اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیاقتصادیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

ریشه و آثار بخل و چشم تنگی

بسم الله الرحمن الرحیم

بخل که در فارسی به چشم تنگی معروف است، رذیلتی اخلاقی است که انسان را از بخشش مال و احسان و انفاق و کرم و جود باز می دارد. بدتر از بخیل انسان خسیس است که حتی نسبت به خودش نیز بخل می ورزد و تنها به تکاثر مال و گردآوری آن پرداخته و چیزی را خرج و هزینه زندگی اش نمی کند. این دو خلق و خوی زشت در آدمی ریشه و آثاری دارد که نویسنده با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا جنبه اجتماعی آن را که همان بخل باشد را بررسی کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

بخل و چشم تنگی

برخی از رذایل اخلاقی انسان فردی و برخی اجتماعی است. به عنوان نمونه در انسان دو رذیلت خساست و بخل است که تنها تفاوت آن در بروز و ظهور فردی و اجتماعی آن است. خساست صفتی است که موجب می شود تا انسان اموالش را برای خودش نیز هزینه و صرف نکند. برخی از این افراد نسبت به خانواده خساست دارند ولی برخی حتی به خودشان رحم نمی کنند و تنها دوست دارند که دارایی داشته باشند ولی با فقر و نداری روزگار بگذارنند. به ظاهر این افراد اهل قناعت هستند ولی وقتی خوب دقت شود به روشنی دانسته می شود که تنها مال دوستی است که در جانش ریشه داونیده و جانشان به مالشان بسته است. از این روست که حاضرند جان بدهند ولی مال ندهند حتی به خودشان.

برخی دیگر، این منع و امساک را نسبت به دیگران دارند که از این افراد به عنوان بخیل یاد می شود. خسیس و بخیل، اهل ثروت اندوزی و تکاثر اموال هستند و هماره می کوشند تا ثروت بیش تری را گرد آوری و به شمارش آن بپردازند(همزه، آیات 1 و 2) بی آن که از آن بهره ای برند. این خصوصیات اخلاقی به اقتصاد سالم جامعه نیز ضرر می زند، زیرا تکاثر ثروت و مال اندوزی بدون آن که در تامین نیازهای فردی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد، سرمایه را راکد می گذارد و اجازه تولید و یا افزایش قدرت اجتماعی را نمی دهد، در حالی که اقتصاد قوام جامعه است(نساء، آیه 5) و می بایست با گردش ثروت در جامعه موجب افزایش تولید و قدرت و شکوفایی اقتصادی شود.(حشر، آیه 7)

بخیل با منع و امساک مال و ترک سخاوت، بخشش، جود،‌ کرم،‌ احسان و انفاق(مفردات ألفاظ القرآن ، راغب اصفهانی، ص ۱۰۹ ؛ لسان العرب ،‌ابن منظور، ج ۱۱، ص ۴۷) امکان بهره گیری از مال و ثروت و صرف آن ها در جاهای شایسته را سلب می کند.(همان)

پیامبر(ص) در تعریف بخیل می فرماید: وَالبَخيلُ الَّذي يَأكُلُ ولا يُعطي؛ بخيل ، كسى است خود مى خورد و به ديگران نمى دهد.( بحار الأنوار : ج ۷۱ ص ۳۵۶ ح ۱۸ )

بدتر از بخیل در رفتار اجتماعی،‌ کسی است که گرفتار «شحّ» است؛ زیرا چنین شخصی همراه با بخل، حرص را نیز دارد و آزمندانه بخل می ورزد.( معجم مقاييس اللغة ، ج ۳ ، ص ۱۷۸ مادّه «بخل» ) برخی «شح» را به کسی گفته اند که چشم تنگی آزمندانه در نهایت شدت آن، عادت و خصلت او شده و دیگر قابل ترک نباشد.( مفردات ألفاظ القرآن ، ص ۴۴۶ ، مادّه «بخل» )

