رهایی از ریا و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

ریا از مادّه « رَوى » به معناى آشکار کردن عمل در نزد مردم است تا مردم آن را ببینند و به او گمان خیر پیدا کنند و این گونه ریاکار بتواند در میان مردم خودنمایی کند و برخی از اهداف دنیوی از جمله محبت مردم را به سوی خویش جلب و جذب کند. ریاکار آدمی است که خلوص و اخلاص در عملش نیست؛ و در حقیقت گرفتار شرک عملی است، هر چند که در سخن مدعی توحید باشد.

آثار زیانبار ریاکاری

انسان تا زمانی که عملی را زشت نداند، دست از آن بر نمی دارد و گمان می کند که آن عملش خوب و خیر است و به آن عمل و کار ادامه می دهد. در برخی از کارها به سبب آن که منافعی زودگذر به شخص می رسد، متوجه زیانباری متاخر آن نیست، یا اصولا تمام همت وی متوجه این معنا است که منافع زودگذری را داشته باشد، هر چند که در بلندمدت ضرر و زیانی بیش تری متوجه او می شود. به عنوان نمونه دروغگویی در بیش تر موارد موجب دفع ضرر و زیانی فوری می شود یا حتی منافعی را نصیب دروغگو می کند، اما ادامه این روند که بیانگر بی صداقتی و عدم راستی شخص است، آثار بدی را به دنبال دارد که از جمله آن از دست رفتن اعتماد مردم به او و دشمنی و پرهیز از چنین افرادی است.

ریاکاری نیز همانند دروغگو است؛ زیرا ریاکار با عملش دروغ می گوید نه زبانش. هر دو نیز از منافع زودگذر عمل زشت خویش ممکن است بهره مند شوند، اما زیان هایی که در بلند مدت نصیب فرد می شود، خیلی بیش تر از منافع اندکی است که نصیب وی می شود.

در آموزه های وحیانی قرآن برای این که مردم متوجه آثار دروغ زبانی و یا عملی در قالب ریاکاری باشند، به آثار آن توجه می دهد تا این گونه زشتی عمل و آثار سوء و بد آن را متوجه شوند و از ریاکاری عملی دست بردارند و در کارهای خویش اخلاص و خلوص داشته باشند.

علت تحریم و ممنوعیت عمل ریاکاری از آن روست که آثار زیانباری به دنبال دارد و خدا دوست نمی دارد که انسان گرفتار چنین آثاری شده و وبال آن دامن گیر بشریت شود.

از جمله آثار زیانباری که قرآن برای ریاکاری بیان می کند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. بی ارزشی عمل خیر: از نظر قرآن، هر کار خوب و بد آثاری دارد. انسان های عاقل و خردمند دنبال کارهای خیر می روند تا از آثار مفید و سازنده آن بهره مند شوند. از جمله کارهای خیری که انسان ها انجام می دهند، انفاق و نیکوکاری به دیگران است تا این گونه کمکی به نیازمندان کرده باشند و مشکلی از مشکلات آنان را حل کنند و دردی از دردهای آنان بکاهند. انفاق و نیکوکاری از نظر قرآن نه تنها موجب برکت در مال انسان می شود به طوری که انسان حتی از مال اندک خویش به خوبی بهره می شود(بقره، آیه 261)، بلکه این عمل نیک اجتماعی در کمال یابی و فضلیت یابی انفاق کننده تاثیر می گذارد و موجب تطهیر و تزکیه آنان می شود.(توبه، آیه 103) اما وقتی ریاکار این عمل خیر و نیک اجتماعی انفاق را همراه با ریاکاری و خودنمایی انجام می دهد، آثار انفاق را از میان می برد؛ زیرا آن چه آثار و برکات انفاق را فراهم می آورد، همانا خلوص و اخلاص در عمل نیک و صالح است.(بقره، آیه 264) چنین شخصی از نظر قرآن همانند کسی است که بذری را بر خاکی اندک روی صخره خارا کاشته باشد. این بذر در جایی نامناسب کاشته شده است؛ زیرا با یک باران تندی خاک روی صخره خارا شسته می شود و بذر و خاک از دست می رود و این بذر هرگز رشد و نموی نمی یابد و به ثمر و میوه دهی نمی نشیند.(همان) این گونه است که ریاکار با انفاق خویش بذر نیک خویش را تباه می کند و ناتوان از بهره مندی از آن خواهد بود.