زمانی برای توبه

بسم الله الرحمن الرحیم

توبه به معنای بازگشت و رجعت، و در اصطلاح قرآنی، بازگشت بنده به سوی خدا از خطا و گناه، و بازگشت خدا به سوی بنده با پذیرش توبه و قبولی آن است؛ بنابراین، توبه غیر از انابه است که به معنای انقطاع از غیر خدا به سوی خدا است. توبه، زمانی شکل می گیرد که شخص پس از آگاهی و شناخت به گناه و خطا به سرعت از آن عمل پشیمان و نادم شده و توبه نموده و به اصلاح امر خطا و گناه بپردازد.

از نظر قرآن، توبه در زمان خودش می بایست اتفاق بیافتد تا تاثیر مثبت به جا گذارد؛ از همین روست که در آیات و روایات تاکید بسیاری بر سرعت و شتاب در توبه شده و تاخیر و تسویف را گناه دانسته است.

وجوب فوری توبه

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسی که گناه می کند نه تنها از خدا و فضل و رحمتش دور شده، بلکه در معرض خشم و غضب الهی قرار می گیرد؛ از همین رو، می بایست ترسان و هراسان باشد و به محض آگاهی نسبت به خطا، با ندامت و عذرخواهانه به درگاه الهی بازگردد و توبه کند. از همین روست که از نظر قرآن، فوریت توبه واجب و ضروری و تاخیر در آن گناه است؛ زیرا تاخیر در توبه به معنای جرات و تجری نسبت به خدا است؛ شخص با تاخیر نشان می دهد که هیچ ترس و خوفی از خدا و خشمش ندارد، و غضب الهی در نظرش خرد و کوچک است.

خدا در بیان شرایط قبولی توبه این مهم به صراحت اشاره کرده و می فرماید: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللهُ عَلِيمًا حَكِيمًا؛ توبه نزد خداوند تنها براى كسانى است كه از روى نادانى مرتكب گناه مى ‏شوند سپس به زودى توبه مى كنند؛ اينانند كه خدا توبه‏ شان را مى ‏پذيرد، و خداوند داناى حكيم است.(نساء ، آیه 17)

در این آیه افزون بر شرایط قبولی توبه به فوریت آن به عنوان اصل اساسی در توبه توجه داده شده است؛ سپس خدا در آیه دیگر به صراحت تاخیر را جایز نمی شمارد و توبه دیر هنگام و بیرون از وقت مناسب آن را اصلا از مصادیق توبه نمی شمارد؛ زیرا بازگشت و رجعتی از گناه انجام نشده و بازگشتی به سوی خدا نداشته است، بلکه هم چنان بر خلاف جهت زیست کرده تا زمانی که وقت توبه گذشته است. از همین رو خدا  در ادامه می فرماید: وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الآنَ وَلاَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا؛ و توبه پذيرفته نيست از كسانى كه گناه مى كنند و آن را تاخیر می اندازند تا وقتى كه مرگ يكى از ايشان دررسد و آن گاه مى‏ گويد: اكنون توبه كردم؛ و نيز توبه پذيرفته نخواهد بود از كسانى كه در حال كفر مى‏ ميرند. آنانند كه برايشان عذابى دردناك آماده كرده‏ ايم. (نساء ، آیه 18)

پس اگر توبه در زمان خودش انجام نگیرد، پذیرفته نمی شود؛ چنان که توبه هنگام بروز و ظهور نشانه ها و علائم عذاب و غضب الهی بی فائده و بی تاثیر است؛ چنان که درباره توبه فرعون می فرماید: وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ؛ آلْآنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ ؛ و فرزندان اسرائيل را از دريا گذرانديم. پس فرعون و سپاهيانش از روى ستم و تجاوز آنان را دنبال كردند تا وقتى كه در شرف غرق شدن قرار گرفت، گفت: ايمان آوردم كه هيچ معبودى، جز آنكه فرزندان اسرائيل به او گرويده‏ اند نيست و من از تسليم ‏شدگانم ؛ اینک در حالى كه پيش از اين نافرمانى می کردى و از تباهكاران بودى.(یونس، آیات ۹۰ و۹۱)

از نظر قرآن، انسان وقتی کار زشت، خطا و گناهی مرتکب شود، ممکن است اصلا از کرده خود پشیمان نشود و آثار ندامت در روان و تن او آشکار و هویدا نشود؛ زیرا نه تنها از کارش پشیمان نیست، بلکه حتی بدان افتخار می کند؛

اما گاهی شخص به دلیل آن که هنوز قلبش بیمار نشده و از سلامت برخوردار است، با سرزنش و ملامت نفس الهی(قیامت، آیه 2) مواجه شده و پشیمان می شود و نادم می گردد. از این رو همه انواع پشیمانی ها به یک معنا ارزشی است؛ ولی زمانی این پشیمانی سودمند است که همراه با عمل مفیدی چون توبه و اصلاح خطا و گناه باشد؛ زیرا اگر چه پشیمانی در هر حالی ارزشی است، ولی در هر حالی مفید و سازنده نیست؛ چنان که پشیمانی و توبه دیر هنگام و به زمان عذاب هیچ تاثیری ندارد و سودی نمی رساند.(سباء، آیه 33؛ یونس، آیه 54)

از نظر قرآن وقتی پشیمانی و ندامت سود دارد که به هنگام و به موقع باشد؛ زیرا در این صورت است که شخص پس از پشیمانی به دنبال توبه و اصلاح امر می شود و خطا و گناه خویش را به شکلی با عذرخواهی و توبه و اصلاح و مانند آنها جبران می کند. بنابراین، وقتی گفته می شود: كَفي بِالنَدمِ تُوبِة؛ پشیمانی به عنوان توبه کفایت می کند.(الکافی، ج 2، ص 426) به این معنا است که پشیمانی که در وقت و زمان خودش انجام بگیرد، به حکم توبه بوده و پذیرفته می شود.

به سخن دیگر، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، پشیمانی پس از ارتکاب عمل زشت، اگر با تاخیر و در زمان مجازات باشد، سودی ندارد؛ زیرا بسیاری از مجرمان تا زمانی که دستگیر نشدند و مجازات و کیفری را احتمال ندهند، دست از جرم و جنایت بر نمی دارند، اما همین که احساس خطر کردند و مجازات را می بینند، دم از پشیمانی و ندامت می زنند، که در این زمان دیگر سودی ندارد؛ زیرا این افراد از کرده خویش پشیمان و نادم نیستند، ولی ندامت آنان نسبت به شرایطی که در آن قرار گرفته اند و می خواهند به گونه ای از آن رهایی یابند. از همین روست که وقتی قوم هود، ناقه صالح را پی کرد و کشت، پشیمان شدند: فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ.(شعراء، آیه 157) اما این ندامت به حال آنان سودی نداشت؛ زیرا اولا از زشتکاری خویش پشیمان نشدند، بلکه از وقوع یا احتمال قوی وقوع عذاب ترسیدند و به دلیل رویت عذاب هم چون فرعون یا قوم هود پشیمان شده و توبه کار شده اند. چنین توبه ای هیچ تاثیری در برداشت شدن عذاب از آنان ندارد؛ زیرا تسویف و تاخیر از پشیمانی و توبه نشان می دهد که واقعا پشیمان و توبه کار از اصل خطا و گناه نیستند، بلکه ترس از عذاب دارند و با بهانه جویی و عذرخواهی از طریق توبه می خواهند خود را از عذاب رها سازند.

بسترهای توبه از نظر قرآن

از نظر قرآن، هر کسی توبه نمی کند، بلکه کسانی توبه می کنند که شرایط توبه را داشته باشند؛ از مهم ترین شرایطی که موجب می شود تا شخص گرایش به توبه داشته باشد، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ایمان: تا کسی به خدا و قبر و قیامت ایمان و باوری نداشته باشد، سراغ توبه نمی رود؛ از همین روست که کافران دنبال توبه نیستند؛ چنان که کافران قوم لوط(شعراء، آیه 157) تا زمانی که عذاب را ندیدند، دنبال توبه نبودند یا فرعون وقتی خود را در حال غرق شدن دید و موسی (ع) را نجات یافته، به آن حضرت(ع) ایمان نیاورد. (یونس، آیات ۹۰ و۹۱) بنابراین، رویت عذاب و دیدن آن، ممکن است کسانی را به سوی توبه سوق بدهد، ولی چنین توبه ای سودی ندارد؛ زیرا توبه دیرهنگام، بی فایده و بی تاثیر است.(روم، آیه 41؛ قلم، آیات 17 تا 20) البته به نظر می رسد کسانی که به ظاهر مسلمان هستند، ولی اعتقادی به بازخواست خدا در قیامت ندارند، اهل توبه نیستند؛ از همین روست که توبه را تاخیر می اندازند و امروز و فردا می کنند و به اصلاح کار خویش نمی پردازند.(قلم، آیات 17 تا 20؛ تحریم، آیه 8)
2. علم به علم الهی: کسانی اهل توبه خواهند بود که خدا را حاضر و ناظر به کار خویش دانسته و علم الهی را به معنای بصیرت و شهود و رویت بدانند و بر این باورند باشند که خدا آنان را می بیند.(علق، آیه 14) پس علم انسان به علم الهی نسبت به افکار و رفتار و نیات و اعمال موجب می شود تا انسان از خطا و گناه و معصیت خویش توبه کند و خشم الهی را از خویش دور ساخته و رحمت را به خود جلب کند.(نساء، آیه 17؛ توبه، آیات 104 و 105)
3. علم به قبولی توبه از سوی خدا: از دیگر عواملی که بستر و زمینه توبه را فراهم می آورد، علم انسان به این که خدا توبه پذیر است و عذر و توبه و ندامت توبه کار را می پذیرد. چنین علم و ایمانی موجب می شود تا انسان دنبال توبه برود.(مائده، آیات 34 و 39 و40؛ توبه، آیه 104) کسانی که معتقد هستند که خدا توبه پذیر است و حتی اگر بارها توبه کرده باشند، باز توبه آنان را می پذیرد اهل توبه می شوند و پس از خطا و معصیت بی درنگ توبه می کنند تا مشمول رحمت شده و از غضب الهی در امان مانند.(آل عمران، آیه 89؛ مائده، آیات 34 و 39 و40)
4. عبادت خدا: کسی که بخواهد توبه اش پذیرفته شود می بایست اهل اطاعت و بندگی خدا باشد و در عبودیت و عبادت کم نگذارد؛ زیرا چنین شخصی خدا را بنده است و تنها او را ولی مطلق بر خود و هستی می داند.(هود، آیات 2 و 3 و 61)
5. سختی و بلا: انسانی که در آرامش و آسایش باشد، کم تر به فکر خودسازی و بازسازی افکار و رفتار است؛ اما وقتی با بلایا و سختی ها مواجه می شود، احساس می کند که نیازمند توبه و استغفار است. از همین روست که وقتی حضرت یونس(ع) خود را در بلا و فتنه الهی یافت، نسبت به خطای خویش؛ یعنی ترک اولی خود، آگاه شده و توبه کرد.(انبیاء، آیه 86) خدا در قرآن بیان می کند که قرار گرفتن انسان در فتنه ها و آزمون ها و ابتلائات الهی موجب می شود تا شخص در شرایطی قرار گیرد که توبه کند و به اصلاح امر خویش بپردازد.(اعراف، آیه 168؛ توبه، آیات 125 و126؛ قلم، آیات 17 تا 32)