امام صادق(ع) تفسیری زیبا از تفاوت بخل و شح بیان می کند. ایشان می فرماید: قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : تَدري مَا الشَّحيحُ؟ قُلتُ : هُوَ البَخيلُ . فَقالَ : الشُّحُّ أشَدُّ مِنَ البُخلِ ، إنَّ البَخيلَ يَبخَلُ بِما في يَدِهِ ، وَالشَّحيحَ يَشُحُّ عَلى ما في أيدِي النّاسِ وعَلى ما في يَدَيهِ ، حَتّى لا يَرى مِمّا في أيدِي النّاسِ شَيئا ، إلّا تَمَنّى أن يَكونَ لَهُ بِالحِلِّ وَالحَرامِ ، ولا يَقنَعُ بِما رَزَقَهُ اللّهُ؛ امام صادق عليه السلام فرمود: «مى دانى تنگ نظرى چيست؟» . گفتم : همان بخيلى است. فرمود: «تنگ نظرى ، شديدتر از بخل است . بخيل ، نسبت به آنچه خود دارد ، بخل مى ورزد؛ امّا شخص تنگ نظر ، هم به مال مردم ، و هم به مال خود ، تنگ نظرى مى ورزد ، چندان كه هر چه در دست مردم مى بيند ، آرزو مى كند كه به حلال يا به حرام، از آنِ او باشد، و به آنچه خدا روزى اش كرده است ، قانع نيست»( الكافي : ج ۴ ص ۴۵ ح ۷ )

از نظر آموزه های قرآنی،‌ هر گونه افراط و تفریط در رفتار اقتصادی زیانبار و آسیب زاست. از این روست که قصد و اعتدال در رفتار اقتصادی شرط لازم است و بر همین اساس اقتصاد را به این نام نامیده اند؛ زیرا اعتدال، قوام،‌ قصد و میانه روی در آن عنصر اصلی است. پس هر گونه افراط و تفریطی چون در رفتار اقتصادی جایز نیست.(اسراء، آیه 29)

پس شخص برای این که در رفتار اقتصادی اعتدال را رعایت کند،‌ نمی بایست آن چنان سخاوت کند که دست تنگ شود،‌ و نه آن چنان بخل ورزد که اهل شح و خساست شود. امام حسن عسکری (ع) می فرماید: إنَّ لِلسَّخاءِ مِقدارا فَإِن زادَ عَلَيهِ فَهُوَ سَرَفٌ ، ولِلحَزمِ مِقدارا ، فَإِن زادَ عَلَيهِ فَهُوَ جُبنٌ ، ولِلاِقتِصادِ مِقدارا ، فَإِن زادَ عَلَيهِ فَهُوَ بُخلٌ ؛ براى سخاوتمندى ، اندازه اى است كه اگر از آن فزون تر شود ، آن ، زياده روى است ؛ و براى دورانديشى (احتياط) ، اندازه اى است كه اگر از آن فزون تر شود ، آن ، ترسويى است ؛ و براى صرفه جويى ، اندازه اى است كه اگر از آن فزون تر شود ، آن ، بخل است.( بحار الأنوار : ج ۶۹ ص ۴۰۷ ح ۱۱۵ )