(همان) پس از نظر قرآن، عمل ریایی باطل و بی ثمر خواهد بود و هیچ سودی ریاکار نمی بیند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: يقولُ اللّه ُ سبحانَهُ : إنّي أغنَى الشُّرَكاءِ فَمَن عَمِلَ عَمَلاً ثُمّ أشرَكَ فيهِ غَيرِي فأنا مِنهُ بَرِيءٌ ، و هو لِلَّذِي أشرَكَ بهِ دُوني؛ خداى سبحان مى فرمايد : همانا من بى نيازترين شريكم . پس، هر كه كارى بكند و كسى جز مرا در آن شريك گرداند من از آن كار بيزارم و از آنِ كسى باشد كه او را شريك من قرار داده است.(عدّة الداعي ، ص ۲۰۳ ) امام صادق عليه السلام می فرماید : إيّاك و الرياءَ؛ فإنّهُ مَن عَمِلَ لِغَيرِ اللّه ِ وَكَلَهُ اللّه ُ إلى مَن عَمِلَ لَهُ؛ از رياكارى بپرهيز ؛ زيرا هر كه براى غير خدا كارى كند ، خدا او را به همان كسى كه برايش كار كرده است وا گذارد .( الكافي ، ج ۲، ص۲۹۳، حدیث۱ ) امام صادق عليه السلام می فرماید: ما عَلَى عَبدٍ إذا عَرَفَهُ اللّه ُ ألاّ يَعرِفَهُ الناسُ ، إنّهُ مَن عَمِلَ للناسِ كانَ ثَوابُهُ على الناسِ و مَن عَمِلَ للّه ِ كانَ ثوابُهُ على اللّه ِ ، و إنّ كُلَّ رياءٍ شِركٌ ؛ بنده را چه زيان كه هرگاه خدا او را بشناسد ، مردم نشناسندش ؟! هر كه براى چشم مردم كار كند، پاداشش به عهده مردم است و هر كه براى خدا كار كند، پاداشش با خداست . و بى گمان هر گونه ريايى، شرك است .( الاُصول الستّة عشر ، ص ۷۸ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید:إنّ اللّه َ لا يَقبَلُ عَملاً فيهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن رياءٍ ؛ خداوند عملى را كه در آن به وزن ذرّه اى ريا باشد نمى پذيرد .( تنبيه الخواطر ، ج ۱، ص۱۸۷ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید : يا بنَ مسعودٍ ، إذا عَمِلتَ عَملاً مِن البِرِّ و أنتَ تُريدُ بذلكَ غَيرَ اللّه ِ فلا تَرجُ بذلكَ مِنهُ ثَوابا . فإنّهُ يقولُ : « فلا نُقِيمُ لَهُم يَومَ القِيامَةِ وَزْنا » ؛ اى پسر مسعود! اگر كار خوبى كردى و در آن نيّتى جز خدا داشتى، اميدِ پاداش از خداوند نداشته باش ؛ زيرا او مى فرمايد : « در روز قيامت ما براى آنان قدر و ارزشى قائل نيستيم ».( الكهف ، آیه ۱۰۵ ؛ مكارم الأخلاق ، ج ۲، ص ۳۵۳، حدیث۲۶۶ ) امام صادق عليه السلام : خداوند عزّ و جلّ فرموده است : قالَ اللّه ُ عزّ و جلّ : أنا خَيرُ شَريكٍ ، مَن أشرَكَ معي غَيرِي في عَمَلٍ عَمِلَهُ لَم أقبَلْهُ إلاّ ما كانَ لي خالِصا ؛ من بهترين شريك هستم . هر كس در كارى كه مى كند، شريكى براى من قرار دهد، آن كار را نپذيرم، جز عملى كه خالص براى من باشد .( الكافي ، ج ۲، ص ۲۹۵، حدیث۹) امام صادق عليه السلام می فرماید : قالَ اللّه ُ عزّ و جلّ : مَن عَمِلَ لي و لغَيرِي فهُو لِمَن عَمِلَ لَهُ ؛ خداوند عزّ و جلّ فرموده است : هر كه براى من و غير من كار كند، آن كار، براى كسى باشد كه از بهر او انجام داده است .( ثواب الأعمال ، ج ۲، ص۲۸۹ )
2. حبط عمل و آثار آن: از نظر قرآن چنان که گفته شد، عمل ریایی همان طوری که عملی باطل است، هم چنین بی فایده و بی تاثیر خواهد بود و پیامدهای مثبت و ارزشی خود را از دست می دهد. از نظر قرآن، ریا، موجب حبط و از بین رفتن طاعات و نتایج اعمال نیک انسان می شود؛ زیرا ریاکار همانند پیرمردی با کودکانی خردسال است که بوستان میوه داری از خرما و انگور با نهرهای پر آب در زیر بوته ها و درختان در اختیار دارد؛ اما ناگهان تندبادی سوزان می ورزد و این بوستان را به آتش می کشد به طوری که خودش و خویشانش از میوه ها و برکات آن بوستان محروم می شود و دیگر درختی ندارد از آن در آینده نیز بهره مند شود.(بقره، آیات 264 و 266) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: إنّ المَلَكَ لَيَصعَدُ بعَملِ العَبدِ مُبتَهِجا بهِ ، فإذا صَعِدَ بحَسَناتِهِ يقولُ اللّه ُ عزّ و جلّ : اجعَلُوها في سِجِّينٍ إنّهُ لَيسَ إيّايَ أرادَ بِها ؛ فرشته با خوشحالى عمل بنده را بالا مى برد و چون كارهاى نيكش را بالا برد ، خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد : آنها را در سجّين .حديث گذاريد ؛ اين كارها براى من انجام نشده است .( الكافي ، ج ۲، ص ۲۹۵، حدیث ۷ ) و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: و تَصعَدُ الحَفَظَةُ بعَملِ العَبدِ مبتَهِجا بهِ ··· فَيَطَؤونَ الحُجُبَ كُلَّها حتّى يَقُومُوا بَينَ يَدَيِ اللّه ِ سبحانَهُ فَيَشهَدُوا لَهُ بِعَمَلٍ صالِحٍ و دُعاءٍ ، فيقولُ اللّه ُ تعالى : أنتُم حَفَظَةُ عَمَلِ عَبدِي، و أنا رَقيبٌ على ما في نَفسِهِ ، إنّهُ لم يُرِدني بهذا العَملِ ، علَيهِ لَعنَتِي ؛ فرشتگانِ نگهبان [ اعمال ] با خوشحالى عمل بنده را بالا مى برند . . . حجابها را يكى پس از ديگرى طى مى كنند، تا آن كه در برابر خداى سبحان مى ايستند و مى گويند: عملى صالح و دعايى آورده اند . خداوند متعال مى فرمايد : شما نگهبانان عمل [ ظاهرى ] بنده من هستيد و من ناظر درون اويم . او اين عمل را براى من انجام نداده است ؛ لعنت من بر او باد .( مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۱۱۲، حدیث ۱۲۱ ) و هم چنین پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: إنّ المُرائيَ يُنادى يَومَ القِيامَةِ : يا فاجِرُ ! يا غادِرُ ! يا مُرائي ! ضَلَّ عَمَلُكَ، و بَطَلَ أجرُكَ ، اذهَبْ فَخُذْ أجرَكَ مِمَّن كُنتَ تَعمَلُ لَهُ ؛ روز قيامت به رياكار ندا مى شود : اى نابكار ! اى فريبكار ! اى رياكار ! عملت بر باد شد و مزدت از بين رفت ؛ برو و مزد خود را از همان بگير كه به خاطر او كار مى كردى .(منية المريد ، ص ۳۱۸ )
3. عذاب و شکنجه: از نظر قرآن، ریاکاران به سبب عدم خلوص و اخلاص در عمل نیک خویش، نه تنها از آن بهره مند نمی شوند، بلکه با عمل ریاکاری خویش خشم خدا را بر می انگیزد و خود را دچار عذاب و شکنجه خوار کننده خدا می کند(نساء، آیات 37 تا 39)؛ زیرا بنا بر احتمالى «الّذين» عطف بر «الكافرين» است، در نتيجه معناى آن اين است كه براى كافران و انفاق كنندگان رياكار عذابى خواركننده مهيّا ساختيم. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 74) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: أشَدُّ الناسِ عَذابا يومَ القِيامةِ مَن يَرى الناسُ أنَّ فيهِ خَيرا و لا خَيرَ فيهِ ؛ سخت ترين عذاب را در روز قيامت كسى دارد كه مردم او را آدم خوبى بدانند ، اما هيچ خوبى و خيرى در وجود او نباشد .( كنز العمّال ، شماره ۷۴۸۵ )
4. همدهی شیطان: ریاکاران از نظر فکری و عملی، شیطانی می اندیشند و عمل می کنند؛ بنابراین، همدم و قرین شیطان خواهند بود که بد همدمی برای انسان است.(نساء، آیه 38) این بدان معنا است که همراهی و همدمی شیطان در دنیا و آخرت خواهد بود و این افراد می بایست بدانند با شیطان در دوزخ خواهند بود.
5. محرومیت از هدایت پاداشی: هر چند که خدا همه آفریده ها را به هدایت تکوینی به سوی کمال هدایت کرده(طه، آیه 50)، اما بهره مندی از هدایت پاداشی و هدایت تشریعی زمانی است که انسان بتواند از هدایت تکوینی سود برد. از نظر قرآن، کسانی که ریاکاری می کنند، از مسیر هدایت الهی دور می شوند و از هدایت های پاداشی و تشریعی بهره ای نخواهند برد و از آن محروم می شوند.(بقره، آیه 264؛ نساء، آیات 142 و 143) این محرومیت موجب می شود تا شخص هماره در میان خیر و شر و خوب و بد و حق و باطل هم چون پاندول در نوسان باشد و از آرامش و سکون بهره ای نبرد.(همان) در حقیقت خود شخص با انتخاب نادرست و رفتار ریاکارانه خویش خود را از هدایت های پاداشی و تشریعی محروم ساخته است؛ زیرا همه هستی از هدایت تکوینی برخوردار هستند و رفتار شخص است که ایشان را از هدایت پاداشی محروم می کند.
6. محرومیت از محبت الهی: خدا به همه آفریده های خویش محبت می کند و همگی از رحمت و محبت الهی بهره مند هستند؛ اما انسان با انتخاب های نادرست خویش از محبت و رحمت الهی محروم می شود. از جمله عواملی که موجب محرومیت از محبت خدا است، ریاکاری است که خدا در آیات قرآنی از آن بر حذر داشته است(نساء، آیات 36 و 38)؛ زیرا «والّذين ينفقون» عطف بر «لايحبّ اللّه من كان مختالاً» در آيه قبل است. پس خیال باف محبوب خدا نیست و ریاکار یکی از کسانی است که گرفتار خیال بافی است.(مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 74)
7. آثار مردم آزاری و منت: از نظر قرآن، ریاکار با خیال بافی خویش رفتاری را در پیش می گیرد که شبیه رفتار منت گذار و آزاررسان به دیگران است. از این روست که این سه گروه رفتاری را در یک دسته بندی قرار داده است و آنان را شبیه هم دانسته است. در حقیقت ریاکاری خود نوعی مردم آزاری و منت گذاری است و آثار آن بر ریاکار مترتب می شود.(بقره، آیه 264)
8. ویل دوزخ: از نظر قرآن، کسانی که ریاکاری دارند و ریا می ورزند خود را باید برای چاه ویل و هلاکت در دوزخ آماده کنند(ماعون، آیات 1 تا 6) ؛ زیرا«ويل» در اصل به معناى عذاب و هلاكت است و كلمه اى است كه براى تهديد به عذاب به كار مى رود (لسان العرب، ج 15، ص 422، «ويل»)؛ چنان که یکی از نام های دوزخ یا مناطق آن به عنوان ویل شناخته شده است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: ويلٌ للذينَ يَجتَلِبُونَ الدنيا بالدِّينِ ، يَلبَسُونَ للناسِ جُلودَ الضَّأنِ مِن لِينِ ألسِنَتِهِم ، كلامُهُم أحلى مِن العَسَلِ و قُلوبُهُم قُلوبُ الذِئابِ ، يقولُ اللّه ُ تعالى : أبي يَغتَرُّونَ ؟! ؛ ویل و واى بر كسانى كه دين را وسيله كسب دنيا مى كنند و با زبان نرم خود در برابر مردم به لباس ميش در مى آيند ، گفتارشان از عسل شيرين تر است و دلهايشان دل گرگ است. خداوند متعال مى فرمايد : آيا به رحمت من غرّه مى شوند؟ !( أعلام الدين ، ص ۲۹۵ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: إنَّ اللّه َ تعالى حَرَّمَ الجَنَّةَ على كُلِّ مُراءٍ ؛ خداوند متعال بهشت را بر هر رياكارى حرام كرده است .( الجامع الصغير ، ج ۱، ص۲۶۳، حدیث۱۷۲۵ ) هم چنین پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: إنّ الجَنَّةَ تَكَلَّمَتْ و قالَت : إنّي حَرامٌ على كُلِّ بَخيلٍ و مُراءٍ ؛ بهشت به سخن در آمد و گفت: من بر هر بخيل و رياكارى، حرام هستم .( بحار الأنوار ، ج ۷۲، ص۳۰۵، حدیث۵۲ )
9. بیماردلی: ریاکار انسانی بیمار است؛ زیرا گرفتار نفاق است که بدترین بیماری روحی و روانی است. از همین روست که امیرمومنان می فرماید: المُرائي ظاهِرُهُ جَميلٌ و باطِنُهُ عَليلٌ ؛ رياكار ، ظاهرش زيبا و باطنش بيمار است .( غرر الحكم ، شماره ۱۵۷۷ )

اقسام ریاکاری

از نظر قرآن، ریاکاری تنها در عمل اجتماعی انفاق نیست، بلکه انسان حتی در کارهای محض عبادی چون نماز ممکن است گرفتار ریاکاری شود. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ریاکاری را می توان در اقسام کارهای زیر شناسایی و ردگیری کرد:

1. جهاد: کسانی به میدان جهاد می روند تا جان و مال خویش را در راه خدا بدهند و این گونه در تجارتی بزرگ شرکت کرده و سود خالص ببرند، ممکن است دچار ریاکاری شده و از آثار و برکات جهاد محروم شوند.(انفال، آیه 47)
2. عبادت: از نظر قرآن، کسانی که گرفتار انواع شرک از جمله شرک خفی هستند، ممکن است در عبادت دچار ریاکاری شوند که همان شرک است(کهف، آیه 110)؛ زیرا از امام صادق(عليه السلام) نقل شده، اين شرك، همان شرك ريا است.(البرهان، ج 3، ص 689 ، ح 3؛ تفسير قمى، ج 2، ص 45)
3. شرک در نماز: نماز یک عبادت خاص و محض است که ممکن است شخص در انجام این عمل عبادی دچار شوند و نماز خویش را به دور از اخلاص و خلوص به جا آورد.(ماعون، آیات 1 تا 6) از نظر قرآن افراد منافق(نساء، آیه 142) و مانند آن ها که ریا می ورزند در حقیقت به گونه ای نیرنگ به خدا می زنند(همان)؛ زیرا در روايتى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) رياکاری در اعمال، خُدعه با خداوند به شمار آمده است. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 198)
4. ریا در انفاق: ریا در انفاق بیش تر از دیگر ریاکاری ها به چشم می آید و در آیات قرآنی بیش تر مورد توجه و اهتمام بوده است.(بقره، آیه 264؛ نساء، آیات 38 و 39)

راه رهایی از ریاکاری

در آیات قرآنی موانعی برای برای ریاکاری و رهایی از آن بیان شده است که از جمله آن ها می توان به امور زیر اشاره کرد:

1. دوری از شیطنت شیطان: از مهم ترین موانع در ایجاد خلوص و اخلاص در کارهای نیک و عبادی، شیطنت شیطان است که سوگند خورده تا انسان را از خدا و مسیر صراط مستقیم دور سازد و آنان را از رسیدن به مقصد و مقصود مظهریت در ربوبیت محروم سازد. از نظر قرآن کسانی که با شیطان همدم هستند، مسیر شیطانی را می روند و با ریاکاری از آثار و برکات اعمال نیک خویش چون انفاق و نماز و جهاد محروم می شوند.(نساء، آیه 38) بنابراین، اگر کسی بخواهد خود را از ریاکاری نجات دهد می بایست از همدمی شیطان و عواملی که موجب آن می شود، اجتناب کند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید : إذا أتَى الشيطانُ أحَدَكُم و هُو في صلاتِهِ فقالَ : إنّكَ مُراءٍ فَليُطِلْ صلاتَهُ ما بَدا لَهُ ما لَم يَفُتهُ وَقتُ فَريضَةٍ ، و إذا كانَ على شيءٍ مِن أمرِ الآخِرَةِ فَلْيَتَمَكَّثْ ما بَدا لَهُ ، و إذا كانَ على شَيءٍ مِن أمرِ الدنيا فَلْيَبرَحْ ؛ هرگاه يكى از شما مشغول نماز بود و شيطان به سراغش آمد و گفت : « تو رياكار هستى » ، تا جايى كه مى تواند نمازش را طول دهد، به شرط آن كه وقت فريضه فوت نشود و اگر مشغول به كارى آخرتى بود ، تا جايى كه مى تواند آن را به درازا كشاند و اگر سرگرم كارى دنيوى بود آن را رها كند .( قرب الإسناد، ص ۸۶، حدیث۲۸۱ ) امام على عليه السلام می فرماید: قُلنا : يا رسولَ اللّه ِ ، الرَّجُلُ مِنَّا يَصومُ و يُصَلِّي فَيَأتِيهِ الشيطانُ فيقولُ : إنّكَ مُراءٍ ! فقال رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : فَلْيَقُلْ أحَدُكُم عندَ ذلكَ : أعُوذُ بكَ أن اُشرِكَ بِكَ شَيئا ، و أنا أعلَمُ و أستَغفِرُكَ لِما لا أعلَمُ ؛ عرض كرديم : اى رسول خدا! كسى از ما با زبان روزه مشغول خواندن نماز مى شود و شيطان به سراغش مى آيد و مى گويد : تو رياكارى . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : آن كس در چنين حالتى بگويد : خدايا! به تو پناه مى برم كه دانسته چيزى را شريك تو قرار دهم و اگر ندانسته چنين مى كنم ، از تو آمرزش مى خواهم .( بحار الأنوار ، ج ۷۲، ص۳۰۳، حدیث۴۸ )
2. رهایی از کفر به خدا: کفر به خدا و ایمان نداشتن به خداوند، عامل ریاکارى در انفاقها و صدقات می شود؛ در حقیقت یکی از نشانه های کفر همین رفتارهای ریاکارانه است؛ زیرا اگر انسان کافر نباشد و گرفتار شرک و کفر و نفاق حقیقی نباشد هرگز ریاکاری را به عنوان یک رویه و سنت در زندگی خویش قرار نمی دهد.(بقره، آیات 264؛ نساء، آیات 38 و 39) پس اگر کفر موجب می شود تا انسان ریاکار شود، می بایست در همان هدایت تکوینی و فطری خویش باقی بماند تا اجازه دهد خدا او را مورد عنایت خویش قرار داده و از هدایت پاداشی وی را بهره مند سازد.
3. رهایی از کفر به قیامت: ایمان نداشتن به قیامت و وعده هاى الهى، منشأ ریاکارى در انفاق و صدقات است(بقره، آیات 264؛ نساء، آیات 38 و 39)؛ زیرا کسانی که در قیامت تشکیک دارند یا اعتقادی به آن ندارند، گرفتار انواع و اقسام فسق و فجور و رفتارهای بیرون از حدود اخلاقی و انسانی و شرعی هستند.(قیامت، آیات 1 تا 5) چرا که چنین افرادی نفس خویش را دسیسه کرده اند و از مسیر هدایت فطری محروم شده اند.(شمس، آیات 7 تا 10) بنابراین لازم است برای رهایی از ریاکاری خود را از کفر به قیامت و رستاخیر نجات دهد و باورهای خویش را در این زمینه تقویت کند. خدا به صراحت در قرآن می فرماید که باور معاد حتّى در حدّ گمان و امید، موجب گرایش به عمل صالح، به دور از شرک و ریا می شود(کهف، آیه 110)؛ زیرا امام صادق(عليه السلام) درباره اين سخن خدا «…و لايشرك بعبادة ربّه أحدا» فرمود: اين شرك، شرك ريا است. (تفسير قمى، ج 2، ص 45) بنابراین، انسان می بایست از هر گونه شرک در امان باشد تا خدا عملش را بپذیرد؛ ریاکاری خود نمادی از شرک است و می بایست از ان پرهیز کرد؛ زیرا پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به مردى كه پرسيد: اى رسول خدا ! نجات در چيست؟ ـ فرمود : أن لا يَعمَلَ العَبدُ بطاعَةِ اللّه ِ يُريدُ بها الناسَ ؛ در اين كه بنده طاعت خدا را به خاطر مردم انجام ندهد .( تنبيه الخواطر ، ج ۱، ص ۱۸۶) امام باقر عليه السلام می فرماید: انّ رسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله سُئلَ : فيما النجاةُ غَدا ؟ فقالَ : إنّما النجاةُ في أن لا تُخادِعُوا اللّه َ فَيَخدَعَكُم ، فإنَّه مَن يُخادِعِ اللّه َ يَخدَعْهُ و يَخلَعْ مِنهُ الإيمانَ و نَفسَهُ يَخدَعُ لو يَشعُرُ . فقيلَ لَهُ : و كيفَ يُخادِعُ اللّه َ؟! قالَ : يَعمَلُ بِما أمَرَهُ اللّه ُ ، ثُمّ يُرِيدُ بهِ غَيرَهُ ؛ از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله سؤال شد كه فردا[ى قيامت] نجات در چيست؟ فرمود : راه نجات فقط اين است كه با خدا از در نيرنگ در نياييد، كه در اين صورت با شما از در خدعه در آيد ؛ زيرا هر كه بخواهد خدا را گول زند، خداوند نيز با او خدعه كند و ايمانش را بگيرد . او اگر فهم داشته باشد در حقيقت خود را گول زده است . عرض شد : چگونه با خداوند خدعه مى كند؟ فرمود : به فرمان خدا عمل كند ، امّا نيّتش غيرِ خدا باشد .( الأمالي للصدوق ، ص ۶۷۷، حدیث۹۲۱ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به شدّاد بن اوس كه ايشان را در حال گريه ديد و علّت را جويا شد ـ فرمود : إنّي تَخَوَّفتُ على اُمَّتِي الشِّركَ ، أما إنّهُم لا يَعبُدُونَ صَنَما و لا شَمسا و لا قَمَرا و لكنّهُم يُراؤونَ بأعمالِهِم ؛ براى امّتم از شرك مى ترسم . نه اين كه آنان بت و خورشيد و ماه را بپرستند، بلكه اعمال خود را رياكارانه انجام دهند .( شرح نهج البلاغة ، ج ۲، ص۱۷۹ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : إنّ أخوَفَ ما أخافُ علَيكُمُ الشِّركَ الأصغرَ . قالوا : و ما الشِّركُ الأصغَرُ يا رسولَ اللّه ِ ؟ قالَ : الرياءُ ؛ بيشترين نگرانى من براى شما شرك كوچك است. عرض كردند: اى رسول خدا ! شرك كوچك چيست؟ فرمود : ريا .(عدّة الداعي ، ص ۲۱۴) امام على عليه السلام می فرماید : اِعلَمُوا أنَّ يَسِيرَ الرياءِ شِركٌ؛ بدانيد كه اندكى ريا هم ، شرك است .( تحف العقول ، ص ۱۵۱ ) امام باقر عليه السلام می فرماید: سُئلَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله عن تفسيرِ قَولِ اللّه ِ: « فَمَنْ كانَ يَرْجُو لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعمَلْ عَمَلاً صَالِحا وَ لاَ يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدا » . فقال : مَن صَلَّى مُراءاةَ الناسِ فهُو مُشرِكٌ ··· و مَن عَمِلَ عَملاً مِمّا أمَرَ اللّه ُ بهِ مُراءاةَ الناسِ فهُو مُشرِكٌ ؛ از رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره آيه « پس هر كه اميد ديدار پروردگارش را دارد بايد كارى شايسته كند و هيچ كس را شريك پروردگارش قرار ندهد » ( الكهف ، آیه ۱۱۰ ) . سؤال شد ، حضرت فرمود : هر كه براى خودنمايى به مردم نماز گزارد مشرك است . . . و هر كه يكى از فرمان هاى خدا را براى خودنمايى به مردم به جاى آورد مشرك است .( تفسير القمّي ، ج ۲، ص۴۷ ) امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه « هركه اميد ديدار پروردگارش را دارد . . .» ( الكهف ، آیه ۱۱۰ ) ـ فرمود : الرَّجُلُ يَعمَلُ شيئا مِن الثوابِ لا يَطلُبُ به وَجهَ اللّه ِ إنّما يَطلُبُ تَزكِيَةَ الناسِ ، يَشتَهي أن يَسمَعَ بهِ الناسُ، فهذا الّذي أشرَكَ بعِبادَةِ ربِّهِ ؛ آدمى كار ثوابى مى كند، امّا خدا را در نظر ندارد ، بلكه ستايش مردم در نظر اوست و مشتاق است كه آن را به گوش مردم برساند . چنين كسى در پرستش پروردگار خود شرك آورده است( الكافي ، ج ۲، ص۲۹۴، حدیث۴) امام صادق عليه السلام ـ در تفسير همان آيه ـ فرمود : فهذا الشِّركُ شِركُ رِياءٍ ؛ اين شرك ، شركِ ريايى است .( تفسير القمّي ، ج ۲، ص۴۷ ) امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال علاء بن فضيل از تفسير اين آيه « پس هر كه اميد ديدار پروردگارش را دارد » ( الكهف ، آیه ۱۱۰ ) ـ فرمود : مَن صَلّى أو صامَ أو أعتَقَ أو حَجَّ يُرِيدُ مَحْمَدَةَ الناسِ فقد أشرَكَ في عَمَلِهِ و هو شِركٌ مَغفورٌ؛ هر كه به خاطر تعريف مردم نماز بخواند يا روزه گيرد يا بنده آزاد كند يا حج رود، در كار خود شرك آورده است، گر چه شركى است كه آمرزيده مى شود .( بحار الأنوار ، ج ۷۲، ص۳۰۱، حدیث۴۰) امام صادق عليه السلام می فرماید : كُلُّ رياءٍ شِركٌ ، إنّهُ مَن عَمِلَ للناسِ كانَ ثوابُهُ على الناسِ ؛ هر گونه ريايى شرك است . هر كه به خاطر مردم كار كند، پاداشش به عهده مردم باشد .( الكافي ، ج ۲، ص۲۹۳، حدیث۳ )
4. رهایی از نفاق: ریاکاران اهل نفاق و درویی و همانند دروغگویان هستند(نساء، آیه 142)، بنابراین لازم است برای رهایی از ریاکاری خویش را از نفاق نجات دهد.
5. توجه به علم الهی : توجّه به احاطه علمى خداوند به کردار آدمى، مانع ریاکارى است؛ زیرا کسانی دچار ریاکاری می شوند که گمان می کنند خدا نیت ها را نمی داند چنان که توده های مردم نسبت به نیت اعمال خیر او آگاه نیستند؛ اما اگر شخص به این مساله توجه داشته باشد که خدا به همه جزئیات و سر و اسرار آگاه است، نیت خویش را اصلاح می کند و دست از ریاکاری بر می دارد.(انفال، آیه 47؛ نساء، آیات 37 و 38) امام على عليه السلام می فرماید: اللّهُمّ إنّي أعوذُ بكَ مِن أن تَحسُنَ في لامِعَةِ العُيونِ عَلاَنِيَتِي ، و تَقبُحَ فيما اُبطِنُ لكَ سَرِيرَتي ، مُحافِظا على رئاءِ الناسِ مِن نَفسِي بجَميعِ ما أنتَ مُطَّلِعٌ علَيهِ مِنّي ، فَاُبدِيَ لِلناسِ حُسنَ ظاهري و اُفضِيَ إليكَ بِسُوءِ عَمَلِي ، تَقَرُّبا إلى عِبادِكَ و تَباعُدا مِن مَرضاتِكَ ؛ خداوندا! به تو پناه مى برم از اين كه ظاهرم در نگاه مردم نيكو باشد و باطنم كه بر تو آشكار است زشت، و خود را رياكارانه نزد مردم بيارايم به چيزى كه تو بهتر از من بدان دانايى ، پس ظاهر نكويم را براى مردم آشكار دارم و بدى كردارم را نزد تو آورم و بدين سان به بندگان تو نزديك شوم و از خشنودى تو به دور مانم.( نهج البلاغة ، الحكمة ۲۷۶ ؛ و في شرح نهج البلاغة ، ج ۱۹ ، ص ۱۶۷ و ۲۸۲ « رئاء» بدل « رثاء » ) امام على عليه السلام نسبت به ریاکاری در حالی خدای ستار با علم و آگاهی خویش ستر می کند، هشدار می دهد و می فرماید : و مِنهُم ـ أي مِن الناسِ ـ مَن يَطلُبُ الدنيا بعَمَـلِ الآخِـرَةِ ، و لا يَطلُبُ الآخِـرَةَ بعَمَـلِ الدنيا ، قد طامَنَ مِن شَخصِـهِ و قارَبَ مِن خَطوِهِ و شَمَّرَ مِن ثَوبِهِ ، و زَخرَفَ مِن نفسِـهِ للأمانَـةِ و اتَّخَـذَ سِترَ اللّه ِ ذَرِيعَـةً إلى المَعصيَـةِ ؛ و برخى از مردم، با كارِ آخرت، دنيا را مى طلبند و با كارِ دنيا، آخرت را نمى جويند . خود را با وقار نشان مى دهند و با گامهاى نزديك به هم (سنگين) راه مى روند ، دامن جامه خود را بالا مى زنند و خود را امين مردم وانمود مى كنند و پرده پوشى خدا را وسيله گناه قرار مى دهند .(نهج البلاغة ، الخطبة ۳۲ )
6. جلب محبت خدا: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر کسی دنبال جلب محبت خدا باشد موفق است؛ در حالی که خیال بافی چون ریاکار نه تنها با ریاورزی خویش محبت الهی را جلب نمی کند، بلکه از محبت الهی محروم می شود.(نساء، آیات 36 تا 38) انسان اگر بخواهد از ریاکاری رهایی یابد می بایست با خلوص و اخلاص محبت را را کسب کند. البته بسیاری از مردم به جای دنبال محبت الهی رفتن، به سبب همان خیال بافی دنبال محبت مردم می روند و از محبت خدا نیز محروم می شوند؛ در حالی که اگر کسی دنبال محبت خدا برود محبت مردم را نیز کسب می کند؛ زیرا صلح با خدا موجب صلح با مردم می شود و این گونه نیست که صلح با مردم حتما موجب صلح با خدا شود. ریاکاران به گونه ای رفتار می کنند که گویی طرف اهل خشیت الهی است؛ در حالی که این چنین نیست و چون ریاکار است این رفتارش تاثیری در دیگران نخواهد گذاشت و خدا او را از محبت مردم نیز محروم می کند. از همین روست که پیامبر(ص) به ابوذر غفاری می فرماید: يا أبا ذَرٍّ ، اِتَّقِ اللّه َ و لا تُرِ الناسَ أنَّكَ تَخشَى اللّه َ فَيُكرِمُوكَ و قَلبُكَ فاجِرٌ ؛ اى ابوذر! از خدا بترس و در حالى كه دلى تبهكار دارى ، براى جلب احترام مردم، نزد آنان خود را خدا ترس وانمود مكن .(مكارم الأخلاق ، ج ۲، ص۳۷۰، حدیث۲۶۶۱) هم چنین پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به عبدالله بن مسعود می فرماید: يا بنَ مسعودٍ ، إيّاك أن تُظهِرَ مِن نفسِكَ الخُشوعَ و التواضُعَ للآدَمِيِّينَ و أنتَ فيما بَينَكَ و بَينَ ربِّكَ مُصِرٌّ على المَعاصِي و الذُّنوبِ ؛ يقولُ اللّه ُ تعالى : « يَعْلَمُ خائِنةَ الأَعْيُنِ و ما تُخْفِي الصدورُ » ؛ اى پسر مسعود! مبادا خود را براى مردم ، خدا ترس و فروتن نشان دهى ، در حالى كه ميان خود و پروردگارت بر نا فرمانى ها و گناهان پاى مى فشارى ؛خداوند متعال مى فرمايد : « خداوند نگاههاى دزدانه و آنچه را سينه ها پنهان مى دارند، مى داند » (غافر ، آیه ۱۹؛ مكارم الأخلاق ، ج ۲، ص ۳۶۰، حدیث ۲۶۶۰ )
7. رهایی از نشانه های ریاکاری: شناخت نشانه های ریاکاری می تواند عاملی برای رهایی انسان از ریاکاری و ریاورزی باشد. در روایات نشانه های ریاکار بیان شده است. از جمله پیامبر(ص) می فرماید: أمّا علامةُ المُرائِي فَأربَعةٌ :يَحرِصُ في العَمَلِ للّه ِ إذا كانَ عِندَهُ أحَدٌ و يَكسَلُ إذا كانَ وَحدَهُ ، و يَحرِصُ في كُلِّ أمرِهِ على المَحمَدَةِ ، و يُحسِّنُ سَمتَهُ بِجُهدِهِ ؛ رياكار را چهار نشانه است : در حضور ديگرى خود را بر طاعت خدا حريص نشان مى دهد ، در تنهايى سستى و تنبلى مى ورزد ،در هر كارى شيفته ستايش است و در ظاهرسازى مى كوشد .( تحف العقول ، ص ۲۲ ) امام على عليه السلام می فرماید : لِلمُرائي أربَعُ علاماتٍ : يَكسَلُ إذا كانَ وَحدَهُ ، و يَنشَطُ إذا كانَ في الناسِ ، و يَزِيدُ في العَمَلِ إذا اُثنِيَ علَيهِ ، و يَنقُصُ مِنهُ إذا لَم يُثْنَ علَيهِ ؛ رياكار چهار نشانه دارد : در تنهايى تنبل است ، در ميان مردم كوشا ،اگر در كارى از او ستايش كنند ، آن را بيشتر انجام مى دهد، و اگر ستايشش نكنند از كار كم مى گذارد .( شرح نهج البلاغة ، ج ۲، ص۱۸۰) هم چنین امام على عليه السلام می فرماید: ثلاثُ علاماتٍ لِلمُرائي : يَنشَطُ إذا رَأى الناسَ ، و يَكسَلُ إذا كانَ وَحدَهُ ، و يُحِبُّ أن يُحمَدَ في جَميعِ اُمُورِهِ ؛ رياكار را سه نشانه است : وقتى چشمش به مردم مى افتد كوشا مى شود ، وقتى تنهاست سستى و تنبلى مى ورزد، و دوست دارد كه در هر كارى ستايش شود .( الكافي ، ج ۲، ص۲۹۵، حدیث۸ ) امام صادق عليه السلام می فرماید : قالَ لقمانُ لابنِهِ : لِلمُرائي ثلاثُ علاماتٍ : يَكسَلُ إذا كانَ وَحدَهُ ، و يَنشَـطُ إذا كانَ الناسُ عِندَهُ، و يَتَعَرَّضُ في كُلِّ أمرٍ لِلمَحمَدَةِ ؛ لقمان به فرزندش گفت: رياكار سه علامت دارد : وقتى تنهاست تنبل است ، وقتى مردم نزدش هستند كوشاست، و هر كارى را براى اينكه ستايش شود انجام مى دهد .( الخصال ، ص ۱۲۱، حدیث۱۱۳ )