رعايت حق الناس در عزاداري ها

در مقاله حاضر نويسنده با تشريح ضرورت عدم تداخل و جايگزيني اعمال مستحبي با اعمال واجب، به برخي مصاديق تضييع حق مردم و آزار ديگران در اعمال مستحبي از جمله عزاداري ها اشاره كرده است.

عزاداري به ويژه عزاداري ايام محرم و صفر براي تعظيم شعار بزرگ اسلام امري بسيار پسنديده و از اعمال صالح و باقيات صالحات است؛ زيرا با اين كار، هم تكريم و تعظيم مقام و منزلت امام حسين(ع) است و هم تذكر و عبرتي است تا با پيروي از آن حضرت(ع) و تفكر در فلسفه قيام عاشورايي و عصري كردن قيام، امكان بهره مندي دنيوي و اخروي از بهترين سيره براي آدمي فراهم آيد؛ اما بايد توجه داشت كه انسان نمي تواند براي انجام حتي واجبي موجبات اذيت و آزار ديگران را فراهم آورد حال چه رسد كه بخواهد با انجام مستحبي، گناه و حرامي را مرتكب شود كه همان اذيت و آزار مردم و تضييع حقوق آنان است.

انجام مستحب به هر قيمت، ممنوع

اصولا مستحب چنانكه از خود واژه برمي آيد كاري است كه انسان انجام مي دهد تا حب و دوستي كسي را برانگيزد و جلب محبت كند. كارهايي كه ما به عنوان نافله انجام مي دهيم كارهايي زيادتر از واجبي است كه خداوند تكليف كرده است و ما به هدف جلب و جذب محبت، كارهايي كه به نظر مي رسد محبوب خداوند است انجام مي دهيم. آنچه خداوند از ما خواسته در اصل همان عمل به واجب و ترك محرم است و ما اگر بخواهيم زاهدترين مردمان باشيم بايد به ترك حرام و عمل واجب بپردازيم؛ اما برخي از امور را مي دانيم كه محبوب خداست پس آنها را انجام مي دهيم و برخي از اموري كه خداوند آنها را دوست نمي دارد و مكروه و ناپسند مي شمارد افزون بر واجبات و محرمات مورد توجه قرار مي دهيم.

البته آنچه به عنوان مستحبات و مكروهات در دين مطرح شده، داراي تشريع وحياني است و بدعت نيست؛ چنانكه رهبانيت مسيحي خودشان بدعتي كرده بودند و برخي از امور را به عنوان مكروه ترك و برخي از امور را نيز به عنوان مستحب انجام مي دادند.

امور خير و نيك همواره از نظر اسلام به عنوان مستحب مورد توجه و تاكيد بوده است؛ اما اين بدان معنا نيست كه ما بخواهيم با هر مستحبي به هر شكلي به خداوند نزديك شويم و تقرب جوييم و آن را زمينه ساز محبت خداوندي بدانيم؛ چرا كه اگر عمل به مستحب ما را از واجبي چون نماز مثلا بازدارد، يا بدتر از آن به گناه و حرامي بيندازد، آن عمل، ديگر مستحب نخواهد بود. از اين رو در روايت از امير مومنان علي(ع) آمده كه فرمودند: لاقربه بالنوافل اذا أضرت بالفرايض؛ عمل مستحب، انسان را به خدا نزديك نمي كند، اگر به واجب زيان رساند. (نهج البلاغه، حكمت 39) پس اگر نمازهاي نافله به نمازهاي واجب آسيب مي رساند، نبايد آن مستحب را انجام داد. چنان كه اگر احيا و شب زنده داري، موجب قضاي نماز صبح شود يا برنامه هاي عاشورا نماز واجب را به هم زند و موجبات فوت آن شود، چنين اعمال مستحبي خير نيست و عامل تقرب به خداوند به شمار نمي رود، بلكه عين شر تلقي مي شود؛ زيرا انسان اعمال صالح و خير را براي تقرب به خداوند انجام مي دهد و اگر عمل مستحبي آدمي را از عمل واجبي كه خداوند فرض كرده بازدارد، آن عمل مستحب نمي تواند خير يا موجب تقرب باشد؛ چرا كه خداوند با توجه به ارزش هر عملي به دسته بندي آنها پرداخته و در پنج گروه واجب، محرم، مستحب، مكروه و مباح قرار داده است. خداوند از آنجايي كه مصالح در واجب، زياد و اساسي است، آن را فريضه و واجب قرار داده است؛ ولي از آنجايي كه درجه مصلحت مستحب به آن اندازه نبوده، آن را واجب نشمرده است؛ چرا كه احكام بر مدار مصالح و مفاسد آن سازمان دهي شده است و چيزي كه مصلحت يا مفسده آن قوي بوده به عنوان واجب يا حرام بدان امر و نهي كرده و اگر مصلحت و مفسده برابر بوده آن را مباح و مجاز دانسته و اگر مصلحت و مفسده به گونه اي بوده كه مصلحت آن كمي، بيشتر است آن را مستحب و اگر مفسده بيشتر باشد آن را مكروه شمرده است.