امیرمومنان علی(ع) نیز می فرماید: الفَرقُ بَينَ الاِقتِصادِ وَالبُخلِ : أنَّ الاِقتِصادَ تَمَسُّكُ الإِنسانِ بِما في يَدِهِ خَوفا عَلى حُرِّيَّتِهِ وجاهِهِ مِنَ المَسأَلَةِ ؛ فَهُوَ يَضَعُ الشَّيءَ مَوضِعَهُ ، ويَصبِرُ عَمّا لا تَدعو ضَرورَةٌ إلَيهِ ، ويَصِلُ صَغيرَ بِرِّهِ بِعَظيمِ بِشرِهِ ؛ ولا يَستَكثِرُ مِنَ المَوَدّاتِ خَوفا مِن فَرطِ الإِجحافِ بِهِ ، وَالبَخيلُ لا يُكافِئُ عَلى ما يُسدى إلَيهِ ، ويَمنَعُ أيضا اليَسيرَ مَنِ استَحَقَّ الكَثيرَ ، ويَصبِرُ لِصَغيرِ ما يَجري عَلَيهِ عَلى كَثيرٍ مِنَ الذِّلَّةِ؛ فرق بين صرفه جويى با بخل ، اين است كه: در صرفه جويى، انسان آنچه را در دستش دارد ، نگه مى دارد ، چون نمى خواهد با درخواست كردن، آزادى و آبروى خويش را از بين ببرد. بنا بر اين ، به جا خرج مى كند و در برابر آنچه ضرورتى ندارد (نيازهاى غيرضرور) ، شكيبايى مى ورزد و اندكْ احسانش را با گشاده رويىِ بسيار ، همراه مى كند و در دوستى كردن زياده روى نمى كند ؛ زيرا مى ترسد كه دارايى اش به كلّى از بين برود. امّا بخيل، احسانى را كه به او مى شود ، جبران نمى كند و به كسى كه سزاوارِ عطاى بسيار است ، حتّى اندك هم عطا نمى كند و براى [رفع] اندكْ گرفتارى خود ، خوارى بسيار را به جان مى خرد.( شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد : ج ۲۰ ص ۲۸۳ ح ۲۳۹ )

خاستگاه و ریشه های چشم تنگی و بخل

این رذیلت اخلاقی همانند دیگر رذایل اخلاقی دارای خاستگاه و ریشه ها و بسترهایی است که شناسایی آن کمک می کند تا در درمان این بیماری از آن ها بهره برد.

1. جهل در هستی شناسی و جهان بینی : بی گمان عامل اصلی و اساسی بخل و چشم تنگی را می بایست جهل و نادانی انسان دانست؛ زیرا رفتارهای آدمی بر اساس بینش ها و نگرش هایی است که در چارچوب شناخت انسان از هستی شکل می گیرد. سبک زندگی و رفتار هر انسانی دارای فلسفه ای است که هستی شناسی و جهان بینی اش آن را شکل بخشیده و معنا داده است. کسی که نسبت به هستی شناختی، درک و فهم درستی ندارد و از نظر شناختی ضعیف یا جاهل است، فلسفه ای ناقص از زندگی خواهد داشت و بر اساس همان فلسفه ناقص،‌ سبک زندگی و رفتارش را سامان می دهد.

در آیات قرآنی مهم ترین عامل در هر رفتاری ، بینش ها و نگرش های فرد دانسته شده است. از این روست که بر هستی شناسی و جهان بینی تاکید ویژه می شود؛ زیرا اگر فلسفه و جهان بینی شخص درست و راست نباشد، نمی توان رفتاری راست و درست را از او انتظار داشت.

امیرمومنان علی (ع) می فرماید: الحِرصُ وَالشَّرَهُ وَالبُخلُ نَتيجَةُ الجَهلِ؛ آزمندى و سيرى ناپذيرى و بخل ، زاييده نادانى است.( غرر الحكم : ج ۲ ص ۲۸ ح ۱۶۹۴ )

از نظر قرآن، این جهل و عدم شناخت می تواند در امور چندی باشد که عبارتند از:

الف: جهل به آفریدگاری خدا و کفر : انسان کافر بر این باورست که همه هستی همین دنیاست. پس آرامش و آسایش دنیا را هدف اصلی زندگی خود قرار می دهد و بر جمع ثروت می کوشد و تمام همت خود را مبذول گردآوری آن می کند تا زندگی خود را در سایه آن به آرامش و آسایش برساند. (یس، آیه 47)

ب: جهل به پروردگاری خدا و شرک در آن: گاه انسان به آفریدگاری خداوند اعتقاد دارد، ولی نسبت پروردگاری خدا ایمانی ندارد. به این که همان آفریدگار به حکمتی این دنیا را آفریده و خودش آن را مدیریت می کند تا به سمت هدف و حکمت آن برود.

