام و واجبات، بر این نكته تصریح و تاكید می كند كه هدف از تشریع قوانین و احكام چیزی جز راهنمایی بشر به سوی تزكیه نفس و زمینه سازی برای دست یابی به كمال رشدی و خودسازی نیست. آیات 129 سوره بقره كه تعلیم حكمت و آیات الهی را به مردم بیان می كند بر این هدف نهایی نیز اشاره دارد كه هدف از همه این امور چیزی جز زمینه سازی و بسترسازی برای تزكیه انسان و فرصت بخشی به بشر برای دستیابی به شایستگی ها و كمالات نمی باشد.
براین اساس بعثت پیامبر(ص) و نزول قرآن و تشریع احكام و شریعت اسلامی به عنوان مصداقی از كلی بیان می گردد كه آیات چندی چون آیه 129 و 151 سوره بقره و آیه2 سوره جمعه بر تزكیه نفس و خودسازی به عنوان هدف بعثت پیامبر(ص) همانند دیگر پیامبران تأكید كند.
اگر در آیات قرآنی از اعمال صالح و رفتارهای هنجاری و اخلاقی و وجوب انجام آن سخن به میان می آید، در راستای بیان مصداقی حكم كلی است كه پیش از این در آیات پیش گفته بیان شده است. به این معنا كه بقیه آیات در حقیقت به مصادیق حكم كلی اشاره می كند.
بنابراین اگر از عمل صالح و یا انفاق و زكات و مانند آن به عنوان علل و عوامل بسترساز دستیابی به تزكیه سخن به میان می آید چیزی جز بیان مصادیقی از همان كلی آموزه های وحیانی تزكیه نیست.
پس می توان گفت كه هرچیزی كه آدمی را در مسیر كمالی قرار می دهد و موجبات شكوفایی استعدادها و بروز و ظهور كمالات بشری می شود، از ابزارها و علل و عوامل تزكیه نفس به شمار می آید.
با این همه برخی از امور، مورد تأكید بیشتر قرار گرفته است تا ضمن بیان اهمیت آن، به آدمی یادآور شود كه این علل و عوامل نقش ابزاری بهتری دارند و در راستای دستیابی به كمال بهتر می توانند مفید و سازنده باشند.
بنابراین هرگاه از ازدواج به عنوان زمینه ساز تزكیه و تطهیر انسان سخن به میان می آید (هود آیه 78) و به مردم هشدار داده می شود تا جلوی ازدواج زنان مطلقه را نگیرند تا زمینه طهارت اجتماعی فراهم آید (بقره آیه 232) و یا در آیه 30 سوره نور سخن از عفت گزینی اهل ایمان می شود كه به نظر قرآن عاملی مهم برای بسترسازی پاكی و بالندگی و خودسازی بشر است، به معنای بیان نمونه های تأثیرگذاری است كه نقش مهم و جدی در بالندگی و خودسازی بشر ایفا می كنند. در حقیقت این آیات بر نمونه هایی از حكم كلی اشاره دارد كه در كلی عمل صالح و یا آموزه های وحیانی از آن سخن به میان آمده است ولی از آن جایی كه این امور از نقش حساستری برخوردار است، از آن به عنوان نمونه و مصادیق بارز یاد شده است.
از آن جایی كه نفس آدمی بیشترین آسیب را از سوی هواهای نفسانی و خواهش های آن تحمل می كند و هواهای نفس آدمی در حقیقت گرایش های تشدیدی آدمی به سوی امور طبیعی همراه با زیاده خواهی نفس می باشد، خداوند از انسان ها می خواهد تا خواهش ها و گرایش های طبیعی نفس را مهار و مدیریت كرده و اجازه ندهند كه بخشی از وجود و خواسته های آدمی بر همه بخش های دیگر چیره شود و او را به سوی تباهی و فساد بكشاند.
از این رو آیات قرآن و آموزه وحیانی و سنت نبوی، بیشترین توجه و تأكید را بر اموری دارد كه خواسته ها و خواهش نفسانی به آن سو متمایل می شود و نفس می كوشد تا آدمی را بدان سو بكشاند و از دیگر امور غافل سازد.
از آن جایی كه مهمترین خواهش های نفسانی و زیاده خواهی آن در حوزه اموری چون خوردن و خوابیدن و خواهش های جنسی و عاطفی و مانند آن است خداوند برای مهار و كنترل این بخش از وجود آدمی دستورها و آموزه های خاصی را فرو فرستاده تا انسان با راهنمایی این دستورها بتواند خواهش نفسانی را مدیریت و كنترل كند و آن را در مسیر كمالی قرار دهد.
این گونه است كه خداوند برای مبارزه با خواهش های نفسانی جنسی و زیاده طلبی های آن، به مسئله ازدواج در چارچوب های قانونی برای ارضای شهوت جنسی (هود، آیه 78) و عفت گزینی (نور، آیه 30) تاكید می كند و برای جلوگیری و مهار نفس از خواهش های مادی و ثروت (آسایش و رفاه زیادی) به مسئله زكات (توبه آیه 103) و انفاق در راه رضای خدا (لیل، آیات 18 و 20) اشاره كرده و آن را عاملی از عوامل تزكیه نفس بر می شمارد.
رهایی بشر از خواهش ها و خواسته های زیادی نفس و مهار و مدیریت آن از راه ازدواج و انفاق و صدقه و زكات موجب می شود تا آدمی بتواند در مسیر كمالی و بهره گیری از همه استعدادها و ظرفیت های خویش قرار گیرد.
كسانی دراین مسیر قرار می گیرند كه نخست به خداوند و هدف خلقت و آفریدگاری و پروردگاری او ایمان آورده (طه آیه 75 و 76) و به تعالیم و آموزه های پیامبران در حوزه شناختی و عملی باور داشته باشند (بقره آیه 129 و 151 و جمعه آیه 2)، در این صورت است كه به رعایت حقوق دیگران اقدام كرده و عمل صالح را پیشه خویش می سازند (طه آیات 75 و 76) و در برخورد با دیگران از جمله مومنان، آداب معاشرت اجتماعی را به دقت مراعات می كنند.(نور آیه 27 و 28)
ضرورت تعادل میان خواسته های نفس و روح
برای اینكه فرصت های بیشتری به دیگر بخش های نفس داده شود و تنها مسائل نفسانی چون زن و شهوت غذایی و جنسی و مادی آدمی را به این سو و آن سو نكشاند قرآن پیشنهاد می كند كه انسان به تلاوت قرآن و آموزه های وحیانی بپردازد تا نسبت به حقایق هستی و روش های كنترل و مدیریت نفس آگاه شود. (بقره آیه 129 و آل عمران آیه 164 و جمعه آیه 2) و با حضور در مسجد (توبه آیه 108) این فرصت را به روح و روان خویش بدهد تا در محیط مناسبی قرار گیرد و هراز گاهی خود را هشدار باش دهد و اجازه ندهد كه محیط های دیگر اجتماعی او را به سوی غفلت از خودسازی بكشانند. به این معنا كه محیط اجتماعی اگر به گونه ای باشد كه آدمی را به سوی شهوات و افزایش خواسته های آن می كشاند می بایست هراز گاهی با حضور در محیط های مناسب، روح و روان این بخش از وجود خویش را نیز تقویت كند.
از این رو تلاوت آیاتی قرآنی، هم می تواند به قصد آگاهی و شناخت به خود و خدا و هستی و آگاهی از برنامه های سازنده خودسازی و هم عاملی در جهت قرار گرفتن در محیطی غیراز محیط هواهای نفسانی باشد. اگر برای ارضای خواهش ها و نیازهای نفسانی، سبح طویل در روز و تلاش و كوشش در اجتماع و زمین است، برای پاسخ گویی به نیازهای روحی و روانی نیز می بایست در هنگامه شب و سحر و در مسجد و كنار قرآن و تلاوت آن كوشید تا تعادل میان خواسته هایی نفس و روح، یعنی جسم از سویی و روان از سوی دیگر فراهم آید.
به سخن دیگر آدمی می بایست هم به خواسته های نفسانی و روانی و بدنی (مادی) خویش پاسخ دهد و هم می بایست به خواسته های جانی و روحی و معنوی خویش توجه داشته باشد.
انسان در صورت ایجاد تعادل میان بخش های مختلف خود، می تواند از رحمت خاص الهی بر خوردار گردد كه فرآیند تزكیه نفس و خودسازی را سرعتی بیشتر می بخشد. (تور آیه 21) این گونه است كه از فضل الهی و توجهات و عنایات خاص خداوندی نیز بهره مند می شود و در حالتی قرار می گیرد كه همه هستی برای كمك به او بسیج می شوند و مایه های تزكیه و پیراستگی سریع تر و شتاب آمیزتر نفس او را فراهم می آورند. (نور آیه 21)
بدین ترتیب انسان نجات یافته، دیگر از دام شیاطین تعادل شكن می رهد و از عوامل محرومیت از تزكیه چون تحریف كتب و آموزه های وحیانی (مائده آیه 4) و سوداگری با عهد و پیمان الهی (آل عمران آیه 77) و كتمان حقایق و معارف الهی (بقره آیه 174) و هرگونه علل و عوامل دیگر گمراه كننده و زیانبار می گریزد و خود را در مسیر كمالی قرار می دهد.
آثار تزكیه
در این حالت است كه شخص تزكیه شده و خودسازی كرده، در مقام رضا قرار می گیرد (لیل آیه 18 و 21) و در برابر پاكیزه ها تسلیم محض می شود (بقره آیه 128 و 129) و حقایق هستی از آیات تكوین و تشریع را چنان كه هست درمی یابد (واقعه آیه 77 و 79) و محبت خداوندی را به سوی خود جلب می كند (بقره آیه 222 و نیز توبه آیه 108) و به مقام رستگاری و فلاح می رسد كه مقام كمالی و رشدی بشر و لقای كمال الهی است (شمس آیات 7 و 9 و اعلی آیه 14) پس هم خود را از گناهان و نواقص و زشتی ها پاك می گرداند و هم در زدودن آلودگی ها و زشتی ها و ناپاكی ها از جامعه اقدام می كند؛ زیرا انسانی كه خودسازی كرده و به پاكی ها رسیده، از هر زشتی می گریزد و می كوشد تا همگان به آنچه او از كمالات رسیده، نیز برسند و از فواید آن بهره مند گردند. از این رو هر انسان خودساخته ای در اندیشه دیگرسازی و جامعه سازی برمی آید و اندیشه جامعه برتر و نیك، او را دربر می گیرد و از قرار داشتن مردم در زشتی و ناپاكی رنج می برد. (بقره آیه 151 و آل عمران آیه 164 و جمعه آیه 2 و بقره آیات 127 و 129 و آیات دیگر)
به هر حال اندیشه پاكی و تلاش برای آن، امری اساسی و مهم برای كسانی است كه خود را ساخته و به مقام رضا و تسلیم و محبت الهی رسیده اند و اكنون در مقام ربوبیت و نبوت تكوینی می كوشند تا دیگران را نیز به راه آورند و در مسیر كمالی قرار دهند. آنان در خود احساس مسئولیت شگفتی می كنند كه امیرمؤمنان(ع) در این باره می فرماید: اگر پیمان الهی از عالمان نبود جامعه را به حال خویش رها می ساختم، همین مسئولیت پذیری است كه آنان را به رنج می افكند به گونه ای كه خداوند از آن همه رنجی كه پیامبران و معصومان(ع) برای تزكیه جامعه می برند به سخن آمده و از آنان می خواهد تا چنان خود را به سختی نیفكنند كه هلاك شوند.
