روزه؛ راه خیر و شکرگزاری

مروری بر برخی آثار و برکات روزه‌داری

روزه یکی از عبادات خالص انسان است؛ زیرا تنها خدا و روزه‌دار می‌‌داند که روزه گرفته و از امور مباح چون خوردن و آشامیدن پرهیز می‌کند؛ از این رو روزه‌ دارای برکات و آثار ویژه‌ای است که نویسنده در این مطلب به برخی از این آثار بر اساس آیات و روایات اشاره کرده است.

روزه، عبادتی خالصانه
هر عبادتی باید با خلوص انجام گیرد؛ چرا که از شرایط صحت عمل عبادی، خلوص است که شخص باید آن را تنها برای وجه‌الله بجا آورد و غیر خدا را در نیت خویش وارد نکند؛ مثلا برای رضایت والدین و ترس از آنان روزه نگیرد و یا برای کسب سلامت دست به این عمل عبادی نزند؛ هر چند که بر اساس آموزه‌های اسلام و علوم پزشکی، روزه گرفتن موجب سلامت بدن و رهایی از بسیاری از بیماری‌ها است. بنابر این شخص باید در عبادت خویش خلوص و وجه‌الله را در نظر گیرد و نیت دیگری نداشته باشد.
روزه به دلایلی درونی و ذاتی خویش، از جمله عباداتی است که خلوص در آن به طور طبیعی راه می‌یابد و روزه‌دار واقعا با خلوص این عمل را انجام می‌دهد؛ زیرا اعمال عبادی چون نماز و حج دیده می‌شود، ولی اینکه انسان خود را از سحر تا افطار شام حفظ کند و اموری را ترک کند قابل دیدن نیست.
به سخن دیگر، روزه از جمله اعمال عبادی باطنی است که تنها خدا و روزه‌دار می‌داند که آن را رعایت کرده و شرایط آن را به جا آورده است. حضرت علی(ع) فرمودند: روزه عبادتی است بین خداوند و انسان که جز خداوند بر آن آگاه نیست و لذا غیر از او هم کسی پاداش روزه را عطا نمی‌کند. (شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج 20، ص 296)
رسول خدا(ص) فرموده است: کسی که یک روز خالصا لوجه‌الله روزه بدارد، –  چنانکه نیتش حتی به طلب بهشت و فرار از دوزخ آلوده نشود – آن روزه او با یک سال که آن را به روزه برگزار کند – ولی چنین خلوصی در نیتش نباشد – برابر است. (من لا یحضر الفقیه جلد 2 صفحه 405)
اهمیت و آثار روزه
در آیات قرآن و روایات اسلامی برای روزه آثار و برکاتی بیان شده که نشانه اهمیت و ارزش این عمل عبادی است. کسی که روزه می‌گیرد یکی از مهم‌ترین اعمال عبادی اسلام را انجام می‌دهد؛ زیرا امام باقر(ع) و نیز فرزندش امام صادق(ع) می‌فرمایند: اسلام بر پنج پایه استوار است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت. (فروع کافی، ج 4 ص 62، ح1؛ بحارالانوار، ج 96، ص 257).
این عمل عبادی دارای آثار و برکاتی است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. خیر: خداوند در قرآن روزه‌داری را به عنوان خیر معرفی می‌کند. خیر آن نعمتی است که سود و بهره آن به انسان می‌رسد بی‌آنکه شر و ضرری متوجه او شود؛ در حالی که نعمت‌های الهی گاه می‌تواند از باب آزمون باشد و گاه می‌تواند مصیبت برای او شود. از همین رو دارایی و نعمت به معنای اکرام نیست چنانکه نداری و فقر نعمتی، به معنای اهانت و خواری نیست؛ (فجر، آیات 15 و 16) این در حالی است که هر چیزی که خیر است همیشه به نفع انسان است. به هر حال، خداوند اموری چون حکمت و روزه‌داری را خیر تلقی کرده و فرموده است: و ان تصوموا خیر لکم؛ اینکه روزه بگیرید برای شما خیر است. (بقره، آیه 184)
2. بستر تقوا: روزه گرفتن موجب می‌شود تا شرایط برای تقوای الهی در جان و روان آدمی فراهم شود و انسان گرایش به تقوای الهی پیدا کند. خداوند می‌فرماید: «کتب علیکم الصیام… لعلکم تتقون؛ بر شما روزه واجب شد تا شاید تقوا پیشه گیرید.» (بقره، آیه 183)
3. بستر شکرگزاری: یکی از راه‌های شکرگزاری نسبت به خداوند انجام عمل عبادی روزه است. خداوند در آیه 185 سوره بقره می‌فرماید: ماه رمضانی که در آن قرآن فرو فرستاده شده که هدایت برای مردمان و دلایل روشن برای هدایت و جداسازی حق و باطل است، پس هر کسی آن ماه را درک کرد باید روزه بگیرد و برای آنکه خداوند را برای هدایت شما تکبیر بگوئید و تعظیم دارید و شاید شما شکرگزاری کنید.
4. تعظیم و تکبیر الهی: از دیگر آثار روزه در ماه رمضان تکبیر و تعظیم الهی است که در آیه 185 سوره بقره به آن اشاره شده است. پس کسی که روزه می‌گیرد خداوند را این گونه بزرگ می‌شمارد و تعظیم می‌کند.
5. شادی و فرح: روزه عامل شادی و خوشحالی انسان می‌شود. پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: روزه‌دار دو خوشحالی دارد: هنگام افطار و هنگام ملاقات با پروردگار. (کافی، ج 4، ص 65، باب جاء فی فضل الصوم، حدیث 15).
6. بخشش گناهان: پیامبر(ص) می‌فرماید: هر که ماه رمضان را به خاطر ایمان و احتسابش نسبت به خدای متعال روزه بگیرد و گوش و چشم و زبان خود را از آزار مردم حفظ کند، خدای متعال روزه ا و را قبول می‌کند و گناهان دور و نزدیکش را می‌بخشد و ثواب صابران آن را به او عطا می‌کند. (همان)
7. اجابت دعای روزه‌دار: امام صادق(ع) در حدیثی می‌فرماید: خواب روزه‌دار عبادت و سکوت او تسبیح و عمل  او پذیرفته است و دعای او به اجابت خواهد رسید و هنگام افطار دعای او رد نخواهد شد. (بحارالانوار، ج 96، ص 253) امام کاظم(ع) نیز فرمود: دعوهًْ الصائم تستجاب عند افطاره؛ دعای شخص روزه‌دار هنگام افطار مستجاب می‌شود. (بحارالانوار ج 92، ص 255 ح 33)
8. عامل تثبیت اخلاص: همان طوری که گفته شد، اخلاص یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های هر عمل عبادی است که موجب تقرب به خدا و صحت و قبولی اعمال صالح عبادی است. حضرت فاطمهًْ‌الزهرا(س) درباره نقش روزه در ایجاد اخلاص در انسان می‌فرماید: فرض‌ الله الصیام تثبیتا للاخلاص؛ خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص را در انسان‌ها تثبیت کند. (بحارالانوار، ج 96، ص 368)
9. زکات بدن: در اسلام برای هر چیزی زکاتی است. پرداخت زکات عامل رشد و نمو آن چیز خواهد شد. به عنوان نمونه زکات مالی موجب افزایش و برکت در مال و زکات علم موجب رشد و بقا و ماندگاری علم می‌شود. سلامت و رشد طبیعی بدن و صحت آن نیز به زکات بدن است که همان روزه گرفتن است. پیامبر(ص) می‌فرماید: برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدن انسان‌ها روزه است. (الکافی، ج 4، ص 62، ح 3)
10. سپر آتش: اصولا تقوا به معنای حفظ خود از اموری است که موجب خشم و غضب الهی می‌شود؛ یکی از چیزهایی که موجب تقوا است روزه گرفتن است. (بقره،‌ آیه 183) خشم و غضب الهی در قیامت همان دوزخ و آتش سوزان است. کسی که روزه نگه می‌دارد به در خیری می‌رسد که او را از آتش دوزخ حفظ می‌کند؛ چنانکه امام صادق(ع) می‌فرماید: آیا خبر دهم شما را به درهای نیکی؟ بعد فرمود: روزه سپر آتش است. (روضهًْ المتقین، ج 3، ص 228) از پیامبر(ص) نیز روایت است که فرمود: الصوم جنهًْ من النار؛ روزه سپر آتش جهنم است. (الکافی، ج 4 ص 162)
11. محبت الهی: خداوند در آیات 31 و 32 سوره  آل عمران و آیات دیگر بیان می‌کند که راه کسب محبوبیت آن است که راه حبیب خداوند (پیامبر(ص)) پیموده شده و از ایشان پیروی شود. هر چیزی که محبوب پیامبر(ص) باشد موجب تقرب انسان به ایشان می‌شود و تقرب به ایشان به معنای تقرب به خداوندی است که آن حضرت(ص) حبیب  اوست. از آنجایی که پیامبر(ص) روزه را محبوب خویش می‌داند، با عمل به این محبوب می‌توان محبت آن حضرت(ص) و محبت و محبوبیت خداوند را کسب کرد. پیامبر(ص) در این باره فرموده است: من از دنیا به سه چیز علاقه دارم. روزه در تابستان، شمشیر زدن در راه خدا و گرامی داشتن مهمان. (مواعض العددیه، ص 76)
12. استمداد از روزه در مشکلات: خداوند در آیات 45 و 153 سوره بقره استمداد از روزه را به عنوان عاملی در بهره‌مندی از امدادهای خود معرفی کرده است. پس اگر کسی گرفتار هر مشکلی باشد می‌تواند به نماز و روزه به عنوان دو وسیله ارزشمند برای عبور از مشکلات و حل آنها و بهره‌مندی از امداد الهی توجه و اهتمام یابد. در حدیث است که امام(ع) در تفسیر آیه می‌فرماید: منظور از صبر، روزه است. هر گاه گرفتاری‌ای در زندگی برای شما پیش آمد پس روزه بگیرید و از آن کمک بجوئید. (بحارالانوار، ج 96، ص 245)
13. پاداش مستقیم الهی: کسی که روزه می‌گیرد، خداوند خود متقبل شده که پاداش او را مستقیم بدهد. چنانکه رسول الله(ص) می‌فرماید: خداوند تعالی فرمود: روزه مال من است و من پاداش روزه را خواهم داد. یا اینکه من پاداش روز هستم. (روضهًْ المتقین، ج 3، ص 225)
14. عامل سیاه‌رویی شیطان: روزه چنان تاثیر در کائنات می‌گذارد که حتی دشمن سوگند خورده انسان نیز تحت تاثیر روزه روزه‌داران قرار گرفته و از خشم و غضب سیه‌روی می‌شود؛ چنانکه رسول الله فرموده است: الصوم یسود وجهه (الشیطان)؛ روزه صورت شیطان را سیاه می‌کند. (روضهًْ المتقین، ج 3، ص 227)
15. تندرستی و سلامت: رسول الله(ص) فرمود: اغزوا تغمنوا و صوموا تصحوا و سافروا تستغنوا؛ به جنگ بروید تا غنیمت و بهره ببرید و روزه بگیرید تا سلامت بدن یابید و به مسافرت روید تا بی‌نیاز شوید. (بحارالانوار، ج 62، ص 267)
16. آمرزش و تولد دوباره: ای جابر! این ماه مبارک رمضان است؛ هر کس روزه بگیرد و شب را به دعا بپردازد و عفت شکم و فرج داشته باشد و زبانش را نگه دارد، از گناهان خود بیرون می‌رود، همان طوری که از ماه رمضان خارج می‌شود. جابر عرض کرد: ای پیامبر خدا! این سخن چقدر نیکوست. پیامبر فرمود: چقدر رعایت شرایط روزه کامل، دشوار است. (فروع کافی، ج 4،‌ص 87)
17. نشانه همدردی با مستمندان: امام صادق(ع) در این باره فرموده است: خداوند روزه را بر مسلمانان واجب ساخت تا فقیر و غنی همسان گردند… و خداوند اراده کرد به اغنیا سختی گرسنگی و درد تشنگی را بچشاند تا آنان به ضعیفان و گرسنگان ترحم کنند. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 3)
18. از بین رفتن شهوات نفسانی: مهم‌ترین و دشمن‌ترین دشمن انسان همان نفسی است که در ماست و هیچ گاه ما را رها نمی‌کند مگر آنکه به او بند زده شود و تحت مهار عقل و قلب سلیم قرار گیرد. روزه عاملی است که می‌تواند این بند را بر شتر سرکش نفس بزند. امام صادق(ع) از پیامبر(ص) روایت می‌کند که آن حضرت(ص) فرمود: روزه، خواسته‌های نفسانی و طبیعت شهوانی را تضعیف می‌کند و موجب صفای قلب و پاکی جوارح بدن می‌گردد و مایه آبادانی ظاهر و باطن انسان می‌شود و نیز باعث شکر نعمت و احسان به فقرا و عامل کثرت تضرع و خشوع و ناله به درگاه پروردگار است،‌ همچنین سبب تمسک و روی آوردن به ریسمان محکم الهی و مایه شکسته شدن شهوت و تخفیف در حساب و مضاعف گشتن حسنات می‌شود. (بحارالانوار، ج 96، ص 254)
19. همسانی دارا و ندار: روزه موجب می‌شود تا دارا و ندار در یک سطح قرار گیرند و دارا تجربه نداری را داشته باشد. امام صادق(ع) فرمود: خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله دارا و ندار (غنی و فقیر) مساوی گردند. (من لا یحضر الفقیه، ج 2 ص 43، ح 1)
20. روزه آزمون اخلاص: همان طوری که روزه عمل عبادی خالصانه است؛ آزمونی برای اخلاص خلق نیز می‌باشد. امام علی(ع) فرمود: فرض‌ الله… الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهج‌‌البلاغه، حکمت 252)
21. روزه یاد‌آور قیامت: انسان باید همواره آخرت را در زندگی‌اش در نظر داشته باشد و دمی از آن غافل نشود. روزه شرایطی را فراهم می‌آورد تا  انسان نداری و فقر در روز قیامت را در خود بیابد و برای آن روز توشه تقوا فراهم آورد که بهترین توشه (بقره، آیه 197) و معیار کرامت انسانی است. (حجرات، آیه 13) امام رضا(ع) فرمود: مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند. (وسائل الشیعه، ج 4، ص 4، ح 5)
22. جرعه‌نوشان بهشت: رسول خدا(ص) فرمود: کسی که روزه، او را از غذاهای مورد علاقه‌اش بازدارد بر خداست که به او از غذاهای بهشتی بخوراند و از شراب‌های بهشتی به او بنوشاند. (بحارالانوار، ج 93، ص 331)
23. سیر در قیامت: روزه‌دار در قیامت سیر خواهد بود در حالی که دیگران گرسنه هستند. رسول خدا(ص) فرمود: خوشا به حال کسانی که برای خدا گرسنه و تشنه شده‌اند اینان در روز قیامت سیر می‌شوند. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 299، ح 2)
24. امداد فرشتگان: روزه‌داران در طول روز از امدادهای فرشتگان بهره‌مند خواهند بود. امام صادق(ع) فرموده است: هر کس که در روز بسیار گرم برای خدا روزه بگیرد و تشنه شود خداوند هزار فرشته را می‌گمارد تا دست به چهره او بکشند و او را بشارت دهند تا هنگامی که افطار کند. (الکافی، ج 4 ص 64 ح 8)
25. در ریان بهشت: برای روزه‌دار دری خاص در بهشت به نام ریان است. رسول خدا(ص) فرمود: برای بهشت دری است به نام (ریان) که از آن فقط روزه‌داران وارد می‌شوند. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 295، ح 31)
26. رحمت مغفرت و نجات: روزه در ماه رمضان سه کارکرد اساسی دارد که رسول خدا(ص) فرموده است: … رمضان ماهی است که ابتدایش رحمت است و میانه‌اش مغفرت و پایانش آزادی از آتش جهنم. (بحارالانوار، ج 93، ص 342)
27. محبوبیت بوی خوش روزه‌دار در نزد خدا: امام صادق(ع) فرمود: خدای تبارک و تعالی به موسی(ع) وحی فرستاد که چه چیز تو را از راز و نیاز با من باز می‌دارد؟ موسی گفت: پروردگارا تو را به علت بوی نامطبوع دهان روزه‌دار از گفتن راز و نیاز برتر می‌دارم، پس خدای عزوجل به او وحی فرستاد که:‌ای موسی هر آینه بوی دهان شخص روزه‌دار نزد من از بوی مشک خوشتر است. ( من لا یحضر الفقیه جلد 2 صفحه 390)
28. عبادت بودن خواب روزه‌دار: امام صادق(ع) فرمود: خواب شخص روزه‌دار عبادت است و خاموشی‌اش تسبیح است و عملش مقبول درگاه خداوند و دعایش مستجاب است تا وقتی که گناه نکند. (من لا یحضر الفقیه جلد 2 صفحه 391) رسول خدا(ص) نیز فرمود: شخص روزه‌دار، همه وقت در حال عبادت است و اگر چه در بستر خود خوابیده باشد، تا زمانی که مسلمانی را غیبت نکند. ( من لا یحضر الفقیه جلد 2 صفحه 388)
البته آنچه بیان شد گوشه‌ای از برکات و آثار روزه است و در روایات آثار فراوانی برای روزه ذکر شده که در اینجا به همین مقدار بسنده می‌شود.