ج: جهل به مالکیت خدا: از دیگر عوامل جهل انسان نسبت به مساله مالکیت خداوند است. به این معنا که شخص وقتی باور ندارد که خداوند مالک او و همه هستی است و هر آن چه در اختیار اوست از فضل و بخشش الهی است و او مالک هر چیزی از جمله مال و ثروت اوست و هر زمان بخواهد به عنوان مالک آن را می گیرد، این اندازه به مال دلبسته نمی شود و آن را برای خود نگه نمی دارد بلکه بخششی را به نیازمندان می دهد. اما جهل انسان نسبت به مالکیت خداوندی موجب می شود که رفتار بخل را در مال و ثروت پیش گیرد و خود را مالک آن بداند و اجازه ندهد تا به کسی خیری از او برسد.(آل عمران، آیه 180)

د: جهل به غنا و بی نیازی خدا: هم چنین جهل انسان به غنا و بی نیازی خداوند و فقر ذاتی انسان موجب می شود که گمان کند که آن چه دارد از آن اوست ؛‌در حالی که او فقیر ذاتی است و آن خداوند غنی بالذات است(فاطر، آیه 15) که به او جان و مال بخشیده است. پس این جهل و عدم شناخت یکی دیگر از عوامل بخل ورزی انسان است.( آل عمران، آیه ؛ محمد ، آیه 38)

ه: جهل خیر و شر: از دیگر مصادیق جهل انسان که موجب بخل ورزی می شود،‌ جهل انسان به خیر و شر است. به این معنا که نمی داند چه چیزی برای او خیر است و چه چیزی برای او شر؟ زیرا انسان ها نسبت به حقایق هستی علم قلیل و اندکی دارند.(اسراء، آیه 85) همین علم اندک موجب می شود که به قصاوت ارزشی درباره امور بپردازند و بخواهند خیر و شر خودشان را تشخیص بدهد و بر اساس آن عمل کنند؛‌ در حالی که امری که خیر می بیند شاید چیزی جز شر نباشد یا بر عکس چیزی که شر و بدش می شناسند ممکن است جز خیر و خوبی برای آنان نباشد.(بقره، آیه 216) پس بر اساس همین علم ناقص گمان می کنند که بخل ورزی برای آنان خیر است و اگر انفاق و سخاوت داشته باشند مال از دستشان می رود و این شر خواهد بود،‌ در حالی که این گونه نیست؛ زیرا با انفاق نه تنها شری برای آنان ایجاد نمی شود بلکه خیری به ایشان می رسد و شری از آنان دور می شود. به هر حال، بر اساس آیه 180 سوره آل عمران، بخل ورزى آدمى، معلول جهل و شناخت نادرست وى از خير و شرّ است.

2. غریزه آزمندی و بخل شدید در آدمی: از دیگر عواملی که در قرآن به عنوان عامل بخل ورزی معرفی شده است، غریزه «شح» در نفس انسان است. به این معنا که انسان در طبیعتش موجودی با آزمندی شدید و بخل ورزی است که به او اجازه نمی دهد از خود بگذرد؛ زیرا دوست دارد که همه چیز را برای خودش داشته باشد. (نساء، آیه 128؛ اسراء، آیه 100؛ حشر، آیه 9) البته این طبیعت آدمی همانند برخی دیگر از طبایع مانند ظلوم و جهول و عجول بودن(احزاب، آیه 72) و مانند آن باید از طریق عقل و وحی اصلاح کرد و آن را در مسیر درست به کار گرفت.

3. تکبر و فخر فروشی: از دیگر عوامل بخل ورزی آدمی است که در آیاتی از جمله 36 و 37 سوره نساء و 23 و 24 سوره حدید به آن اشاره شده است.4. ترس از تهیدسی: از دیگر عوامل بخل ورزی، ترس از تهیدستی، بینوایی و فقر در آینده است. همین ترس موجب می شود تا از هر گونه انفاق و بذل مال و سخاوت و بخشش دست بردارد.(اسراء، آیه 100)

4. وسوسه های شیطان: خداوند می فرماید شیطان شما را وسوسه می کند که بخل کنید و از تهیدستی بیم می دهد.(بقره، آیه 268) بنابراین انسان به خاطر این که گرفتار فقر و تهیدستی نشود تحت وسوسه ابلیس و شیطان بخل می ورزد و از انفاق و سخاوت پرهیز می کند.

از این عوامل برخی اختصاص به کافران دارد،‌ ولی برخی در مسلمانان نیز یافت می شود که به اسبابی چون سستی ایمان و جهل نسبت به پروردگاری، مشیت خداوند،‌ قسمت روزی، حب دنیا و مال دوستی و مانند آن در این افراد ایجاد می شود و اهل بخل و چشم تنگی می شوند.

آثار و پیامدهای بخل و چشم تنگی

از نظر قرآن ،‌بخل رفتاری زشت و ناپسند است(اسراء، آیات 28 و 29) و کسانی که بخل را با نفاق و کفر و شرک و استغنا از خدا و مانند آن همراه کنند،‌ بی هیچ شک و تردیدی دچار عذاب ابدی دوزخ خواهند شد.(توبه ، آیات 67 و 68؛ آل عمران، آیه 180؛ لیل، آیات 8 و 10؛ نساء، آیه 37) بخل و چشم تنگی دارای آثار و پیامدهای فردی و اجتماعی، مادی و معنوی و دنیوی و اخروی است که در آیات و روایات به آن اشاره شده است. این آثار عبارتند از :

  1. ناسازگاری در خانواده: از نظر قرآن بخل ورزی یکی از عوامل رفتارهای نابهنجار در خانواده است؛ زیرا بخل ورزی موجب می شود که اهل خانواده با یک دیگر سرناسازگاری بگذارند و صلح و صفا و آرامش از خانه و خانواده رخت بربندد.(نساء،‌آیه 128)
  2. نفاق: از دیگر آثار و پیامدهای بخل ورزی نفاق است که خداوند در آیات 76 و 77 سوره توبه آن اشاره کرده است.
  3. محرومیت از محبت خدا: این نیز از دیگر آثار بخل ورزی است؛‌ زیرا انسان بخیل فخر فروشی را خداوند دوست نمی دارد.(نساء، آیات 36 و 37؛ حدید، آیات 23 و 24)
  4. مانع صلح در خانواده: از دیگر آثار و پیامدهای بخل ورزی این است که امکان صلح و اصلاح در اهل خانواده از دست می رود.(نساء، آیه 128)
  5. کینه: بخل، زمينه‌ساز بروز كينه، حتى در برابر دعوت خداوند به انفاق است.(محمد، آیات 37 و 38)
  6. کفران نعمت: کسی که بخل می ورزد در حقیقت کفران نعمت می کند؛ زیرا شکر نعمت آن است که خود و دیگران از نعمت های خداوند استفاده کنند.(نساء، آیه 37)
  7. شر و بدی: بخل ورزی فرجام و پایان بدی را به دنبال دارد که خداوند در آیه 180 سوره آل عمران به آن توجه داده است.
  8. سختی : بخل ورزى، زمينه‌ساز گرفتار شدن به عسر و سختى شدید است.(لیل، آیات 8 و 10)
  9. تهدید الهی به عذاب: خداوند در آیات 4 و 7 سوره ماعون بخل ورزی را بسیار زشت دانسته و بخیل را تهدید به چاه ویل دوزخ می کند که جایگاه بسیار بدی است.
  10. ترک جهاد: از آثار بخل ورزی ترک جهاد از سوی بخیل است که در آیات 18 و 19 سوره احزاب به آن اشاره شده است.
  11. انکار پاداش الهی: بخیل منکر پاداش الهی است و پاداش های الهی به ویژه پاداش های اخروی چون بهشت و نعمت های جاودانه آن را انکار و تکذیب می کند. (لیل، آیات 8 و 9)
  12. بخل به نفس: بخیل همان طوری که مانع خیر رسانی به دیگران است نسبت به خودش نیز بخل می کند و خیر را از خودش دور می سازد و نفع و سودی به خودش نمی رساند. خداوند در آیه 38 سوره محمد می فرماید: : «وَ مَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ ؛ و هر كس بخل ورزد ، تنها به زيان خود ، بخل ورزيده است» . پیامبر(ص) نیز می فرماید: كسى كه فقر در دلش باشد ، هر اندازه هم در دنيا بر [ثروت] او افزوده شود ، بى نيازش نمى گردانَد و بخل او ، تنها به خودش زيان مى رساند.( كنزالعمّال : ج ۳ ص ۲۰۶ ح ۶۱۸۸ )
  13. کفر و بی ایمانی: از دیگر پیامدهای بخل ورزی این است که مسلمان ایمانش را از دست می دهد و به کفر می گراید؛ زیرا بخل و ایمان با هم جمع نمی شود؛‌چرا که سخاوت از جنود عقل و ایمان و بخل از جنود جهل و کفر است.(الكافي ، ج ۱ ، ص ۲۳ ، ح ۱۴) در روایت است: لا يَجتَمِعُ الشُّحُّ وَ الإِيمانُ فى جَوفِ رَجُلٍ مُسلِمٍ ؛ بخل و ايمان ، در درون مرد مسلمان ، با هم گِرد نمى آيند .
  14. عدم گذشت: تنگ چشم اهل عفو و گذشت و مصالحه نیست. پیامبر(ص) می فرماید: كَفى بِالمَرءِ مِنَ الشُّحِّ أن يَقولَ : آخُذُ حَقّي لا أترُكُ مِنهَ شَيئا ؛ در تنگ نظرى آدمى همين بس كه بگويد: «حقّم را مى ستانم و از كمترينِ آن نمى گذرم».( كنزالعمّال : ج ۳ ص ۶۲۰ ح ۸۲۰۹ ) در حقیقت می توان این نوع رفتار زشت اجتماعی را نشانه ای از بخل و شح فرد دانست که هیچ گذشتی ندارد و می خواهد به هر شکلی شده ثروت و قدرت خویش را افزایش دهد.
  15. بهانه جویی: از دیگر آثار روحی و روانی بخل، بهانه جویی و عذر غیر موجه تراشی است. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: بخيل، [براى نبخشيدن] به انواع عذر و بهانه ها متوسّل مى شود .( غرر الحكم : ج ۱ ص ۳۳۶ ح ۱۲۷۵) پس بهانه تراشی فراوان و دلیل آوری از نشانه های بخیل است؛ زیرا این خصوصیت اخلاقی او شده که برای رسیدن به هدف و بخشش نکردن و بخل کردن هزار دلیل و اما و اگر بیاورد.( غرر الحكم : ج ۴ ص ۵۸۹ ح ۷۰۹۰)
  16. از دست رفتن آسایش: بر خلاف آن که دارایی برازندگی است و آدمی در آسایش است اگر در آرامش نباشد، ولی بخیل نه تنها آرامش ندارد بلکه حتی آسایش نیز ندارد. پیامبر(ص) می فرماید: أقَلُّ النّاسِ راحَةً البَخيلُ ؛ كم آسايش ترينِ مردم، شخص بخيل است.( بحار الأنوار : ج ۷۳ ص ۳۰۰ ح ۲ )
  17. دیگر آثار و پیامدها: در روایات آثار و پیامدهای بسیاری برای بخل ورزی بیان شده که از جمله آن ها می توان به پررویی، عدم مروت و مردانگی، بدنامی، دشنام مردم ، خواری و ذلت و مانند آن اشاره کرد.

به هر حال به قول سعدی :

چشم تنگ دنیا دوست را

یا قناعت پر کند یا خاک گور

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا