روزه؛ عبادتی با آثار متنوع

برخی از اعمال صالح دارای ابعاد متعدد و متنوعی است و این گونه نوعی برتری نسبت به دیگر اعمال صالح پیدا می‌کنند. از جمله این اعمال صالح می‌توان به روزه اشاره کرد که تمرینی سخت و دشوار با آثار متعدد و متنوع اقتصادی، فکری، فرهنگی، تربیتی، تزکیه ای، عبادی و مانند آن‌ها است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا این ابعاد متعدد و متنوع را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن تبیین کند.
***
روزه، خیر مطلق
روزه از نظر قرآن برای انسان سالم و حاضر، خیر مطلق است؛ به این معنا که هر آن چیزی که از آثار روزه بر فرد و جامعه مترتب می شود، جز خیر و خوبی نیست که مناسب و سازگار با انسان و جامعه انسانی است و هیچ گونه بدی و شروری از روزه بر نمی آید تا انسان مجبور باشد به عنوان شر از آن اجتناب کند. از این رو خداوند می فرماید: واَن تَصُومُوا خَيرٌ لَكُم؛ و اینکه روزه بگیرید برای شما بهتر است. (بقره، آیه 184) البته کسی که مریض و یا مسافر است، بهتر است که روزه نگیرد؛ زیرا شرایط مریض و مسافر یک شرایط استثنایی است. (بقره، آیه 185)
باید توجه داشت وقتی در قرآن سخن از خیر است، در برابر شر به کار می رود؛ و مراد از خير، چيزى مانند عقل، عدل، فضل و هر چيز سودمند واقعی و سازگار با انسان است كه مورد رغبت همگانی نیز باشد؛ در فرهنگ  قرآنی ضدّش شرّ دانسته شده است و گاه در کنار هم به کار می‌رود.
اینکه گفته شد روزه برای انسان سالم و حاضر – در برابر مسافر- خیر مطلق است، برای آن است که آثار بسیار متعدد و متنوعی برای روزه است که انسان نباید آن را از دست دهد و با بهانه جویی خود را از برکات روزه بویژه روزه ماه مبارک رمضان محروم کند.
البته گاه وقتی از خیر مطلق یا خیر مقید سخن گفته می‌شود، معنای دیگر مراد است؛ زیرا عالمان اسلامی در یک تقسیم بندی کلی خیر را به دو گونه خیر مطلق و خیر مقید تقسیم‌بندی کرده اند. خير «مطلق»، چيزى مانند عقل و عدل است كه در هر حال و نزد هر كسى مورد رغبت است؛ در حالی که خير و شرّ «مقيّد»، چیزی مانند مال است كه براى يكى خير و براى ديگرى شرّ است.
از نظر قرآن، روزه گرفتن برای انسان سالم و حاضر در وطن خود، از مصادیق خیر مطلق است به گونه ای که در همه حال برای شخص و جامعه مفید و سازنده است.
از نظر قرآن کسانی از خیر بهره‌مند می‌شوند که مسلمان و مومن (بقره، آیه 103؛ توبه، آیه 88؛ انفال، آیه 70)، عاقل (قصص، آیه 60)، متقی( بقره، آیه 103؛ آل عمران، آیه 15)، اهل توکل(شوری، آیه 36)، دارای صبر همراه ایمان و عمل صالح (قصص، آیه 80)، اهل کار خیر و عمل صالح (همان)، اهل توبه (بقره، آیه 54)، اهل جهاد (توبه، آیه 88)، پند‌پذیر (نساء، آیه 66)، اهل وفای به عهد (نحل، آیه 95) و انسانی صالح (آل عمران، آیات 113 تا 115 و  198) باشند. البته از نظر قرآن، ابرار از خیر مطلق بهره‌مند هستند (آل عمران، آیه 198)؛ زیرا آنان در مقام عالی قرار دارند و از مصادیق صالحان مطلق هستند.
در آیات قرآن آثاری برای بهره‌مندان از خیر بیان شده که از جمله آنها می‌توان به ایجاد اطمینان در افراد سست ایمان (حج، آیه 11)، برخورداری از هدایت ویژه الهی (انفال، آیه 23) و در نهایت دستیابی به رستگاری و فلاح(روم، آیه 38) اشاره کرد.
آثار متنوع روزه در دنیا و آخرت
روزه به سبب آثاری که دارد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. از همین رو پیامبر(ص) در حدیث قدسی نقل می‌کند: قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى الصَّوْمُ لِي وَ أَنَا أَجْزِي بِه‏؛ خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: روزه براى من است و من پاداش آن را مى‌‏دهم. (من لا یحضره الفقیه ج 2 ، ص 75، ح 1773 – شبیه این حدیث در تهذیب الاحکام، تحقیق خرسان، ج 4، ص 152، ح 420)
بنابراین، باید آثار بسیاری برای روزه بر شمرد؛ زیرا پاداش الهی متعدد و متنوع است و چون خود خداوند پاداش کار روزه دار را به عهده گرفته است در این امر کوتاهی نمی‌کند؛ زیرا دانا و توانا و بخشنده‌ای مطلق است و در کارش کم نمی‌گذارد. لذا روزه را باید خیر کثیر دانست؛ چنان که گفته شد. پیامبر(ص) می‌فرماید: مَنْ مَنَعَهُ الصَّوْمُ مِنْ طَعَامٍ يَشْتَهِيهِ كَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُطْعِمَهُ مِنْ طَعَامِ الْجَنَّةِ وَ يَسْقِيَهُ مِنْ شَرَابِهَا؛ كسى كه روزه او را از غذاهاى مورد علاقه‌‏اش باز دارد برخداست كه به او از غذاهاى بهشتى بخوراند و از شرابهاى بهشتى به او بنوشاند. (بحار الانوار، ج 40 ، ص 331 ، ح 13)
آن حضرت همچنین می‌فرماید:   طُوبَى لِمَنْ ظَمَأَ، أَوْ جَاعَ لِلَّهِ، أُولَئِكَ الَّذِينَ يَشْبَعُونَ يَوْمَ الْقِيَامَة؛ خوشا به حال كسانى كه براى خدا گرسنه و تشنه شده‌‏اند، اينان در روز قيامت سير مى ‌شوند. (هدایة الامة الی احکام الائمة ج 4 ، ص 268 ، ح 9)
همچنین امام صادق(ع) می‌فرماید:   لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ؛ براى روزه دار دو سرور و خوشحالى است: 1. هنگام افطار؛ 2. هنگام دیدار پروردگارش در قیامت. (کافی، ج 4، ص 65، ح 15 – من لا یحضره الفقیه ج 2، ص 76، ح 1760)
همچنین حضرت محمد(ص) می‌فرماید:  ان للجنهًْ بابا يدعى الريان لا يدخل منه الا الصائمون؛ براى بهشت درى است ‏بنام (ريان) كه از آن فقط روزه داران وارد مى‌‏شوند. (معانی الاخبار ص 409، ح 90)
این آثار و برکات نشان می‌دهد که روزه خیر مطلق است؛ البته از جهاتی دیگر نیز روزه خیر کثیر و خیر مطلق است؛ زیرا آثار آن در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی نمودار است و شخص با روزه داری چنان تاثیری در حوزه روان شناختی و جامعه شناختی به جا می‌گذارد که قابل سنجش با دیگر اعمال عبادی نیست. برخی از آثار متعدد و متنوع روزه در حوزه های گوناگون از نظر قرآن در ادامه تبیین می‌شود.
1. آثار بهداشتی و درمانی روزه: روزه دارای آثار بهداشتی برای شخص و جامعه است؛ زیرا شخص از نظر ظاهری و باطنی و نیز جسمی و روانی تحت تاثیر مستقیم آثار مثبت روزه قرار می‌گیرد. از نظر جسمی، با گرفتن روزه، نوعی پیشگیری را انجام می‌دهد تا گرفتار بیماری‌های جسمی نشود. همچنین روزه نقش درمانی را به عهده دارد. از نظر علمی ثابت شده است که بسیاری از بیماری‌های سخت درمان همچون سرطان با روزه درمان می شود؛ زیرا کاهش مواد غذایی اجازه نمی دهد تا سلول های سرطان رشد کنند، بلکه در فرآیندی از میان می روند. روزه همچنین در بهداشت و درمان بیماری‌های روانی نقش بسزایی دارد. بسیاری از بیماری‌های روانی از جمله اضطراب و نگرانی‌ها با روزه درمان می‌شود؛ زیرا موجب می‌شود تا شخص به آرامش و اطمینانی دست یابد که از راه دیگر قابل دسترسی نیست. همان گونه که بیماری‌های روانی مانند ناراحتی عصبی و اضطراب موجب بیماری‌های جسمی چون زخم معده و مانند آنها می‌شود، روزه به سبب درمان بیماری‌های روانی می‌تواند زمینه ساز درمان بیماری‌های جسمی مرتبط با آن نیز باشد. از همین رو در روایت در تبیین آثار روزه آمده  است: صوموا تصحوا؛ روزه بگیرید تا صحیح و سالم باشید. از نظر اسلام، روزه گرفتن موجب می‌شود تا بدن و جسم در مسیری قرار گیرد که رشد طبیعی داشته و عوامل بازدارنده کاهش یابد. از همین رو پیامبر(ص) روزه را عامل نمو و رشد طبیعی بدن دانسته و می‌فرماید: لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ زَكَاةٌ وَ زَكَاةُ الْأَبْدَانِ الصِّيَام‏؛ براى هر چيزى زكاتى است و زكات بدنها روزه است. (من لا یحضره الفقیه ج 2، ص 75، ح 1774 – كافى، الاسلامیه، ج 4، ص 62، ح 2) باید توجه داشت که واژه زکات از زکو به معنای رشد و بالندگی است و اینکه انفاق مالی را زکات و موجب رشد و نمو مال دانسته‌اند، از آن روست که برخلاف ظاهر امر که با دادن مال و انفاق و صدقه آن، با کاهش و نقص مال مواجه هستیم، در باطن موجب ازدیاد و نیز برکت بالا می‌شود و مال انسان از این طریق رشد و نمو کرده و افزایش می‌یابد. همچنین بدن به ظاهر با روزه گرفتن از رشد و نمو می افتد، ولی در باطن موجب رشد و نمو بدن می شود و به رشد طبیعی سالم خود ادامه می دهد.
2. آثار تربیتی و تزکیه ای‌: روزه موجبات رشد و بالندگی انسان را از نظر فضایل اخلاقی و رهایی از رذایل فراهم می‌آورد. کسی که روزه می گیرد در مسیر تزکیه نفس گام برداشته و تمرین صبر و استقامت می‌کند به طوری که در مشکلات جزع و فزع نکرده و صبر پیشه می‌کند؛ زیرا شخصی که توانسته در برابر فشار سهمگین گرسنگی و تشنگی صبر کند و در برابر وسوسه‌های نفسانی جنسی مقاومت کند و یا در برابر وسوسه های شیطانی چون حسادت و غیبت و دروغ و مانند آنها استقامت ورزد، به طور طبیعی چنین شخصی خود را از رذایل دور کرده و فضایل و خصلت‌های خوب را در خود ایجاد یا تقویت کرده است. از این برای روزه آثار تربیتی و تزکیه ای گفته شده است. خداوند در آیات 45 و 153 سوره بقره بر اساس روایت تفسیری، از مصادیق مهم و روشن صبر، روزه را مطرح کرده است و از مردمان خواسته تا برای رسیدن به مقام خاشعین و صابرین دارای استقامت، از روزه بهره گیرند. از امام صادق(ع) روايت شده: مراد از صبر، روزه است. هنگامى كه سختى يا گرفتارى شديد به شخص وارد شد، روزه بگيرد، زيرا خداى ـ عزّوجلّ ـ مى فرمايد: وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ، قال: الصبر الصوم‏؛ از صبر يارى بجوييد، يعنى از روزه. (تفسیر قمی، ج 1، ص 46؛ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 44، ح 41؛ تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 76، ح 182) از این آیات به دست می‌آید انسان با روزه گرفتن به دو مقام بلند صابرین و خاشعین دست می یابد که بهشت برای آنان تضمین شده است. اصولا از نظر قرآن، رسیدن به مقام تقوا تنها با اعمال صالح، امکان‌پذیر است که از جمله مهمترین آنها، عدالت ورزی، انفاق، نماز و روزه است. از همین رو در بیان فلسفه روزه، آن را عامل دستیابی انسان به مقام تقوا معرفی کرده است. (بقره، آیه 183) بی گمان رسیدن به تقوا به معنای آن است که انسان خود را از هر گونه امور ناپسند و بد دور نگه داشته و به امور پسندیده و خوب و نیک روی آورد. این گونه است که سپری را در برابر خویش ایجاد می‌کند که سد راه هر گونه آسیبی از جمله خشم و غضب الهی است. امیرمومنان(ع) می فرماید آزمون روزه، ظرفیت تربیتی و تزکیه ای است که باید از آن استفاده کرد. در این عمل عبادی انسان از هر گونه امری که حرام است اجتناب می‌کند و این تنها خورد و خوراک مباحی نیست که باید از آن اجتناب کند. به سخن دیگر، انسان در روزه باید در مرتبه سوم تقوای الهی یعنی تقوای خاص الخاص یا اخص باشد که در آن شخص افزون بر عمل به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات باید از مباحاتی نیز دست بردارد که شامل خوردن و نوشیدن و لذت جنسی حلال است. بر این اساس امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: الصِّيَامُ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ كَمَا يَمْتَنِعُ الرَّجُلُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ؛ روزه پرهيز از حرامها است همچنانكه شخص از خوردنى و نوشيدنى پرهيز مى‌كند. (بحار الانوار، ج 93، ص 294 ، ح 21 ) به سخن دیگر، روزه بویژه در ماه مبارک رمضان یک تمرین یک ماهه و کوتاه مدت برای قرار گرفتن شخص در مرتبه سوم تقوای الهی است تا این تجربه را به دست آورده و در دیگر ماه ها از آن بهره گیرد. خداوند در ماه مبارک رمضان با محدود کردن شیاطین و وسوسه های نفسانی این فرصت را فراهم آورده است تا هر شخصی بتواند از مرتبه تقوای عام و تقوای خاص به تقوای اخص برسد و بتواند به دور از فشارهای بیرونی وسوسه‌های شیطانی، تجربه هر چند محدود از تقوای اخص به دست آورد و از آثار و برکات آن بهره‌مند شود. از نظر امام علی(ع) فرد باید از ماه رمضان بهترین بهره را ببرد و مهمترین اعضای خویش را تربیت کند و آن را برای تقوای اخص آماده سازد. آن حضرت(ع) می فرماید: صَوْمُ الْقَلْبِ خَيْرٌ مِنْ صِيَامِ اللِّسَانِ وَ صِيَامُ اللِّسَانِ خَيْرٌ مِنْ صِيَامِ الْبَطْن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شكم است. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 176، ح 3363) علت برتری صیام قلب آن است که با این روزه است که انسان تقوای اخص را به دست می‌آورد و از آثار آن بهره مند می‌شود. از نظر روایات آن که تقوای اخص را ایجاد می‌کند، روزه‌ای است که شخص بتواند مباحات را براساس اهداف تقوای اخص مدیریت کند. از همین رو در روزه واقعی بر عناصر دیگری غیر از ترک خورد و خوراک تاکید شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: إِذَا صُمْتَ فَلْيَصُمْ سَمْعُكَ وَ بَصَرُكَ وَ شَعْرُكَ وَ جِلْدُك‏؛ آنگاه كه روزه مىگيرى بايد چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه ‏دار باشند. (كافى، ج 4 ، ص 87 ، ح 1) حضرت فاطمه(س) نیز می‌فرماید: مَا يَصْنَعُ الصَّائِمُ بِصِيَامِهِ إِذَا لَمْ يَصُنْ لِسَانَهُ وَ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ جَوَارِحَه‏؛ روزه ‏دارى كه زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نكرده روزه‌‏اش به چه كارش خواهد آمد. (دعائم الاسلام ج 1، ص 268 – بحار الانوار، ج 93، ص 295، ح 15) در حقیقت روزه واقعی باید روزه‌ای باشد که شخص در مرتبه تقوای اخص انجام می دهد و حتی مباحات را مهار کرده و همه اعضا و جوارح را در مسیر تعالی و کمال مدیریت کرده و در آن جاده قرار می‌دهد. بسیاری از مردم در ماه رمضان روزه واقعی نمی‌گیرند. امیرمومنان (ع) می فرماید: كَمْ مِنْ صَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَأُ وَ كَمْ مِنْ قَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاء؛ چه بسا روزه‌دارى كه از روزه ‏اش جز گرسنگى و تشنگى بهره‌‏اى ندارد و چه بسا شب زنده‏‌دارى كه از نمازش جز بي‌خوابى و سختى، سودى نمى ‏برد. (نهج البلاغه، صبحی صالح، ص 495، حكمت 145) پس فرصت ماه رمضان یک فرصت استثنایی برای حوزه تزکیه و تربیتی است. با آثار بسیاری که از جمله آن آثار ایجاد اخلاص در افراد است. هر کسی در زمان روزه می‌تواند اخلاص خویش را بسنجد؛ زیرا روزه عملی است که با دیگران ارتباط چندانی ندارد و یک عمل باطنی و درونی است؛ از همین رو وسیله سنجش اخلاص آدمی قرار گرفته است. حضرت امام علی(ع) می‌فرماید: فرض الله …َ الصِّيَامُ ابْتِلَاءً  لِإِخْلَاصِ الْخَلْق‏؛ خداوند روزه را واجب كرد تا به وسيله آن اخلاص خلق را بيازمايد. (نهج البلاغه، صبحی صالح، ص 512 ، ح 252 – تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 176 ، ح 3376 ) انسانی که بخواهد در مسیر رشد و تعالی قرار گیرد و صفات نیک را در خود ایجاد یا تقویت یا تثبیت کند باید روزه را به عنوان عامل مهم در این امور مد نظر قرار داده و آن را به کار گیرد.
3. اجتماعی و سیاسی: روزه از نظر اجتماعی نیز دارای آثار مثبتی است که از جمله مهمترین آنها برقراری عدالت اجتماعی و رهایی از شکاف طبقاتی بویژه شکاف اقتصادی است؛ زیرا مستحب است که انسان‌های روزه‌دار از مال خویش انفاق کنند و برای گرسنگان سفره افطاری بگذارند و اطعام کنند. این رویه موجب می شود تا شکاف اقتصادی کاهش یابد و ارتباط اجتماعی بهتر شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) الصِّيَامَ لِيَسْتَوِيَ بِهِ الْغَنِيُّ وَ الْفَقِير؛ خداوند روزه را واجب كرده تا بدين وسيله غنی و فقير مساوى شوند. (من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 73، ح 1766) اصولا کسی که تجربه گرسنگی و تشنگی را از راه روزه بچشد، احساس نداری را درک کرده و وقتی فقیری را می‌بیند و گرسنه و تشنه‌ای را می‌یابد تلاش می‌کند تا او را سیر و سیراب کند. امام رضا(ع) در تبیین تاثیر گرسنگی و تشنگی روزه به ابعاد معرفتی و تزکیه ای آن اشاره کرده و می‌فرماید: إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِكَيْ يَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَيَسْتَدِلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَة؛ مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگى و تشنگى را بفهمند و به واسطه آن فقر و بيچارگى آخرت را بيابند. (وسایل الشیعه ج 10، ص 9، ح 12701) در حقیقت شناخت وضعیت اخروی انسان و فقر و نداری در آن جهان، از طریق روزه کشف می‌شود و همین موجب می‌شود تا انسان به فکر آخرت باشد و برای رهایی از فقر  و نداری خویش تلاش کند. باید توجه داشت که روزه همان طوری که دارای بعد اجتماعی عام است، همچنین دارای ابعاد اجتماعی و سیاسی خاص نیز می‌باشد. از همین رو در روایات آمده است برخی از افراد روزه‌شان تمام نیست مگر آنکه مراعات برخی از اصول اجتماعی و اخلاقی و سیاسی را بکنند. امام باقر(ع) می‌فرماید: لَا صِيَامَ لِمَنْ عَصَى الْإِمَامَ وَ لَا صِيَامَ لِعَبْدٍ آبِقٍ حَتَّى يَرْجِعَ وَ لَا صِيَامَ لِامْرَأَةٍ نَاشِزَةٍ حَتَّى تَتُوبَ وَ لَا صِيَامَ لِوَلَدٍ عَاقٍّ حَتَّى يَبَر؛ روزه اين افراد كامل نيست: 1. كسى كه امام (رهبر) را نافرمانى كند؛ 2. بنده فرارى تا زمانى كه برگردد؛ 3. زنى كه اطاعت شوهر نكرده تا اينكه توبه كند؛ 4. فرزندى كه نافرمان شده تا اينكه فرمانبردار شود. (دعائم الاسلام ج1، ص 268؛ بحار الانوار، ج 93، ص 295، ح 6) در این روایت بیان شده که شخصی که می‌خواهد روزه بگیرد و از آثار آن بهره‌مند شود باید اصول اخلاقی و اجتماعی و سیاسی را رعایت کند و این گونه نیست که تنها روزه، یک عمل فردی و شخصی باشد و هیچ ارتباطی با حوزه عمل اجتماعی و سیاسی نداشته باشد. این مطلب در چارچوب اصل بنیادینی شکل گرفته که در روایتی دیگر از امام باقر(ع) مطرح شده است. آن حضرت (ع) می فرماید: بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْيَاءَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَايَة؛ اسلام بر پنج چيز استوار است، بر نماز و زكات حج و روزه و ولايت (رهبرى اسلامى). (کافی، الاسلامیه، ج 4، ص 62، ح 1(شبیه این حدیث در تفسیر نور الثقلین ج 1، ص 372، ح 279 ) در روایتی دیگر آمده است: بني الاسلام علي خمس: الصلوه، الزكوه، الصوم، الحج و الولايه و لم يناد بشئ كما نودي بالولايه؛ امام باقر(ع) فرمود: اسلام بر پنج پايه استوار است: نماز، زكات، روزه، حج و ولايت و هيچ چيز مانند ولايت مورد سفارش قرار نگرفته است. (وسائل‌الشيعه، ج1، ص10.) پس آنچه به اعمال عبادی از جمله نماز و روزه و حج و خمس و جهاد و زکات معنا می بخشد همان پذیرش ولایت است