اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیعرفانفلسفیمعارف قرآنیمقالات

زمینه های بهره مندی از توفیق الهی

 بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن این گونه نیست که هر کسی همه اسباب و عوامل انجام کاری را داشته باشد، حتما موفق می شود، بلکه اگر توفیق الهی همراه نشود، هرگز شخص به نتیجه دلخواه خود نخواهد رسید. بنابراین هیچ تلازم و ملازمتی میان فعل و نتیجه نیست؛ زیرا نسبت امور به هم چنان که تصور می شود، نسبت «علیّ و معلولیّ» نیست که اگر علت وجود یافت، معلول وجود می یابد؛ چرا که اسباب هر چند به سطح «علت» نزدیک باشد، هرگز استقلالی ندارد، بلکه زمانی آن امر نزدیک به «علت» تاثیر می گذارد که «مشیت الهی» بر تاثیر باشد، و گرنه هیچ  اتفاقی رخ نمی  دهد و موفقیتی حاصل نمی شود.

براساس همین سنت و قانون الهی حاکم بر هستی است که موضوعی در آموزه های وحیانی به نام «توفیق» مطرح شده است که به معنای ایجاد موافقت میان امری با امری است تا نتیجه دلخواه تحقق یابد؛ چنان که در قرآن به این سنت حاکم بر هستی این گونه اشاره شده است: وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ؛ و توفيق من جز به يارى خدا نيست بر او توكل كرده‏ ام و به سوى او بازگشته و از غیرش قطع امید می کنم.(هود، آیه 88)

در حقیقت اگر انسان هر کاری از جمله اصلاحاتی را در اجتماع دنبال می کند، می بایست بداند که جز به توفیق الهی نمی توان موفقیتی را کسب کرد؛ چرا که حتی اسباب زمانی تاثیر می گذارد که مشیت و حکمت و قضای الهی بدان تعلق گرفته باشد. پس توفیق داشتن و توفیق نداشتن در کاری تنها فراهم آوری اسباب مناسب برای هر کاری نیست، بلکه فراتر از آن امید بستن به مشیت و قضای الهی است تا موفقیتی کسب شود.

پرسش این نوشتار این است که از نظر آموزه های وحیانی قرآن، چگونه می توانیم امیدوار به توفیق الهی باشیم و چه کارهایی می تواند توفیق الهی را رفیق ما سازد و موفقیتی را برای ما رقم زند؟

نیاز انسان به توفیق الهی

توفیق اصطلاحی قرآنی است. توفیق از مادّه « وفق »، در لغت به معنای ایجاد مطابقت و موافقت بین دو چیز در کار خیر و نیک (مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 877 – 878 ، «وفق»)، و یا قرار دادن شخصى یا چیزى موافق با دیگرى است تا اندازه‌اى که تنافر و مخالفت از میانشان برود و موافقت و همدلى حاصل شود.( التّحقیق، ج 13، ص 159، «وفق»)

توفیق در اصطلاح قرآنی به معنای آن است که خدا به اراده خویش میان سبب و مسبب به گونه ای موافقت و سازگاری ایجاد کند که وجود چیزی یا انجام عملی، موجب تحقق مطلوب و نتیجه دلخواه شود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دنیا بر اساس قوانین و سنت هایی الهی اداره می شود که یکی از مهم ترین آنها، سنت اسباب است؛ چنان که امام صادق(ع) می فرماید: أَبَى اَللَّهُ أَنْ يُجْرِيَ اَلْأَشْيَاءَ إِلاَّ بِأَسْبَابٍ فَجَعَلَ لِكُلِّ شَيْ ءٍ سَبَباً وَ جَعَلَ لِكُلِّ سَبَبٍ شَرْحاً وَ جَعَلَ لِكُلِّ شَرْحٍ عِلْماً وَ جَعَلَ لِكُلِّ عِلْمٍ بَاباً نَاطِقاً عَرَفَهُ مَنْ عَرَفَهُ وَ جَهِلَهُ مَنْ جَهِلَهُ ذَاكَ رَسُولُ اَللَّهِ ص وَ نَحْنُ ؛ خدا خودداري و امتناع فرموده كه كارها را بدون اسباب فراهم آورد پس براي هر چيزي سبب و وسيله اي قرار داد و براي هر سبب شرح و گشايشي مقرر داشت و براي هر شرحي نشانه اي دانشي گذاشت و براي هر نشانه دري گويا نهاد، عارف حقيقي كسي است كه اين در را شناخت و نادان حقيقي كسي است كه باين در نادان گشت، اين در گويا رسول خدا(ص)است و ما.( الکافي ، الإسلامیة، ج 1، ص 183)

بر همین اساس است که به ذوالقرنین می فرماید تا برای رسیدن به هر چیزی اسباب مناسب همان چیز را به کار گیرد تا به نتیجه دلخواه و مطلوب برسد.(کهف، آیات 84 و 85 و 86 و 92)

وجود اسباب به این معنا است که هر چیزی سبب خاص خودش را دارد و نمی تواند برای رسیدن به چیزهای گوناگون تنها از یک سبب بهره برد. شناخت اسباب مناسب برای هر چیزی خود نیازمند توفیق الهی است که شخص بداند چه چیزی برای چه چیزی مناسب است.

البته باید توجه داشت که سنت اسباب در هستی به معنای این است که این سنت و قانون حاکم بر خود خدا باشد، به طوری که نتواند از تاثیر اسباب جلوگیری کند یا حتی خود مجبور باشد تا در دایره اسباب عمل کند، بلکه اذن الهی به تاثیرگذاری اسباب به عنوان یک اذن کلی نمی تواند محدودیتی برای قدرت الهی ایجاد کند؛ زیرا همه چیز از جمله قوانین و سنت های الهی تحت قدرت خدای عزیز و حکیم است. از همین روست که آتش با آن که اسباب سوختن است، در صورت قرار گرفتن مشیت الهی بر عدم تاثیر، موجب سوختن نمی شود، بلکه موجب سردی و سلامت است؛ چنان که در باره ابراهیم(ع) قضای الهی بر این قرار گرفته که آتش بر خلاف فطرت خویش نسوزاند: قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ؛ گفتم: ای آتش بر ابراهیم خنک و سلامت باش!(انبیاء، آیه 69)

هم چنین خدا به صراحت درباره تاثیر سحر یا علوم غریبه دیگر از جمله تعلیمات دو فرشته هاروت و ماروت می فرماید: فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ؛ آنها از آن دو فرشته چيزهايى مى ‏آموختند كه به وسيله آن ميان مرد و همسرش جدايى بيفكنند هر چند بدون فرمان خدا نمى‏ توانستند به وسيله آن به احدى زيان برسانند.(بقره، آیه 102)

پس تاثیر اسباب در محدوده مشیت، حکمت، اراده، اذن و قضای الهی است و این گونه نیست که قوانین، حاکم بر خدا یا بیرون از اراده الهی قرار گیرند، و خدا بر آنها سلطان عزت نداشته باشد.

از نظر آموزه های قرآنی، انسان در انجام هر کاری نیازمند توفیق الهی است. پس اگر کسی نیت و قصد کار خیر و نیکی کرد و اسباب آن را فراهم آورد، به معنا و مفهوم آن نیست که حتما آن کار خیر و نیک تحقق می یابد، بلکه اگر توفیق الهی نباشد، هیچ کاری به سرانجام نمی رسد. خدا به پیامبرانش توفیق داد تا خیرات را انجام دهند(انبیاء، آیه 73) و در دل انسان می اندازد تا کار خیری را انجام دهد یا شاکر خدا باشد (احقاف، آیه 15؛ نمل، آیه 19)؛ زیرا «أَوْزِعْنِي» به این معنا است که خدا است که در دل آدمی می افکند تا کار خیری را انجام دهد. این همان معنای توفیق الهی در انجام کار خیر و عمل صالح است؛ چرا که علامه طباطبایی می نویسد: «أوزعنى» به معناى الهام عملى و دعوت باطنى به انجام دادن خوبيها و شكر نعمتهاست. (الميزان، ج 18، ص 201) پس این توفیق الهی است که شخص به کاری نیک از جمله شکرگزاری رو می آورد و شاکر و سپاسگزار خدا می شود.

از نظر قرآن، ایمان اشخاص به توفیق الهی و اراده اوست.(انعام، آیه 125) وقتی خدا اراده کرد تا کسی ایمان آورد بر او منت می گذارد و دلش را گشاده می دارد تا اسلام و ایمان بیاورد.(همان؛ حجرات، آیه 17)

خدا هم چنین می فرماید که خاستگاه و منشاء صبر در انسان تنها خداست و او به صابران توفیق می دهد تا در برابر مشکلات و مصیبت ها و مانند آنها صابر باشند؛ از همین روست که خدا در قرآن می فرماید: وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللهِ؛ و صبر کن و صبر تو جز به خدا نیست(نحل، آیه 127)؛ يعنى: صبر تو نيست مگر با امداد و كمك خدا و توفيق او. (مجمع‌البيان، ج 5 – 6 ، ص 606)

این که انسان توفیق توبه پیدا کند(بقره، آیه 37؛ طه، آیه 122؛ قلم، آیات 48 و 49)، یا از ابتلائات الهی سر بلند بیرون آید(بقره، آیه 124؛ صافات، آیات 103 تا 106)، یا از اهل یقین و شهود و رویت شود(انعام، آیه 75)، یا در صراط مستقیم قرار گیرد(نحل، آیات 120 و 121)، یا از موهبت های الهی و هدایت های خاص و رشدی بهره مند شود(کهف، آیات 13 و 14)، یا پیشگام در امور خیر باشد(فاطر، آیه 32)، یا بر دشمن پیروز شود(بقره، آیه 249)، یا اصلاحاتی در اجتماع پدید آورد(هود، آیه 88) و از دست دشمن بگریزد(قصص، آیه 22)، و از شرور آنان در امان ماند(شعراء، آیات 61 و 62) همه این ها در گرو و رهن اراده و توفیق الهی است.

زمینه ها و موانع توفیق الهی

از نظر قرآن، انسانی موفق می شود تا از توفیقات الهی بهره مند شده و اسباب در کارهایش مفید و سازنده واقع شده و او را به هدف مطلوب خویش برساند که از نظر اعتقادی و رفتاری بر اساس فلسفه و سبک زندگی قرآنی عمل کند.

از همین روست که خدا مهم ترین بسترها و زمینه های دست یابی به توفیق الهی را توبه و بازگشت به خدا و انقطاع از غیر خدا یعنی حتی اسباب دانسته و می فرماید که اگر انسان دل به اسباب ببندد نتیجه ای عاید او نخواهد شد؛ زیرا تاثیر این اسباب به اراده الهی است.(هود، آیه 88؛ احقاف، آیه 15)

امیدواری به خدا و اعتقاد و ایمان به این که تنها و فقط خدا دستگیر انسان در تنگناها و مشکلات است(قصص، آیه 22)، و در همه طول و عرض زندگی خویش، هماره دست به دعا و نیایش به درگاه و پیشگاه الهی بلند کرده و در همان حال اقرار و اعتراف نماید که «لا موثر فی الوجود الا الله»؛ یعنی تنها خدا در هستی تاثیر می گذارد و هیچ یک از اسباب، خود به خود کاره ای نیست(احقاف، آیه 15؛ نمل، آیه 19؛ بقره، آیات 127 و 128)، و برای بندگی و عبادت تلاش کند و در بندگی خویش تنها حق جو بوده (انفال، آیات 22 و 23) و آموزه های وحیانی را اساس مناسک الهی خویش قرار داده (همان) و برای نجات محیط آلوده به محیط اسلام وارد شده (توبه، آیه 117؛ کهف، آیه 16) و در هر کاری قصد اصلاح امور را در دل داشته باشد(هود، آیه 88) و خدا را معاون خود قرار داده و بدو استعانت بجوید(حمد، آیه 5) آن گاه است که دست الهی از اسباب بیرون می زند و توفیق عمل می یابد و موفقیت و کامیابی برایش رقم می خورد.

البته از نظر قرآن، حتی زمانی که همه اسباب علیه اوست و ظاهر این است که شکست و عدم موفقیت برایش رقم خواهد خورد، اگر به این باور رسیده باشد که موثر در وجود تنها خدا است و این اسباب به اراده الهی می تواند تاثیر بگذارد، در همان هنگامی که همه اسباب قطع شده و نومید از اسباب است، خدای اسباب ساز خود اسبابی را فراهم می آورد که در اندیشه و فکر کسی نمی آید و در محاسبات عادی به حساب در نمی آید؛ چنان که آتش بر ابراهیم(ع) گلستان(انبیاء، آیه 69) و دریا برای موسی(ع) راه نجات و برای دشمن اسباب غرق و نیستی می شود.(شعراء، آیات 61 تا 66)

به هر حال از نظر قرآن، انسان می بایست تنها به اسباب دل بسته نباشد، بلکه به موثر و مسبب الاسباب یعنی خدا توکل کند که توفیق می دهد تا هر چیزی تاثیر بگذارد؛ از همین روست که خدا از مردم می خواهد تا تنها به خدا به عنوان موثر فی الوجود توجه و اهتمام داشته و از خدا به دعا و نیایش این تاثیرات را بخواهند و توفیق الهی را بجویند؛ زیرا در روايتى در تفسير آيه 5 سوره حمد از «ایاک نعبد و ایاک نستعین» از امام رضا (علیه السلام) آمده است: مقصود، درخواست ازدياد توفيق و ادامه نعمتهاست. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 19، ح 81)

از نظر قرآن، اگر گاه چیزی تحقق نمی یابد و توفیق حاصل نمی شود با آن که  اسباب فراهم بوده، به سبب این است که خیری در آن نیست، هر چند که انسان گمان می کند که تحقق آن خیر است، اما از نظر قرآن هیچ خیری در آن نیست؛ از همین روست که توفیقی دست نمی دهد و آن چیز تحقق نمی یابد؛ زیرا خدا در قرآن می فرماید که اگر خیری بود حتما تحقق می یافت و خدا توفیق می داد تا اسباب تاثیر خود را بگذارد؛ به عنوان نمونه اگر خیر باشد تا کسی مومن شود، ایمان می آورد؛ اما چون خیری در ایمان آن فرد نیست، با آن که همه اسباب فراهم است، ولی او توفیق ایمان نمی یابد.(انفال، آیات 22 و 23)

خدداوند قرآن می فرماید: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطى‏ وَ اتَّقى، وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى، فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى، وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى، وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنى‏، فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرى»؛ امّا آن کس که در راه خدا انفاق کند و پرهیزگارى پیش گیرد، و جزاى نیک الهى را تصدیق کند، ما او را در مسیر آسانى قرار مى ‏دهیم، امّا کسى که بخل ورزد و از این راه بى نیازى طلبد، و پاداش نیک الهى را انکار کند، بزودى او را در مسیر دشوارى قرار مى ‏دهیم.(لیل، آیه 5 تا 10)

در این آیات خداوند برای «توفیق الهی» سه عامل را بیان داشته است که عبارتند از: انفاق، پرهیزگاری و تصدیق جزاهای الهی و همچنین عوامل سلب توفیق را بخل، بی نیازی طلبی از خدا و انکار پاداش نیک الهی می داند .

برخی از عوامل توفیق غیر از انفاق، پرهیزگاری و تصدیق جزاهای الهی، عبارتند از: نیت خوب داشتن، چنانکه امام علی(علیه السلام) می فرماید: «من حسنت نیته أمّده التوفیق»؛ هرکه نیتش خوب باشد، توفیق یار او شود. (میزان الحکمۀ، ج 13، ص 6574، ح 20983)

چنان که گفته شدیکی از عوامل دیگر توفیق، دعا است. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: «علیک بالاستعانۀ بالهک و الرغبۀ الیه فی توفیقک»؛  برتوست که از خدایت کمک بگیری و توفیق را از او طلب کنی. (غرر الحکم 203)

عامل دیگر، نصیحت پذیری و موعظه است. زیرا ممکن است حتی کسانی که اهل عبادتند گاهی دچار کم رغبتی شوند، که در این حالت، نیاز به عوامل دارند که نشاط عبادت را به آن‌ها بازگرداند و موعظه می‌ تواند بسیار کارساز باشد حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «من اکبر التوفیق الأخذ نصیحۀ»؛ بزرگترین توفیق برای انسان پذیرش نصحیت است. (میزان الحکمۀ، ج 13، ص 6302، ح 20183.)

عوامل دیگری نیز برای توفیق بیان شده است، مانند: علم، مطالعۀ زندگی علماء و خوبان، مال حلال، توبه و استغفار، تلاش و پشتکار، حسن خلق، همنشین خوب، اخلاص، نظم و برنامه‌ ریزی، توسل و …

از عوامل سلب توفیق نیز علاوه بر بخل، بی نیازی طلبی از خدا و انکار پاداش نیک الهی، می توان به گناه اشاره کرد که یکی از این عوامل است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «إنّ الرجل یذنب الذنب فیحرم صلاۀ اللیل، و إنّ العمل السیّ، أسرعُ فی صاحبه من السکّین فی للّحم»؛ (یعنی همانا، بنده گناهی می‌ کند و به سبب آن از نماز شب محروم می‌ شود، سرعت تأثیرکار بد در آدمی از سرعت تأثیر چاقو در گوشت بیشتر است». (میزان الحکمۀ، ج 4، ص 1898، ح 6632.)

هم چنین حب دنیا(منافقون، آیه 9)، اشتغال به لغویات(میزان الحکمۀ، ج 11، ص 5336، ح 18287)غفلت و شرکت در مجالس گناه(اخلاق در قرآن، ج‏ 2، ص 359 و والاترین بندگان ص 211) و تنبلی و کسالت، همنشین بد، حرام خواری، کفران نعمت موانع توفیق الهی است.(همان)

خدا در قرآن می فرماید کسانی از جمله کافران(مائده، آیه 41؛ توبه، آیات 45 و46)، منافقان(همان)، یهودیان عنود و لجوج(همان) و کسانی که گرفتار ختم قلب(یونس، آیه 88)، ضیق صدر به جای شرح صدر(انعام، آیه 125)، مخالف با حق و حقانیت(انفال، آیات 22 و 23) و اهل شک در ساحت علمی و تردید در مقام عملی هستند(توبه، آیات 45 و 46) خدا به آنان توفیق نمی دهد تا به اهداف خویش برسند هر چند که همه اسباب عادی و معمولی را به کار گرفته باشند و بر اساس سنت و قوانین الهی حاکم بر هستی می بایست تاثیرگذار باشد، ولی هیچ تاثیری برای اسباب نیست و هدف و مطلوب آنان تحقق نمی یابد؛ زیرا خدا اجازه نمی دهد تا این افراد به اهداف خویش برسند.

امام سجاد(ع) در دعای خویش خواستار توفیق الهی شده و می فرماید: و وَفِّقني لِطاعَةِ مَن سَدَّدَني، و مُتابَعَةِ مَن أرشَدَني؛ خدایا! به من توفیق اطاعت از کسی که مرا به راه راست هدایت می‌کند و توفیق پیروی از کسی که مرا راهنمایی می‌کند، عنایت فرما.(صحیفه سجادیه، دعای 20)

ارزش و آثار توفیق الهی

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، توفیق همانند ایمان و اسلام از نعمت های بزرگ الهی است. چنان که امیر مؤمنان علی (علیه السّلام) می فرماید: التَّوفيقُ‌ أوَّلُ‌ النِّعمَةِ؛ توفيق، نخستين نعمت است.( غرر الحكم، تمیمی آمدی، ح۷۳)

پس، قبل از بهره مندی از هر نعمتی، خداوند توفیق دریافت آن را به انسان داده است. همچنین در روایت دیگری طبق نقل می‌فرماید: مَن أمَدَّهُ التَّوفيقُ أحسَنَ العَمَلَ ؛ هر كه توفيق يارَش شود، عمل نيكو انجام دهد. (غرر الحكم، تمیمی آمدی، ح۸۴۷۰)

آن حضرت اینچنین نقل شده است: عِبادَ اللَّهِ، سَلُوا اللَّهَ اليَقينَ؛ فإنَّ اليَقينَ رأسُ الدِّينِ… وارغَبوا إلَيهِ في التَّوفيقِ؛ فإنّهُ اسٌّ وَثيقٌ ؛ اى بندگان خدا! از خداوند يقين مسألت كنيد؛ زيرا يقين رأس دين است… و از او توفيق طلب كنيد؛ زيرا كه توفيق بنيادى استوار است. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، ص‌ 150)

در اهمیت و ارزش توفیق الهی همین بس که امام جواد(ع) می فرماید: مؤمن به توفیق الهی محتاج است. (تحف العقول ص 457.)؛ زیرا توفیق الهی پایگاه محکمی است که بدون آن امکان انجام کاری به طور صحیح امکان ندارد و انسان هماره به توفیق الهی نجات دارد تا اسباب به کار گرفته تاثیر مثبت و مطلوب خودش را بگذارد.

در برخی از روایات چنین آمده است که انسان مؤمن به سه خصلت‏ محتاج است: «توفیق از جانب خدا، واعظ و اندرزگویی از درون خود و پذیرش نصیحت از هر فرد خیرخواه که او را نصیحت کند».( برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج 2، ص 604، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق؛ ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله علیه و آله، ص 457، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404ق، 1363ش.)

معنای توفیق که در جمله اول این روایت آمده است، در لغت به معنای پشتیبانی، هماهنگ شدن و موفق شدن است؛ و مقصود از آن فراهم آوردن اسباب و مقدمات انجام کار خیر است.

 به بیان دیگر، توفیق و عمل همواره همدیگر را تکمیل می‌کنند؛ یعنی اگر انسان، عمل خالصانه کوچکی انجام دهد، شرایط برای عمل بزرگ‌تر برای او فراهم خواهد شد و در صورت انجام آن، توفیقات بیشتری نصیب او شده و در صورت استفاده نکردن از شرایط، سلب توفیق خواهد شد.

در بیان ارزش و اهمیت توفیق الهی نیز می توان به روایات بسیاری اشاره کرد که به آثار و ارزش آن  اشاره داشته است . باید توجه داشت که از توفیق در روایات به عنوان «لاقائد کالتوفیق»؛ بهترین راهبر، (نهج‌البلاغه، کلمات قصار 113) و «اجلٌ ما ینزل من السماء التوفیق»؛ با ارزشترین چیزی که از آسمان فرو می‌آید، (میزان الحکمۀ، ج 14، ص 6950، ح 22228،) تعبیر شده است.

در دعاهای فراوانی هم ازخداوند، توفیق طلب شده، مثل «ارزقنی فیها التوفیق لما وفقت له محمد و آل محمد» (مفاتیح الجنان، دعای شب بیست و دوم رمضان) و یا «وفقنی للّتی هی أزکی ….» (همان، دعای مکارم الاخلاق) و یا «اللهم ارزقنی توفیق الطاعۀ و بعد المعصیۀ…»(همان، دعای توفیق الطاعه)

شاید گفته شود چرا این توفیقات شامل حال گروهى مى‏ شود، در حالى که گروه دیگرى از آن محروم مى‏ گردند؟ باید گفت در حقیقت انجام عمل خیر، سبب توفیق الهى مى‏ گردد، و انجام اعمال شرّ، توفیق را از آدمى سلب مى‏ کند. (تفسیر نمونه، ج‏ 19، ص 485.)

توفیق و موافق قراردادن همه اسباب و وسائل خارجی تنها از جانب خداوند متعال امکان‌ پذیر است؛ زیرا کسی را چنین نیروی فراگیر و کاملی نیست که بتواند در هر موردی که می‌خواهد همه اسباب و مسائل مادی و معنوی را موافق سازد. (مصطفوی، تفسیر روشن، ج 11، ص 285، 14) در قرآن از زبان حضرت شعیب(علیه السلام) آمده است: «و ما توفیقی الا بالله»؛ توفیق من تنها از جانب خداوند است.(هود، آیه 88)

به هر حال توفیق و نهادینه کردن روح عبودیت، مانند دیگر فضائل نیاز به تمرین و تلاش دارد، زیرا همان‌ طور که عواملی مثل فطرت و عقل، انسان را به سوی عبادت و تکامل سوق می‌ دهند، عوامل متعددی از شهوت و هوای نفس و … انسان را از عبادت و عبودیت باز می‌ دارند. این اراده و تلاش و پشتکار است که می‌ تواند عوامل منفی را خنثی کند و انسان را در طریق عبودیت قرار دهد، امام رضا(علیه السلام) می‌ فرمایند: «من سأل الله التوفیق و لم یجتهد فقد استهزء بنفسه»؛ هرکس از خدا توفیق مسألت کند، در حالیکه کوشا و تلاشگر نیست، خود را به استهزاء گرفته است. (میزان الحکمۀ، ج 2، ص 862، ح 2790)

از نظر آموزه های وحیانی میان توفیق و دین داری رابطه مستحکم و استواری است، چنان که امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: كَما أنَّ الجِسمَ و الظِّلَّ لا يَفتَرِقانِ ، كذلكَ الدِّينُ و التَّوفيقُ لا يَفتَرِقانِ ؛ همان گونه كه جسم و سايه از هم جدا نمى شوند، ديندارى و توفيق نيز از يكديگر جدا نمى شوند.(میزان الحکمه، ج 6، ذیل واژه توفیق)

امیرمومنان امام على عليه السلام درباره ارزش و اهمیت توفیق بسیار سخن گفته است که برخی از مهم ترین آنها عبارتند از :   التَّوفيقُ عِنايَةٌ ؛ توفيق، عنايت [الهى ]است. یا امام على عليه السلام فرموده است: التَّوفيقُ رَحمَةٌ ؛ توفيق، رحمت [الهى ]است. یا : التَّوفيقُ مِن جَذَباتِ الرَّبِّ ؛ توفيق، از كشش هاى پروردگار است؛ یا :  التَّوفيقُ عِنايَةُ الرَّحمنِ ؛ توفيق، عنايت خداوند رحمان است؛ یا:  التَّوفيقُ أوَّلُ النِّعمَةِ ؛ توفيق، نخستين نعمت است؛ یا التَّوفيقُ قائدُ الصَّلاحِ ؛  توفيق، كشاننده به سوى پاكى و صلاح است؛ یا : التَّوفيقُ أشرَفُ الحَظَّينِ ؛  توفيق، با ارزشترين دو نصيب است؛ یا : التَّوفيقُ رأسُ النَّجاحِ ؛ توفيق، رأس كاميابى است؛ یا : التَّوفيقُ رأسُ السَّعادَةِ ؛ توفيق، اساس خوشبختى است؛ یا : بِالتَّوفيقِ تَكونُ السَّعادَةُ ؛  با توفيق، سعادت باشد؛ یا : التَّوفيقُ مِفتاحُ الرِّفقِ ؛ توفيق، كليد نرمش (مدارا) است؛  یا :  مَن أمَدَّهُ التَّوفيقُ أحسَنَ العَمَلَ ؛ هر كه توفيق يارَش شود، عمل نيكو انجام دهد؛ یا : مَن لَم يُمِدَّهُ التَّوفيقُ لَم يُنِبْ إلَى الحَقِّ ؛  هر كه توفيق مَدَدش نكند، به حق رو نياورد؛ یا : كَيفَ يَتَمَتَّعُ بِالعِبادَةِ مَن لَم يُعِنْهُ التَّوفيقُ ؟! ؛ چگونه از عبادت بهره مند شود كسى كه توفيق ياريش نكرده است! یا :  لا يَنفَعُ اجتِهادٌ بغَيرِ تَوفيقٍ ؛  هيچ كوششى بدون توفيق سود نمى بخشد؛ خَيرُ الاجتِهادِ ما قارَنَهُ التَّوفيقُ ؛ بهترين كوشش، آن است كه با توفيق قرين شود؛ یا: لا يَنفَعُ عِلمٌ بغَيرِ تَوفيقٍ ؛ هيچ دانشى بى توفيق سود نبخشد؛ یا  لا نِعمَةَ أفضَلُ مِن التَّوفيقِ ؛ هيچ نعمتى برتر از توفيق نيست؛ و مانند آنها.(نگاه کنید: میزان الحکمه، ریشهری، جلد سیزدهم ، ذیل واژه توفیق)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا