اجتماعیتاریخیسیاسیفرهنگیمعارف قرآنیمقالات

روش شناسی مبانی گفتمان انقلاب اسلامی

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

گفتمان جهانی انقلاب اسلامی بر اساس مبانی سامان یافته که شناخت و تقویت هر یک می تواند در جهت حفظ و مانایی و پایایی این گفتمان بسیار مفید باشد. هر یک از این مبانی، دارای الگوواره هایی است که در تطور علمی جامعه نخبگانی و عملی جامعه اسلامی به بلوغ و کمال رسیده است. هر یک از این مبانی، بر اساس روشی خاص، استنباط علمی و در ساختار عملی زندگی و سبک زیست امت سامان داده شده است. توجه به حوزه روش شناسی برای شناخت چگونگی استنباط علمی و ورود به حوزه عملی می تواند برای مانایی و بقا و نیز تطور و پویایی آن بسیار مهم باشد؛ زیرا اگر این روش ها و مبانی دانسته و شناخته نشود، حساسیتی روی آن اعمال نخواهد شد و در نهایت انقلاب اسلامی دچار همان افت و آفتی می شود که در عصر نخست اسلام و سپس در دوره سربداران و صفویان و مشروطه خواهان دچار شده است.

1.فلسفه هستی و انسان شناختی گفتمان انقلاب اسلامی

شاید مهم ترین و اساسی ترین عنصر و مولفه در گفتمان انقلاب اسلامی، فلسفه هستی شناختی و انسان شناختی آن است؛ زیرا سبک زندگی در گفتمان انقلاب اسلامی در قالب نظام سازی، دولت سازی و امت سازی در چارچوب آن انجام گرفته و می شود.

برخی به سادگی از این مساله عبور کرده و بر این باورند که فلسفه هستی شناختی گفتمان انقلاب اسلامی همان فلسفه قرآنی است؛ اما باید توجه داشت که قرآن کتابی دارای بطون بسیاری است که قابل حمل بر احتمالات و وجوهی متعدد و متنوعی است. امیرمومنان امام علی (ع) به عبدالله بن عباس می نویسد: لاتُخاصِمْهُمْ بِالْقُرْآنِ، فَاِنَّ الْقُرْآنَ حَمّالٌ ذُو وُجُوه، تَقُولُ وَ يَقُولُونَ، وَلكِنْ حاجِجْهُمْ بِالسُّنَّةِ، فَاِنَّهُمْ لَنْ يَجِدُوا عَنْها مَحيصاً؛ با آنان با قرآن به “مناظره‌ی خصمانه” برنخيز، چرا كه قرآن وجوه گوناگونی را حمل می‌کند، تو چيزى از قرآن مى‌گويى، آنان چيز ديگر، ولى با سنّت (پيامبر اکرم صلوات الله علیه و آله) با آنان احتجاج كن، كه در برابر آن جز پذيرش گزيرى ندارند. (نهج البلاغه، نامه 77)

بر همین اساس، در طول تاریخ هر کسی با مراجعه به قرآن، مکتب گفتمانی ساخته و مذاهب و طوائف و مدارس فکری راه انداخته که به سادگی حتی می توان دیگری را تکفیر کرده و کافرش دانست و خون و مال و عرضش را مباح ساخت. همه کسانی که به جبرگرایی یا تفویض گرایی گرویده اند به آیات قرآنی استدلال و استناد می کنند. بنابراین، باید فلسفه گفتمان انقلاب اسلامی را به درستی شناخت و از آن صیانت نمود و برای تقویت و تحکیم و استواری آن تلاش کرد.

با نگاهی به مجموعه سخنان امام خمینی(ره) به عنوان بنیانگذار گفتمان انقلاب اسلامی می توان فلسفه گفتمان انقلاب اسلامی را دریافت. ایشان بارها بر مکتب ملاصدرایی و حکمت متعالیه تاکید کرده و آن را فلسفه هستی شناختی خود و گفتمان انقلاب اسلامی معرفی می کند. حکمت متعالیه برآیند همه آن چیزی است که عقل مشایی، عرفان اشراقی و فلسفه قرآنی به آن توجه داده است. حکمت متعالیه بر آن است تا فلسفه قرآنی که اهل بیت(ع) به تبیین آن به عنوان تبین گران پس از پیامبر(ص) به حکم ولایت و وصایت مامورند(نحل، آیات 44 و 64؛ آل عمران، آیه 61؛ نساء، آیه 59)، تبیین فلسفی عقلانی و عرفانی شهودی کند و نظام فلسفی قرآنی اسلامی را در قالب علمی نوین ارایه دهد. بی گمان ملاصدرا و سپس ملاهادی سبزواری و علامه طباطبایی و مانند آن ها از عهده این کار به خوبی بر آمده اند.