بنابراين، اعمالي كه مستحب است هر چند كه به قصد قربت انجام مي گيرد، اما اگر موجب شود تا واجبي ترك يا حرام مرتكب شويم مي بايست آن را به عنوان مانع واجب يا عامل انجام حرام ترك كنيم. پس اگر كسي با احياء شب، نماز صبحش قضا مي شود يا با رفتن به هيئت عزاداري نماز صبحش قضا مي شود، نبايد شب را احيا بدارد و يا به هيئت و عزاداري برود، زيرا انجام واجب، بر هر مستحبي مقدم است.

انجام شعائر الهي به دور از اذيت و آزار

بي گمان اذيت و آزار ديگران از گناهان بزرگ است. اگر مومنان، مورد اذيت و آزار قرار گيرند اين عمل، زشت تر و بدتر خواهد بود. با نگاهي به آموزه هاي اسلامي و روح احكام و قوانين اسلامي اين معنا دانسته مي شود كه نه تنها اعمال خير و صالح اعمالي است كه انسان ها در آن مورد اذيت و آزار قرار نمي گيرند بلكه حتي موجودات ديگر نيز از شر اعمال ما در امان هستند.

جالب اينكه خداوند بر تعظيم شعائر الهي فرمان مي دهد و مي فرمايد: و من يعظم شعائر الله فانها من تقوي القلوب؛ هر كس شعائر الهي را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواي دلهاست. (حج، آيه 32) پس كسي كه مي خواهد داراي تقواي قلبي شود مي بايست شعائر الهي را بزرگ دارد. بي گمان بزرگداشت شعائر الهي به رعايت و مواظبت همه اصول و اساس اسلام و آييني است كه بدان فرمان داده شده است.

خداوند حج را به عنوان بزرگ ترين شعائر الهي معرفي مي كند و از حاجيان مي خواهد تا با مراعات همه آيين و مناسك حج و مراعات واجبات و مستحبات در تكريم و تعظيم آن بكوشند.

از همه جالب تر اينكه در تعظيم شعائر الهي حج هرگونه اذيت و آزار نسبت به مردمان در سخن گفتن و رفتار و جدل و درگيري كلامي و فيزيكي منع شده است (بقره، ايه197) و از حجاج خواسته شده تا به دور از هر گونه اعمال زشت و بد و خشونت آميز كلامي و رفتاري، حج را به جا آورند. (همان) و در اين ميان بايد به گونه اي عمل كنند كه حتي موجودات ديگر نيز اذيت و آزار نشوند و به محيط زيست گياهي و جانوري آسيب و زياني نرسد وگرنه بايد ضرر و زيان را با مناسك و اعمالي جبران كنند. (مائده، آيات94 تا 97)

از اين هم شگفت تر اينكه حتي جانوران موذي مانند كك و شپش كه در روي بدن انسان سكونت كرده و در حال خوردن خون و تغذيه است مي بايست مورد اذيت و آزار قرار نگيرند، چرا كه آنها براساس طبيعت خود عمل مي كنند و ما در انجام مناسك نمي بايست به گونه اي عمل كنيم كه به برگ درختي و شاخه آن يا جانوري اذيت و آزار برسد و از تغذيه در محيط زيست خود منع شود.

در رسايل عملي كه مراجع تقليد نوشته اند بارها اين نكته در مناسك حج تكرار شده و آن را به عنوان يكي از محرمات سي گانه دانسته اند كه كشتن جانوراني كه در بدن ساكن مي شوند مثل شپش و كك و كنه كه در بدن حيوان است، حرام است. آنان مي گويند كه كشتن شپش و انداختن او از بدن براي محرم جايز نيست اما پشه و كك احتياط در نكشتن آنهاست در صورتي كه ضرري متوجه محرم نشود اما تا راندن آنها ظاهرا جايز است هر چند احوط ترك است. همچنين آمده كه احتياط مستحب آن است كه آن را از محلي به محل ديگر از بدن نقل ندهند اگر مكان اول محفوظ تر باشد.

وقتي خداوند انجام شعائر الهي واجبي چون حج را به گونه اي قرار مي دهد كه بدون اذيت و آزار جانوري باشد، چگونه ممكن است انجام شعائر مستحبي چون عزاداري را با اذيت و آزار، موجب قرب و تقرب به خدا و پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) بداند؟

پس در انجام عمل عزاداري بايد مواظبت كرد تا موجبات اذيت و آزار ديگران فراهم نيايد؛ كه اگر اين گونه عمل نشود، آن عمل نه تنها مستحب نخواهد بود بلكه عين گناه و حرام خواهد بود؛ چرا كه عمل واجب با گناه جمع نمي شود چه رسد كه عمل مستحب با گناه و حرامي قرين شود.