6. توجه به رحمت و غضب الهی: از نظر قرآن، انسان مومن می بایست هماره میان خوف و رجا باشد؛ به این معنا که امید به رحمت الهی و خوف از غضب الهی موجب می شود تا تعادل در رفتار انسان حاکم شود. پس رحمت بی جا و خوف نابجا موجب می شود تا انسان سقوط کند؛ زیرا رحمت بی جا به معنای آن است که انسان جرات یابد هر کاری را انجام بدهد بی آن که از تبعات و پیامدهای زیانبار آن هراس داشته باشد؛ کسی که احساس امنیت کاذب داشته باشد، به خود ضربه می زند و با جرات و گستاخی خود را در دام غضب الهی می افکند که راه گریزی از آن نیست؛ هم چنان خوف نابجا موجب می شود که انسان دچار یاس و نومیدی شود و با قنوط از رحمت خدا، دنبال توبه و اصلاح خطا نرود بلکه در باتلاق گناه غرق شود. بر همین اساس، توجه به رحمت و غضب الهی در ساختار خوف و رجا می تواند انسان را در مسیر توبه قرار دهد تا این گونه از غضب الهی به سبب گناه و خطا در امان ماند و از رحمت الهی نیز نومید نشود و بداند که با توبه نه تنها گناهانش آمرزیده می شود، بلکه در رحمت گشوده و بدی و زشتی به نیکی تبدیل می شود.(توبه، آیات 102 و 104 و 117 و 118؛ غافر، آیه 106؛ اعراف، آیه 153؛ فرقان، آیه 70)
7. تقوای الهی: کسانی که اهل تقوای الهی هستند از خدا خشیت داشته و بر آن هستند تا به گونه ای رفتار کنند که خدا از آنان راضی باشد و اگر خطایی کردند جبران و اصلاح کنند. پس تقوای الهی و خداترسی نقش اساسی در توبه کار شدن شخص دارد.(حجرات، آیه 12)
8. توفیق الهی: خدا می بایست توفیق بدهد که شخص در شرایطی قرار گیرد که انگیزه توبه و اصلاح امر در او ایجاد شود. در حقیقت این توفیق الهی است که توبه را رفیق فکر و رفتارش می کند.(بقره، آیات 37 و 54 و 64 و 128 و160 و 187 و آیات بسیار دیگر) البته در آیات قرآنی بیان شده که چه کسانی با چه شرایطی از توفیق الهی بهره مند می شوند که در جایی خود به آن پرداخته شده است.
9. ذکر الهی و استغفار و استعاذه: کسی توفیق توبه می یابد که اهل ذکر (آل عمران، آیه 135؛ نصر، آیه 3) و استغفار(نساء، آیه 64؛ آل عمران، آیه 135) و استعاذه(توبه، آیه 118) باشد، یعنی دنبال غفران الهی و قرار گیری در پناهگاه امن او باشد؛ زیرا اگر شخص بداند که هیچ پناهگاهی جز خود خدا نیست، به طور فطری از خدا به سوی خدا می رود و می گوید: اعوذ بک منک.(همان)
10. چهل سالگی: انسانی که به میان سالی برسد، از نظر ابعاد گوناگون در شرایطی قرار می گیرد که اهل توبه می شود؛ زیرا بیش تر افراد به بلوغی می رسند که آنان را نسبت به آینده و آخرت خویش دلنگران می سازد.(احقاف، آیه 15)
11. اصلاح : انسانی که دنبال توبه است می بایست تلاش کند تا خطا و معصیت را اصلاح کرده و به نوعی جبران نماید. این جبران کردن با عذرخواهی یا ندامت یا امور دیگری انجام می شود. پس کسی که دنبال توبه نیست هرگز دنبال اصلاح نمی رود و نیت اصلاح نخواهد داشت. خدا بارها به این نکته توجه می دهد که توبه می بایست با اصلاح امر همراه باشد؛ زیرا بقای فساد نمی تواند بازگشتی را تضمین کند که مفید و سازنده باشد.(بقره، آیه 160؛ آل عمران، آیه 89؛ نساء، آیه 16)