فلسفه و حکمت متعالیه بر اساس اصالت وجود با نفی اصالت ماهیت، جایگاه انسان را در منظومه هستی چنان بالا و بلند داشته که انسان مظهر تام کمال خداوند، شایسته و بایسته مقام خلافت الهی است. هر چند خداوند هستی را تفویض به او نکرده، ولی به انسان توانایی تصرفاتی خالقانه و مالکانه به عنوان مظهر و خلیفه الله در چارچوب حکمت حکیمانه و مشیت جبری داده است به طوری که انسان متاله و خدایی شده، در مقام مظهریت ربوبی به عنوان ربانیون، تصرفاتی ربوبیتی کرده و به پرورش و ربوبیت دیگران از هستی حتی فرشتگان عرش و تحت عرش می پردازد و چهار فرشته حامل عرش و سلطنت الهی را به خدمت می گیرد تا تحت علم الاسماء الهی این انسان به آنان اخبار و انباء کند که خود از علم تصرف چه دارد و نیز آنان چه مسئولیتی در قبال این خلیفه مظهر کل الاسماء دارند تا هر چه مظهر فرمان دهد به حکم سجده اطاعت به جا آورند(بقره، آیات 30 تا 34 و 138؛ آل عمران، آیه 79) و در خدمت ولی الله اعظم در هر زمان و عصر همان ولی الله مستقر در زمین باشند.(سوره قدر؛ آیات 1 تا 4 سوره دخان)

البته حکمت متعالیه پس از ملاصدرا به بلوغ و کمالی دست یافت و توانایی آن را به دست آورد تا فلسفه هستی شناختی و انسان شناختی گفتمان انقلاب اسلامی قرار گیرد.

حکمت متعالیه بازتابی از عرفان قرآنی با تفسیر ابن عربی، فلسفه مشایی – عرفانی نمط نهم اشارات سیناوی، کلام شیعی با تفسیر خواجه نصیرالدین طوسی و اشراق افلاطونی – پهلوانی شیخ شهاب الدین سهرودری است. البته مکاشفات و اشراقات شخصی ملاصدرا و سپس دیگران در تطور و تحول و بلوغ این حکمت بسیار نقش کلیدی داشته است به طوری که در نهایت به دست علامه طباطبایی و شاگردان ایشان به ویژه شهید مطهری (ع) و شهید بهشتی و علامه حسن زاده آملی و علامه جوادی آملی و علامه مصباح یزدی در ایران و مرحوم مظفر و شهید محمد باقر صدر در عراق به بلوغی رسید که توانایی قرار گرفتن به عنوان فلسفه گفتمان انقلاب اسلامی را دارا شد.

2.فلسفه سیاسی – اجتماعی گفتمان انقلاب اسلامی

چنان که گفته شد فلسفه هستی شناختی و انسان شناختی گفتمان انقلاب اسلامی صورت تکامل یافته و متطور و متحول همان حکمت متعالیه ملا صدرایی است. از درون این فلسفه هستی شناختی و انسان شناختی، فلسفه سیاسی اجتماعی گفتمان انقلاب اسلامی زاده شده است.

برآیند طبیعی حکمت متعالیه حاکمیت ولایت با عقلانیت اشراقی در نظام سیاسی اجتماعی بشر است. این ولایت عقلانیت اشراقی در برابر ولایت عاطفی و احساسی قرار می گیرد که اخبارگری مدافع آن است و در دوره صفویه به اوج خویش می رسد و شاه به عنوان ولایت خویشی و عاطفی و احساسی از خاندان نبوت، ولایت حاکمیت سیاسی دنیوی را به عهده می گیرد؛ زیرا شاهان صفوی برای خود نسبت سیادت و شرافت می سازند و خود را منسوب به خاندان رسالت(ص) قرار می دهند و از آن بهره می گیرند.

گفتمان ولایت محبت محور، در دوره صفویه با قدرت گیری مکتب اخباری گری در حوزه کلامی و فقه زندگی در برابر گفتمان ولایت عقلانیت محور اشراقی، اجازه نمی دهد تا اصول گرایی در این حوزه رشدی داشته باشد. مخالفت فقیهان و محدثان و متکلمین این دوره با حکمت متعالیه و شخص ملا صدرا که شاگرد شیخ بهایی و میرداماد است، در همین چارچوب معنا می یابد.

پیش از این، مکتب کلامی خواجه نصیرالدین طوسی و نیز علامه و محقق حلی با گرایش عقلانی و فلسفی توانسته بود تا تاثیرات و تغییراتی را در مکتب فقهی و نز فقه زندگی ایجاد کند. برآیند آن را می توان در فقه زندگی شهید اول و ثانی به ویژه در رساله لمعه دمشقیه و شرح آن یافت. این رساله که به عنوان قانون اساسی دولت سربداران تدوین شده است، گرایشی شگفت به فقه اجتماعی دارد و تفسیری روشن از اسلام اجتماعی و سبک زندگی اجتماعی ارایه می دهد. در این رساله تلاش شده تا حاکمیت ولایتی در قالب «ولایت فقیه» ادامه یابد و حاکم اسلامی همان فقیه دارای شرایطی است که مسئولیت اصلی حکومت و حاکمیت را به عهده دارد و نقش دیگران به عنوان بازوان اجرایی در مقام اجرای آن است. در حقیقت دوره غیبت به دوران طالوت همانند شده که حاکمیت و ولایت در دست پیامبری بوده و طالوت به عنوان ملک و پادشاه در مقام اجرا رفتار می کرده است. به سخن دیگر در این رساله تلاش شده تا با نگاهی به حکومت طالوت و حضرت یوسف(ع) نقش رهبری از نقش اجرایی جدا شود و مسئولیت رهبری به فقیهان و اجرا به دیگران سپرده شود. این در حالی است که حضور، نظام سیاسی ولایی، همانند حکومت داود نبی(ع) وسلیمان نبی(ع) خواهد بود که قوه های تقنینی و قضایی و اجرایی در اختیار ولی الله است؛ چنان که در زمان پیامبر(ص) و مقطعی از تاریخ زندگی امیرمومنان امام علی(ع) و امام حسن مجتبی(ع) این گونه بوده است.

البته در عصر صفویه جریان اخباریگری علیه اصول گرایی ، تفسیر کلامی – عقلی خواجه نصیر را بر نمی تابید و به تبع به جای «ولایت فقیه»، ولایت محبتی سادات را ترویج می کرد که صفویه خود را نماد آن می دانستند. هر چند که در این زمان، کسانی بودند که علیه این جریان فعالیت می کردند و تلاش داشتند تفکر اصولی را هم چنان حفظ کنند و ولایت فقیه را به عنوان ولایت سیاسی و اجتماعی حاکم سازند که می توان به تلاش های محقق کرکی، صاحب معالم و محقق اردبیلی اشاره کرد. اما جریان اخباری گری با حر عاملی هم چنان پیشتاز در عرصه گفتمانی بود و گفتمان اخباری گری و ولایت محبت محور بر ولایت فقاهت محور چیرگی داشت. بازتاب آن ، حاکمیت استبداد سیاسی و اجتماعی و نوعی جبرگرایی در حوزه کلامی و گوشه نشینی و اعتزال اجتماعی از سوی نخبگان و توده های مردم است. شاه در این زمان به سبب پذیرش اصل ولایت محبت محور خویشاوندی از سوی جامعه، ظل الله و سایه خدا در زمین است و مظهریت او از خداوند تنها در اعمال خشونت و خشم و انتقام.

باید توجه داشت که برآیند طبیعی حکمت متعالیه، حاکمیت عقل اشراقی بر عقل استعلایی ارسطویی است. در این تفسیر عقل اشراقی فراتر از عقل استعلایی قرار می گیرد. این گونه است که عقلانیت اشراقی توان این را می یابد تا درک درستی از معاد جسمانی و دیگر مباحث عرفان شهودی ارایه دهد و بر خلاف عقل مشایی که چوبین است، این عقل همراه و همگام با قلب و شهود بالا می رود و در تفسیر و تبیین هستی باز نمی ماند؛ زیرا عقلی است که «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ؛ بدان خداوند رحمان عبادت و بهشت به دست می آید.»( الكافی، ثقة الإسلام كلينى‏ ج 1 ص 11؛ معاني‏ الأخبار، شیخ صدوق، ص 239 ؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج 1، ص 116 )

این عقل اشراقی با عقل عرفی می تواند کنار بیاید؛ زیرا عقل عرفی در حوزه عبادت و رفتارهای زندگی مرتبه ای از همان عقل اشراقی است. عقل عرفی برای حفظ نظام اجتماعی انسان، مسئولیتی را دارا است که باید از عهده آن برآید.

پس از آشوب های سیاسی و اجتماعی سقوط صفویان، کم کم اخباری گری با غلبه اصول گرایی به همت و تلاش وحید بهبهانی عقب نشینی کرد.

در این دوره حکمت متعالیه با ظهور ملا هادی سبزواری جانی تازه گرفت و دوره در حوزه های علمیه به عنوان فلسفه هستی شناختی و انسان شناختی مطرح شد. بازتاب آن تقویت اصول گرایی بود که می توانست در برابر تحولات عظیم سیاسی و اجتماعی و تغییراتی که به سبب نهضت بیداری در اروپا در عرصه های فرهنگی وتمدنی ایجادشده بود، تاب بیاورد و دین اسلام و شریعت را هم چنان در فلسفه و سبک زندگی مردم حفظ و نگه دارد.

اصول گرایی با بهره گیری از اصول عملیه به فقیهان این امکان را می داد تا در منطقه الفراغ فقه و نیز موضوعات جدید و مستحدث و موضوعات متغیر وارد شده و راهنمای مردم بر اساس حکم الله و شریعت باشد؛ این در حالی است که اخباریگرایی فاقد چنین توان و استطاعت ذاتی است.

جنگ اصول گرایی و اخباری گری در یک امر بیش تر خودنمایی کرد: اشتغال ذمه یا برائت ذمه. اصول گرایی بر برائت ذمه به عنوان یک اصل عملی تاکید داشت. به این معنا که اگر دلیل اجتهادی از قرآن و سنت معتبر وجود ندارد، در مقام عمل باید اصل را برائت ذمه از اشتغال به چیزی دانست. غلبه اصول گرایی بر اساس اصل برائت در حوزه عمل به انسان این آزادی را می بخشد که در جایی که حکم شرعی نیست به اختیار خویش عمل کند و بر اساس عقل رفتار نماید. این تامین کننده و تضمین کننده آزادی عمل انسان و پذیرش عقل عرفی در زندگی و رفتار اجتماعی بود.

هم چنین اخباریگری با نفی اعتماد کردن به ظواهر قرآن و ارجاع تفسیر قرآن به عترت(ع) در عمل منابع اجتهادی را به روایت محدوده کرده بود؛ در حقیقت منابع اجتهاد از کتاب و سنت وعقل و اجماع به دو منبع سنت و اجماع محدود می شد که محدودیت های بسیاری را برای محدث اخباری به عنوان فقیه و نیز مردم به عنوان مکلفان ایجاد می کرد؛ زیرا منطقه فراغ بسیار و موضوعات جدید نیز، مردم را در عمل از انجام فعالیت بر اساس شریعت باز می داشت. شخص با فشار احتیاطات در هر مساله در عمل از انجام عمل باز می ماند. پس مکلف یا باید از خیر شریعت مداری می گذشت یا این که از خیر عمل و انجام آن باز می ماند؛ و این هر دو، برای جامعه اسلامی زیانبار بود.

غلبه اصول گرایی در فقه به فقیهان و جامعه اسلامی این امکان را داد تا در منطقه فراغ و موضوعات جدید بر اساس اصول عملی به ویژه اصل برائت عمل کنند.

چیرگی اصول گرایی به معنای چیرگی عقل گرایی عرفی علیه اخباری گری و احساس گرایان معرفتی و محبت محوران ولایتی است. بازتاب آن نه تنها در عرصه فقه زندگی عام خود را نشان داد و فقهیان توانستند در قالب توضیح المسایل مدیریت فقه زندگی مردم را در چارچوب شریعت هم چنان حفظ کنند، بلکه در عرصه فقه زندگی خاص یعنی عرصه سیاسی و اجتماعی نیز بازتاب مفید و سازنده ای داشته است؛ زیرا فقیهان در مقام ولایت فقیه حضور خود را در عرصه سیاسی و اجتماعی تثیبت کردند و حتی چون حجه الاسلام شفتی در اصفهان ولایت فقاهت را در دوره قاجاریه اجرا می کرد. آنان در گام نخست مرجعیت را برای فقیهان تثبت کرده و سپس مرجعیت عامه و در نهایت رهبری و قیادت و زعامت را در قالب نائب امام زمان(ع) در ساختار اجتماعی و سیاسی جامعه رسوخ دادند. این گونه است که زعامت میرزای شیرازی جهانی می شود.

همین زعامت موجب می شود تا آنان علیه استبدادی قیام کنند که بر اساس مکتب اخباری گری و معرفت احساسی و ولایت محبت محور در قالب شاه ظل الله شکل گرفته بود. نهضت مشروطه قیام اصول گرایی در فقه زندگی علیه اخباری گری است. عقل گرایی اشراقی برخاسته از مکتب صدرایی در کنار هستی شناختی و انسان شناختی آن، زمینه را برای ولایت فقیهان فراهم می آورد و عقل گرایی عرفی در اصول فقه، اصل عملی برائت را تثبیت می کند و آزادی را برای امت در چارچوب تفسیر شریعت فراهم می آورد. این گونه است که مکتب فقهی فقه جواهری و شیخ انصاری، ولایت فقاهت را با اصل عملی برائت در زندگی اجتماعی و سیاسی مردم وارد می کند و پاسخ هایی شرعی به مسایل و موضوعات متغیر و نوشونده و جدید می دهد و مردم را ملزم به رفتار در چارچوب شریعت با امکان آزادی عمل می کند؛ به طوری که مردم نیاز نداشته باشند در موضوعات احتیاط کنند و از انجام عملی باز مانند؛ زیرا برای هر چیزی حکمی قابل اجرا در حد استطاعت و توان مردم است و موضوعات از درجه عقل عرفی و عقلایی دیده و توان مردم سنجیده و بر اساس آن نیز احساس گناه از جامعه سلب می شود و شخص می داند اگر بر اساس فتوای فقیهان عمل کند، برائت ذمه داشته و عملش مجزی بوده و در پیشگاه خداوند حجت شرعی داشته و نیازی به عذر و بهانه نیست.

امت شریعت مدار با محور قراردادن زعامت رهبری فقیهان اصول گرا، در انقلاب مشروطه مشارکت می کنند و بنیاد نظام ولایت محبت محور استبدادی را فرو می ریزند و می آیند تا بر اساس زعامت فقیهان، نظام ولایت فقیه را در چارچوب مشروطه مشروعه شکل دهند.

این تلاش هر چند با شکست مواجه می شود؛ زیرا اخباری گری برخی از فقیهان در کنار موج عقل گرایی استعلایی و اشرافی با تفکر دکارتی و کانتی وارد جامعه نخبگانی شده است و فلسفه صدرایی را به محاق می برد و در نهایت نخبگان دارالفنونی ناصری و امیرکبیری پس از بازگشت از غرب ، روزنامه ها و رسانه ها را در اختیار می گیرند و با تشکیل دانشگاه به شکل غربی و آمدن فروغی ها با حکمت غربی ، مبانی گفتمان نهضت مشروطه مشروعه ، با هجوم بی امان مواجه می شود و این گونه است که تا مدتی این جریان عقب نشینی می کند و آخوند خراسانی، عبدالله مازندرانی دیوشلی و میرزای نائینی به حوزه های علمی رانده و در آن جا محدود می شوند.

در این زمان دو جریان اصول گرایی در حوزه ها شکل می گیرد که یکی بازگشت به نوعی اخباری گری اصولی است؛ به این معنا که اصول فقه را به عنوان روش علمی استنباط می پذیرد، ولی آن را به جای عقل عرفی با عقل استعلایی مشایی و اشرافی همراه می سازد. این گونه است که برآیند آن ، فقهی نیست که با مقتضیات زمان و مکان و شرایط آن همراه باشد و بتواند جامعه و مشکلات و مسایل آن را مدیریت کند. فقه از حالت اجتماعی به حالت فردی کاهیده می شود و احتیاط و اشتغال ذمه به عنوان اصل عملی حاکم در می آید. نماینده آن در عراق برخی از مراجع مشهور بودند و در زمانه ما یکی از ایشان در درس خویش می فرماید: میرزای نائینی از انقلاب پشیمان شد و می گفت که ده سال از عمرش از بیهوده صرف کرده است. این کارها نادرست است و عالم و روحانی را به دنیا مشغول می سازد.

شاگردان این مرجع در حوزه ها به شکل عمده گرایش شدیدی به جدایی دین از سیاست دارند و هماره به معنای گفتمان انقلاب اسلامی از جمله مکتب فلسفی ملاصدرا و حکمت متعالیه حمله می کنند و عقل گرایی استعلایی و اشرافی را ترویج و تبیین کرده و از عقل گرایی عرفی در فقه و اصول طرفه می روند.

امام خمینی(ره) گفتمان انقلاب اسلامی را بر حکمت متعالیه صدرایی که فلسفه ای قرآنی، عقلی و عرفانی است سامان داده است. ولایت فقاهت را بر ولایت محبت محور تقدم داشته و عقل عرفی را به اصول فقه بازگردانده و با توجه به مقتضیات زمان و مکان ، شریعتی را پدید آورده که پاسخ گوی مسایل جدید و موضوعات متغیر و نوشونده است.

عقلانیت عرفی در رفتار اجتماعی در گفتمان ایشان و شاگردان مکتب علمی و عملی وی از جمله امام خامنه ای و آیت الله فاضل لنکرانی و مانند آنان بروز و ظهور دارد.

3.راهبردهای رفتاری و سبک زندگی

گفتمان انقلاب اسلامی بر اساس راهبردهای شناختی و معرفتی و فلسفی و نیز راهبردهای رفتاری شکل گرفته است و باید با اهتمام و توجه یابی به آن ها شرایط برای مانایی و پویایی آن فراهم آید. در این جا تنها به دو راهبرد رفتاری درباره نقش رهبری در یک نظام ولایی که استمرار آن در قالب ولایت فقیه است و راهبرد رفتاری نقش مردم در نظام ولایی اشاره می شود.

نقش رهبری و مردم در نظام ولایی

بر اساس گفتمان انقلاب اسلامی رهبری در نظام ولایی ، استبداد محورنیست تا بر اساس رای و فکر خویش عمل و رفتار نماید و بگویند رای و نظرم درست ترین نظر است ، چنان که در نظام فرعونی و نظام اشرافی ولایت محبت محور سامان یافته است، بلکه رهبری بر اساس کتاب و قوانین مکتوب الهی عمل و رفتار می کند. از این روست که رهبری موظف است تا در چارچوب شریعت عمل و رفتار کند.

در نظام ولایی عقلانیت محور، مردم نیز موظف هستند تا در چارچوب قوانین مکتوب عمل و رفتار نمایند و حقوق خویش را مطالبه نمایند. به این معنا که هم واجب است تا به وظایف شرعی نسبت به خدا و خود و جامعه عمل کنند و هم در همین چارچوب به عنوان یک تکلیف و وظیفه شرعی ، خواهان عدالت قسطی و حقوق شرعی و قانونی خود باشند.

خداوند در آیه 25 سوره حدید درباره نقش و وظایف رهبری و مردم می فرماید: لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَيِّناتِ وَأَنزَلنا مَعَهُمُ الكِتابَ وَالميزانَ لِيَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ وَأَنزَلنَا الحَديدَ فيهِ بَأسٌ شَديدٌ وَمَنافِعُ لِلنّاسِ وَلِيَعلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالغَيبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزيزٌ؛ ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا توده مردم به عدالت قسطی قیام کنند؛ و آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است، تا خداوند بداند چه کسی او و رسولانش را یاری می‌کند بی‌آنکه او را ببینند؛ خداوند قوّی و شکست‌ناپذیر است!

در این آیه نقش رهبری آگاهی بخشی به مردم در سایه قوانین مکتوب و دلایل روشنی عقلی و مدیریت و رهبری آنان بر اساس آن دانسته شده است. در برابر از مردم نیز خواسته شده تا این قوانین را بشناسند و بر اساس آن به اجرای عدالت قسطی که فراگیر و محسوس است قیام کنند.

شکی نیست که عدالت به معنای قرار دادن هر چیزی در جای مناسب آن است: العدل وضع کل شی فی موضعه. این موضع مناسب که امیرمومنان(ع) در تفسیر عدالت فرموده ، همان چیزی است که تنها خالق و آفریدگار آن چیز می داند. بنابراین برای شناخت موضع مناسب هر چیزی باید به قوانین مکتوب الهی مراجعه کرد که بر اساس عدالت حکم هر چیزی را بیان کرده است. پس، مردم برای این که عدالت قسطی را اجرا کنند نیازمند دانش نسبت به قوانین الهی هستند و این قوانین را رهبری امت بر اساس شریعت بیان می کند و مردم را برای اجرای آن راهنمایی و رهبری می کند.

مردم سالاری در نظام ولایی به معنای قیام مردم و مطالبه گری آنان برای اجرای عدالت قسطی بیان شده در قوانین و کتب الهی برای همه بشریت بدون توجه به مذهب و نژاد و جنس و مانند آن ها است. در این مدل از نظام مردم سالاری، مردم بازیچه نمی شوند بلکه دانسته و در چارچوب کتب و بینات عمل می کنند و هواهای نفسانی ایشان و زر و زورمداران نیست که آنان را به این سو و آن سو بکشد.

راهبردهای دشمنان گفتمان انقلاب اسلامی

چنان که دانسته شد، گفتمان انقلاب اسلامی دارای مبانی است که از روش و منهجی خاص به دست می آید. از این رو، دشمن برای تضعیف مبانی گفتمان انقلاب اسلامی به مبانی و روش استنباطی آن حمله می کند و در تضعیف آن می شود. این گونه است که در فلسفه هستی شناختی و انسان شناختی یا به فلسفه غربی و یا فلسفه های دیگر ارجاع می دهد و به شدت با حکمت متعالیه و تطورات تاریخی آن مبارزه می کند و نوعی دیگر از فلسفه هستی شناختی و انسان شناختی را ترویج و تبلیغ می کند.

هم چنین دشمن آگاهانه به ترویج عقل مشایی اشرافی به جای عقل اشراقی می پردازد و بر آن است تا حوزه علمیه را بر مدار عقل استعلایی ارسطویی یا کانتی و دکارتی مدیریت کند و علوم را در چارچوب آن سامان دهد. این گونه است که به اصول فقه بر اساس عقل عرفی به شدت می تازد؛ زیرا توانایی ساده سازی رفتار اجتماعی و پاسخ گویی بر اساس مقتضیات زمانی و مکانی را دارا است.

دو جریان اخباری گری و اصول گرایی حاکم بر حوزه های علمیه هر چند امروز به ظاهر به اصول گرایی و غلبه آن ختم شده است؛ ولی با نگاهی به مدارس فکری در حوزه می توان ریشه ها و حتی آثار اخباری گری را ملاحظه کرد که در قالب اصول گرایی دگراندیش خودنمایی می کند.

مدافعان و دلسوزان گفتمان انقلاب اسلامی در حوزه باید با خطر اخبارگری و اصول گرایی دگراندیش به مبارزه علمی و فرهنگی بپردازند و حافظ روش و منهج گفتمان انقلاب اسلامی و مبانی آن باشند. عقل عرفی شرعی اشراقی می تواند با تبیین مسایل و موضوعات در چارچوب نظریه ها به نظام سازی، دولت سازی و امت سازی کمک کند و ضمن تبیین فلسفه های مضاف در علوم مختلف بر اساس فلسفه صدرایی و حکمت متعالیه ، به نظریه پردازی در ساحات علوم انسانی از روان شناسی، جامعه شناسی، سیاست، اخلاق، تربیت، و مهارت های زندگی بپردازد و سبک زندگی اسلامی را بر اساس این فلسفه سامان دهد.

این گونه است که گفتمان انقلاب اسلامی می تواند علیه گفتمان حاکم بر جهان غلبه نموده و به رقابت بپردازد و گفتمان های استکباری و استبدادی و استثماری و ستمگر را حذف نمایند و جایگزینی خوبی برای مدیریت فکری و رفتاری جوامع بشری باشد.

اگر مدافعان گفتمان به این امور توجه نکنند، ممکن است دچار همان شکستی شوند که در گذشته گفتمان سربداری و مشروطه مشروعه با آن مواجه شدند و از درون و برون بنیادها و بنیان های فکری و روشی مخدوش و از کار افتاد و رهبران آن سرخورده به حوزه ها بازگشتند و امت و جامعه را به دشمنان واگذار کردند.

امروز در عرصه علمی و فکری در حوزه ها این جریان بسیار فعال است و در عرصه سیاسی و اجتماعی در قالب گرایش های اشرافی گری با چپاول و غارت ثروت و قدرت مردم به تخریب گفتمان انقلاب اسلامی و ایجاد سرخوردگی و یاس و مشروعیت زدایی از نظام اسلامی مشغول است. تاثیر این امر در عرصه فرهنگی و سیاسی بازگشت ولنگاری فرهنگی در جامعه، نرمش در مقابل غرب و پذیرش کدخدایی مستکبران بر جهان و حکومت فرعونی و همراهی و همدلی برای مشارکت در تقسیم جهان و گرفتن یک لقمه از دست دشمنان و پذیرش ولایت کامل مستکبران و ستمگران است که در آیات قرآنی از جمله آیات نخست سوره ممتحنه نهی شده است. این افراد به جای مبارزه و مقابله با مستکبران و ستمگران و یاری ستمدیدگان و مستضعفان که واجب شرعی بر اساس آیه 79 سوره نساء است به همراهی و همکاری با آنان اشتغال یافته اند و گفتمان انقلاب اسلامی را از مسیر درست خود بیرون می برند.

بازخوانی سریع از پاردایم و الگوواره گفتمان انقلاب اسلامی

در پایان این نوشتار به طور گذرا و سریع الگوواره گفتمان انقلاب اسلامی تبیین می شود تا بدانیم در کجا کار ایستاده ایم و چگونه به این جا رسیده ایم و باید به کجا برویم.

پارادایم یا الگو واره گفتمان انقلاب اسلامی، بیانگر سرمشق سلطه آمیز معرفتی و ساختارمندی است که نه تنها چارچوب های فکری و فرهنگی انقلاب اسلامی را تبیین می کند ، بلکه تبیین گر الگوی رفتاری آن نیز است. به سخن دیگر با نگاهی به الگوواره گفتمان انقلاب اسلامی می توان درک درستی از رفتارهای مدافعان و پیروان این گفتمان بر اساس الگوهای معرفتی ساختارمند و حاکم بر آن، ارایه داد.

گفتمان انقلاب اسلامی بر اساس فلسفه ملاصدرایی شکل گرفته که نهایت آن فلسفه وجودی است. در این فلسفه اصالت وجودی که ماهیت را کنار می زند، جهان تفسیری می یابد که در آن حکیم و فیلسوف به عنوان خلیفه الله و جهان اصغر باید با خدا و نیز جهان اکبر یگانه شوند اگر نتوانند یکتا شوند؛ یعنی اگر نتوانستند به مقام جمع الجمع احدیت برسند باید در مقام جمع واحدیت به جایی برسند که عبد در معبود فانی و مظهر معبود شود و در مقام قرب الفرایض و قرب النوافل، اتحادی چون «ما رمیت اذ رمیت» را تحقق بخشند.(انفال، آیه 17) پس اگر نتوانستند عین الله و ید الله شوند باید دست کم خداوند گوش و چشم بنده شود:فکنت سمعه الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به و یده التی یبطش بها و رجله التی یمشی بها. به سخن دیگر، یا انسان باید فانی مطلق شود تا دیگر حجاب خودی نداشته باشد یا آن که با حفظ خودیت خدا را گوش و چشم و دست خویش قرار دهد.

در چنین فلسفه ای است که مساله ولایت عرفانی انسان کامل معنا و مفهوم می یابد و ولایت الهی که خاص خود اوست، به تبع به عنوان مظهریت به انسان کاملی می رسد که در نهایت ولایت فقیه بر اساس مواصفات و مشخصات بر اساس توصیف امام حسن عسکری(ع): «فامّا من کان من الفقهاء صائناً لنفسه حافظاً لدینه مخالفاً لهواه مطیعاً لأمر مولاه، فللعوام أن یقلّدوه؛ هر فقیهى که نگهدارنده نفس ـ از انحرافات و لغزشها ـ و حفظ کننده دین و مخالف با هواهاى نفسانى و مطیع امر مولاى خویش باشد، بر عامّه مردم است که تقلید کننده ـ و تابع ـ او باشند»، عهده دار ولایت مطلقه ای می شود که سخن او سخن خدا و کارش کار خدا خواهد بود؛ زیرا چون تیر می اندازد خدا تیر می اندازد و چون می کشد خدا می کشد.(انفال، آیه 17) یا آن که این مظهر کل، خدا را وکیل و ولی خود کرده و خود را به او واگذار کرده و قیمومیت را به خدا می سپارد تا در مقام تفویض و ولایت هم چون مادری کودک خردسال را ولایت کند یا چون مرده شوری این تن متولی را به اختیار خود بگرداند.

در این فلسفه هر چند که ولایت خلافت الهی انسان کامل تا این حد بالا رفته است، اما چون تعبد در آن عقلانی است و به سخنی دیگر، عقلانیت در تعبد و تعبد در عقلانیت آمیخته است، اصالت برائتی در زندگی مسلمان حاکم می شود که بر مدار عقلانیت عرفی است. از این عقلانیت عرفی به حکم عقلایی و عرفی در اصول فقه تعبیر می شود و این گونه است که اصالت اشتغال ذمه مکلفان از اصول و فقه اسلامی رخت بر می بندد و دست مکلفان در زندگی باز گذاشته می شود. این گونه است که عقل عرفی در مدار و محور احکام حضور می یابد و اصول فقه بر جریان متشدد و سخت گیر اخباری گری حاکم می شود و نظام تکلیفی مکلفان را در ساختار توضیح المسایل به گونه ای دیگر رقم می زند و آزادی در محور عرفی را برای مکلفان به ارمغان می آورد.

برآمد و پیامد این جریان فلسفی و اصولی در حوزه فلسفه کلان و فلسفه زندگی، سبک زندگی است که استبداد ستیز است ولی نظام ولایی را با در ساختار عقلانیت تعبدی می پذیرد. برآیند چنین فلسفه هایی چیزی جز گفتمان انقلاب اسلامی نیست که مردم سالاری را در نظام ولایی تعریف می کند و استبداد اشرافی را به زیر می کشد.

در برابر این گفتمان انقلاب اسلامی، فلسفه مشایی با اخبارگری قرار می گیرد که یا اصلا مردمسالاری را بر نمی تابد و اگر بر می تابد در سایه دمکراسی لیبرالی می پذیرد که به ظاهر حاکمیت مردم را می خواهد در باطن جز اشرافی گری و حاکمیت قدرت و ثروت نیست. اگر جمهوریت نخبگانی است همان نخبگان با عقل اشرافی است که حاکمیت را برای عده ای رقم می زند و مردم اگر نقشی دارند در رای سازی آزاد نیستند بلکه در رای دادنی آزاد هستند که نخبگان اشرافی با زر و زور و تزویر رسانه های متکی به زر و زور آن را به خورد مغزها و قلب ها می دهند.

امروز دشمن آگاهانه به الگوواره انقلاب اسلامی حمله می کند؛ زیرا می داند که فلسفه ملاصدرایی که با عرفان و فلسفه اسلامی بنیاد گذاشته شده و ولایت انسان کامل را اثبات می کند، بنیاد گفتمانی انقلاب اسلامی است. هم چنین دشمن می داند که اصول گرایی با عقلانیت عرفی و عقل عرفی در برابر عقل استعلایی مشایی و ارسطویی قرار گرفته و اجازه سلطه عقل اشرافی را نمی دهد و مردم را با اصالت اشتغال ذمه محدود نمی سازد بلکه با اصالت برائت اجازه می دهد تا آزادانه قیام کنند و عدالت قسطی خویش را بخواهند. اگر بخواهیم گفتمان انقلاب اسلامی را از شر درونی حفظ کنیم باید مدافع فلسفه ملاصدرایی و اصول گرایی عقل گرای عرفی باشیم که در برابر عقل استعلایی ارسطویی و مشایی اشرافی گرا و نیز اشتغال ذمه می ایستد و مردم سالاری ولایی را به ارمغان می آورد.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا