ره توشه آخرت از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اگر آخرت را از معادله دنیا و آخرت حذف کنید، دنیا چیزی جز پوچ و هیچ نخواهد بود؛ زیرا دنیا همانند کالبد و جسدی بدون روح است که آخرت به آن روح و معنا می بخشد و از توخالی و پوچ بودن بیرون می آورد؛ چرا که زندگی دنیوی حتی در تمامیت کمالی آن که انسان احساس خوشبختی کند و انواع آرامش ها و آسایش ها در آن فراهم باشد و شخص هیچ گاه مریض و بیمار یا فقیر و ندار نشود و همه چیز به کام باشد، ولی حقیقتی چون مرگ وجود دارد که اگر به معنای «فوت» و «نیستی و نابودی» باشد، زندگی دنیوی را بی ارزش می کند؛ زیرا مرگ با زندگی چنان آمیخته است که هر دم و لحظه ممکن است به سراغش بیاید و همه چیز پایان یابد.

اما اگر حقیقتی به نام آخرت باشد که به معنا و مفهوم آغاز زندگی ابدی در سرا و جهانی دیگر است، دیگر انسان از مرگ نمی هراسد؛ زیرا دیگر مرگ به معنای «فوت» نیست، بلکه به معنای «وفات»(زمر، آیه 42) است که نفس انسانی به تمام کمال گرفته و به جهان و سرای دیگر منتقل می شود؛ گویی کودکی از زهدان مادر دنیا خارج شده و به سرای بس بزرگ و باقی و پایدار و از هر جهت کمال و تمام وارد شده است. این گونه است که زندگی دنیوی معنا و مفهوم می یابد؛ زیرا دیگر «پوچ» و توخالی نیست، بلکه روحی به نام آخرت در آن است که بدان معنا و مفهوم می بخشد و به زندگی انسان جهت می دهد.

با این همه یک پرسش اساسی پس از پذیرش آخرت مطرح است؛ زیرا اگر آخرتی باشد که هست، چه چیزی برای آن جهان و سرای دیگر لازم است که انسان با خود داشته باشد. اگر مادر دنیا به سبب تغذیه نادرست و اسباب و عوامل مادی و معنوی، فرزندی معیوب از همه اجزاء لازم یا ناقص از تمامیت اجزاء کامل بزاید، وضعیت انسان در سرای دیگر چگونه خواهد بود؟

آموزه های وحیانی قرآن به این پرسش اساسی که از علوم غیبی غیر قابل دسترسی از طریق عادی است، از طریق وحی الهی، پاسخ داده و بیان می کند که مسافر آخرت می بایست ره توشه ای بردارد که عناصر اساسی آن را سه گانه «ایمان، احسان و تقوا» تشکیل می دهد.

دنیا کشتزار آخرت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دنیا مقدمه آخرت هم چون کشتزاری است که انسان در آخرت محصولش را می چیند و دورو می کند؛ خدا در قرآن می فرماید: «مَنْ كَانَ يُرِيدُ حَرثَ الآخِرَةِ نَزِد لَهُ فِى حَرثِهِ وَ مَن كَانَ يُرِيدُ حَرثَ الدُّنيَا نُؤتِهِ مِنهَا وَ مَا لَهُ فِى الآخِرَةِ مِنْ نَّصِيبٍ؛ كسى كه زراعت آخرت را بخواهد به او بركت داده و بر محصولش مى افزایيم، و آنكه فقط كشت دنيا را مى طلبد كمى از آن به او دهيم و در آخرت هيچ بهره و نصيبى نخواهد داشت.(شوری، آیه 20؛ نیز : اسراء، آیات 18 و 19)

از همین روست که پیامبر(ص) می فرماید: الدنيا مَزرَعةُ الآخِرَةِ؛ دنيا كشتزار آخرت است.(عوالي اللآلي، ج 1، ص 267، حدیث66 )

بنابراین، وقتی انسان از خدا می خواهد: رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛ پرورگارما ! در دنیا به ما حسنه ای و در آخرت حسنه ای بده! و ما را از عذاب آتش نگه دار!(بقره، آیه 201) در حقیقت می خواهد تا از این حسنه دنیا برای آخرت خویش بهره برد؛ زیرا می داند که آن چه اصالت دارد، آخرت است که باقی و برقرار است و دنیا فانی است: مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ؛ آن چه در نزد شما است از میان می رود و آن چه نزد خدا است، باقی است.(نحل، آیه 96) شکی نیست که چیزی که انسان برای آخرت ذخیره می کند، همان باقی است؛ زیرا آن چیزهای دنیوی هر چه باشد، فانی است و آن چیزهای اخروی و منسوب به خدا به عنوان «وجه الله» باقی می ماند: كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ؛ هر چه بر زمين است فاني‏شونده است و وجه پروردگارت که صاحب جلال و اکرام است، باقی می ماند.(الرحمن، آیات 26 و 27)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، فلسفه وجودی دنیا، مقدمه بودن برای آخرت است؛ بر این اساس، انسان باید بداند که این جا عمل می کند و در آخرت از آن بهره مند می شود؛ از همین روست که امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: إِنَّ الْيَوْمَ عَمَلٌ وَ لا حِسابَ وَ غَداً حِسابٌ وَلا عَمَلَ؛ امروز روز عمل است و حسابى در كار نيست، و فردا روز حساب است و زمان عمل نیست.(نهج البلاغه، خطبه 42؛ غررالحكم ج۲ ، ص۵۰۳)

ایمان، مهم ترین واساسی ترین ره توشه

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان برای آخرتش می تواند سه چیز مهم و اساسی برگزیند و با خود بدان سرا ببرد؛ از آن جایی که امر مادی را نمی توان به سرای دیگر برد، بلکه روح عمل را با خود به سرای دیگر برد و این جز با تغییر مثبت در نفس و مرکز آن قلب به دست نمی آید؛ به این معنا که انسان می بایست با چیزهایی که خدا تعیین کرده ، نفس خویش را چنان بپروراند که آن چیزها جزو ملکات و مُقوّمات نفس شود تا هنگام توّفی نفس به دست خدا و فرشتگان(زمر، آیه 42؛ انعام، آیه 50) آن چیزها قابل انتقال به آخرت باشد.

خدا در قرآن می فرماید: لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ؛ هرگز نه گوشتهاى آنها و نه خونهايشان به خدا نخواهد رسيد؛ ولى اين تقواى شماست كه به او مى ‏رسد.(حج، آیه 37)

از نظر قرآن، کسی که به خدا ایمان و آخرت اعتقاد داشته باشد، تلاش می کند تا رضایت خدا را براساس آن چه در قالب هدایت فطری(طه، آیه 50) و هدایت تشریعی وحیانی(بقره، آیات 2 تا 5 و21) انجام دهد و این گونه قلب خویش را به عنوان قلب سلیم به آخرت ببرد: مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ؛ کسی که قلب سلیم را به سوی خدا بیاورد.(شعراء، آیه 89؛ صافات، آیه 84)

خدا در قرآن بیان می کند که قلب سلیم زمانی شکل می گیرد که ایمان و تقوا و احسان در آن پدید آمده باشد؛ زیرا بدون آنها قلب سلیم شکل نمی گیرد. خدا در آیات قرآنی می فرماید که تزکیه و پاک سازى قلب و دل از هرگونه امراض روحى و اخلاقى، شرط تقرب به خدا و بار یافتن به درگاه او(صافات، آیه 84)، و نیز شرط نجات از رسوایى و خوارى قیامت است.(شعراء، آیات 87 و 89)

به هر حال، از نظر قرآن یکی از مهم ترین ره توشه های آخرت، ایمان است که اساس قلب سلیم را نیز تشکل می دهد؛ زیرا چنین قلبی بر فطرت وعهد الست باقی است که پروردگار عالم پروردگار اوست.(اعراف، آیه 172) خدا می فرماید: وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ؛ هر آینه اجر و پاداش اخرت بهترین چیز برای کسانی است که ایمان آورده وتقوا پیشه کرده اند.(يوسف ، آیه 57)

بر این اساس اگر کسی عمل صالح داشته باشد، اما فاقد ایمان باشد، چنین شخصی نمی تواند در آخرت از عمل صالح خویش بهره ای ببرد؛ زیرا شرط بهره مندی و تاثیر عمل صالح آن است که انسان شرط اول یعنی ایمان را دارا باشد؛ زیرا بنیاد هر چیزی ایمان است که همان ایمان به خدا و آخرت و اموری است که در آیات قرآنی به عنوان لوازم ایمان بیان شده است.

احسان دومین ره توشه سفر اخروی

احسان به معنای نیکوکاری است؛ اما جلوه ومظاهر گوناگونی دارد که از بندگی برای خدا تا عفو از گناه وخطای دیگران(بقره، آیه 237) تا اکرام و ایثار(حشر، آیه 9) را شامل می شود.

خدا در قرآن درباره نقش احسان در آخرت می فرماید: وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ ؛ و با آنچه خدايت داده سراى آخرت را بجوى و سهم خود را از دنيا فراموش مكن و هم چنانكه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن و در زمين فساد مجوى كه خدا فسادگران را دوست نمى دارد.(قصص، آیه ۷۷)

از آیات بسیاری این معنا نیز به دست می آید، از نظر قرآن ترکیب ایمان و احسان است که انسان را نجات می دهد و شاکله شخصیتی او را چنان می سازد که نفس او در آخرت دارای قلب سلیم خواهد بود؛ چنان که حضرت ابراهیم(ع) این گونه با قلب  سلیم به درگاه خدا باریافت.(صافات، آیه 84)

خدا می فرماید: وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا ؛ و دين چه كسى بهتر است از آن كس كه خود را تسليم خدا كرده و نيكوكار است و از آيين ابراهيم حق‏گرا پيروى نموده است و خدا ابراهيم را دوست خلوت خویش گرفت.(نساء، آیه 125)

بنابراین، اگر کسی بخواهد خلیل خلوت های الهی باشد، می بایست در ایمان به سطحی از اسلام برسد که خالص برای خدا باشد و هر کاری که انجام دهد تنها «وجه الله» مد نظر قرار دهد و در همان حال احسان کند که این گونه در مکتب خلیل الله قرار می گیرد که خدا او را خلیل خود در دنیا و آخرت قرار داده است. در حقیقت از میان مراتب ایمان سه گانه(مائده، آیه 93) خود را در سطح احسان اکرامی قرار دهد که سطح عالی احسان از هر لحاظ است؛ زیرا چنین شخصی خدا را چنان عبادت می کند که خدا را می بیند. از پیامبر(ص) پرسیدند: ما الاحسان؟ احسان چیست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: الإحسان أن تَعبد الله کأنّک تراه فإن لم تکن تراه فإنّه یراک؛ احسان این است که خداوند را به گونه ای عبادت کنی که گویی او تو را می بیند. پس هر چند که تو او را نبینی ولی بدانی که او تو را می بیند.( ر.ک: بحارالأنوار، ج۶۷، ص۱۹۶ و ۲۱۹؛ الصحیح ،البخاری، ج۶، ص۲۰)

بالاتر از این مقام احسان «کأنّک تراه» که مرتبه دوم ایمان واحسان و تقوا است، همان «رویت الله در قلب» است که احسان اکرامی و تقوا و ایمان مرتبه سوم یعنی مقام قطع و کشفی است که برای امیرمومنان علی(ع) و اولیای معصوم(ع) دست داده است؛ چنان که حضرت امیرمومنان علی(ع) فرمود: ما کنت أعبد ربّاً لم أره؛ پروردگاری را که نمی بینم عبادت نمی کنم.( الکافی، ج۱، ص۹۸ و ۱۳۸)

به هر حال، ایمان در مقام اخلاص کامل و تمام، یعنی رویت الله با قلب سلیم، موجب می شود تا انسان همه چیز را برای «وجه الله» انجام دهد؛ چنان که اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به گزارش قرآن در این سه سطح و مرتبه سوم تقوا وایمان واحسان اکرامی ایثاری قرار داشتند؛ چنان که خدا می فرماید: وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا؛ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا ؛ طعام را به مسکین و یتیم و اسیر با آن که خود بدان نیاز داشته به محبت الهی به آنان خوراندند؛ جز این نیست که ما برای وجه الله آن را اطعام کردیم و پاداش و تشکری از شما اراده نکردیم.(انسان، آیات 8 و 9)

به هر حال، اگر انسان تنها برای وجه الله احسان کند، به حقیقتی آویخته که او را بدفرجامی نجات داده و به خوش فرجامی می رساند و ضمن تقرب به خدا، در بهشت رضوان قرار می دهد.(انسان، آیات 10 تا 22)

از همین روست که خدا در جایی دیگر به عنوان یک قانون کلی و سنت الهی می فرماید: وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ؛ و هر كس خود را در حالى كه نيكوكار باشد تسليم خدا كند قطعا در ريسمان استوارترى چنگ درزده و فرجام كارها به سوى خداست.(لقمان، آیه 22)

این گونه است که شخص به سعادت ابدی در آخرت دست می یابد؛ چنان که خدا می فرماید: بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ؛ آرى هر كس كه خود را با تمام وجود به خدا تسليم كند و نيكوكار باشد پس مزد وى پيش پروردگار اوست و بيمى بر آنان نيست و غمگين نخواهند شد (بقره، آیه 112)

تقوای الهی معیار سنجش انسان در آخرت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان در آخرت با تراوزی حق سنجیده می شود وزن آن همان تقوای الهی است؛ از همین روست که خدا به صراحت می فرماید: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ؛ به راستی که کریم ترین شما در نزد خدا با تقواترین شماست.(حجرات، آیه 13)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسی که ایمان و اهل احسان به معانی پیش گفته باشد، به تقوای الهی می رسد که می توان گفت که نتیجه ایمان و احسان است؛ به سخن دیگر، ایمان و احسان فرزندی دارد که تقوای الهی نام دارد. کسی که به تقوای الهی برسد، همان ره توشه اصلی را دارا می شود؛ زیرا خدا می فرماید: لْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ ؛ حج در ماههاى معينى است. پس هر كس در اين ماه ها حج را برخود واجب گرداند، بداند كه در اثناى حج همبسترى و گناه و جدال روا نيست، و هر كار نيكى انجام مى‏ دهيد خدا آن را مى‏ داند؛ و براى خود توشه برگيريد كه در حقيقت بهترين توشه تقوا و پرهيزگارى است. و اى خردمندان از من پروا كنيد!(بقره، آیه 197)

چنان که گفته شد اگر حسنات دنیوی برای آخرت نباشد، هیچ ارزشی واقعی و حقیقی نخواهد داشت؛ زیرا چیزی جز باطل و لهو و لعب نخواهد بود.(حدید، آیه 20؛ آل عمران، آیه 14 و آیات دیگر)

از همین روست که خدا می فرماید: أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَقَالُوا رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلاَ أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَالآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقَى وَلاَ تُظْلَمُونَ فَتِيلًا ؛ آيا نديدى كسانى را كه به آنان گفته شد فعلا دست از جنگ بداريد و نماز را برپا كنيد و زكات بدهيد، ولى همين كه كارزار بر آنان مقرر شد بناگاه گروهى از آنان از مردم [=مشركان مكه] ترسيدند، مانند خشیت  ترس عالمانه از خدا يا ترسى عالمانه سخت‏ تر؛ و گفتند: پروردگارا چرا بر ما كارزار مقرر داشتى؛ چرا ما را تا مدتى كوتاه مهلت ندادى. بگو: برخوردارى از اين دنيا اندك و براى كسى كه تقوا پيشه كرده آخرت بهتر است؛ و در آنجا به قدر نخ هسته خرمايى بر شما ستم نخواهد رفت.(نساء ،  آیه 77)

هم چنین خدا درباره پوچ بودن دنیا بدون هدفی اخروی و تاثیر تقوا در عاقبت به خیری انسان و به عنوان بهترین ره توشه اخروی می فرماید: وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ؛ و زندگى دنيا جز بازى و سرگرمى نيست و قطعا سراى بازپسين براى كسانى كه پرهيزگارى مى كنند بهتر است آيا نمى‏ انديشيد.(انعام ،  آیه 32؛ و نیزنگاه کنید: اعراف ، آیه 169؛ یوسف، آیه 109)

از نظر قرآن، پاداش اخروی برای مومنان و کسانی است که تقوای الهی را پیشه می گیرند.(يوسف ، آیه 57)

به هر حال، حسنات دنیوی می بایست برای آخرت در قالب ره توشه مورد استفاده قرار گیرد و انسان لباس تقوا را به تن کند تا او را از شرور اخروی دوزخ حفظ و زیبایی و آراستگی را برایش به عنوان اهل بهشت فراهم آورد: وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ.(اعراف، آیه 26)

از نظر قرآن، انسان می بایست همه برنامه های خویش را برای آخرت در دنیا ساماندهی کند و کاری را در دنیا برای دنیا انجام ندهد و از خدا حسنات دنیوی را برای دنیای خویش نخواهد بلکه برای آخرت و ره توشه اخروی از آن بهره گیرد؛ چنان که خدا می فرماید: وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ؛ و به كسانى كه تقوا پيشه كردند گفته شود پروردگارتان چه نازل كرد مى گويند خوبى براى كسانى كه در اين دنيا نيكى كردند پاداش نيكويى است، و قطعا سراى آخرت بهتر است، و چه نيكوست‏ سراى پرهيزگاران. (نحل ، آیه 30)