مصاديق از تضييع حق مردم در عزاداري ها

اگر بخواهيم مصاديق تضييع حقوق مردم را در عزاداري ها بيان كنيم شايد موجب ملال و خستگي شود، اما ذكر برخي از آنها مي تواند مانع از ارتكاب آن از سوي هيئت هاي عزاداري شود.

از جمله اين حقوق مردم مي توان به استفاده هيئت ها از برق عمومي اشاره كرد. اگر مجوز رسمي از استفاده ار برق شهري و عمومي وجود نداشته باشد، هرگونه استفاده از برق معابر براي انجام شعائر از جمله تزيين معابر با چراغ ها و لامپ ها جايز نيست. اين در حالي است كه بسياري از حسينيه ها و هيئت هاي مذهبي از برق معابر استفاده مي كنند. استفاده از برق و آب عمومي بدون پرداخت وجه آن و اجازه رسمي جايز نيست و موجب ضمان است.

بستن راه ها و كوچه ها و معابر عمومي نيز جايز نيست. برخي از هيئت ها، حسينيه هاي موقتي را در كوچه ها برپا مي دارند كه نه تنها مخل آرامش همسايگان بلكه بسته شدن راه مي شود و تردد و آمد و شد مردم را دچار اختلال مي كند. بدتر از آن اينكه برخي از جوانان در اين مراكز اجتماع كرده و آمد و شد زنان را با مشكل جدي مواجه مي سازند كه اين اجتماعات و بستن راه از گناهاني است كه به سبب تضييع حق الناس و اذيت و آزار مردم پديد مي آيد.

نواختن طبل و سنج به گونه اي گوش خراش به ويژه در كوچه و پس كوچه هاي محلات و گذرهاي تنگ و در كنار بيمارستان ها و آسايشگاه ها از جمله مصاديق اذيت و آزار مردم و تضييع حقوق آنان است كه مي بايست ترك و حقوق مردم رعايت شود.

هر سال بارها ديده شده كه آمار مراجعه جوانان دارنده خودرو براي نصب وسايل جانبي مانند ضبط و باند و… افزايش مي يابد و آنها بيش از هر زمان ديگر ترجيح مي دهند سيستم صوتي براي خودروي خود تهيه كنند كه داراي بيشترين قدرت است. آنها در نصب باندهاي قوي بر روي خودروها از يكديگر سبقت مي گيرند و با بلند كردن صداي نوحه تا حدي كه گوش ساير شهروندان را آزار مي دهد، سعي مي كنند خواسته و ناخواسته جلب توجه كنند. آنها شايد فكر مي كنند كه اگر از موسيقي سنگين و نوحه استفاده كنند، ارادت خود را نشان مي دهند اما غافل از اينكه با اين كار نه تنها حرمت اين ماه را نگه نداشته بلكه باعث آزار و اذيت عزاداران حسيني نيز مي شوند.

بايد خود را به جاي پيرمرد و پيرزني قرار داد كه در ساعات پاياني شب قصد استراحت دارند اما ناگهان با صداي بلند نوحه از جا مي پرند و متوجه مي شوند يكي از رانندگان جوان محل بي توجه به حقوق شهروندي سايرين، درحال عزاداري آن هم به شيوه نوين است و موجبات نارضايتي شهروندان را فراهم مي كند.

باتوجه به اينكه معمولا حداكثر ساعت 24 هيئت ها و تكايا بايد مراسم خود را به اتمام برسانند، بسيار ديده شده كه جوانان و نوجوانان از اين ساعت به بعد در كوچه ها، خيابان ها و محلات دور هم جمع مي شوند و ذات عزاداري را از ياد برده و شب زنده داري مي كنند و در برخي از اين محافل دوستانه مشاهده شده كه براي گذراندن اوقات، سرگرمي هايي چون سيگار، قليان و… در جمع اين دوستان ظاهر مي شود.

يكي، دو سالي است جوانان شيوه ديگري را براي ابراز عزادار بودن خود برگزيده اند و آن آغشته كردن ماشين ها به گل و درآوردن آن به رنگ خاك و رنگ هاي ديگر است كه در برخي از موارد موجب مي شوند كه رانندگان ديگر، اين ماشين ها را به خوبي رويت نكرده و تصادفاتي را در سطح شهر موجب مي شوند.

حق حيوانات و گياهان

از جمله حقوقي كه انسان بايد مراعات كند حق حيوانات است. در برخي از روستاها براي عزاداري و شادي، حيوانات را بكار مي گيرند و بيش از توان و قدرت حيوان، او را به اين سو و آن سو با بارهاي سنگيني مي كشانند و نيز مكرر ديده شده كه در خيابان ها و معابر شهرها و روستاها به مسئله اجتناب از نجاساتي مثل خون بي توجهي مي شود و عده اي در جلوي هيئت ها و دسته جات، گاو و گوسفند قرباني مي كنند و خون اين حيوانات در سطح خيابان پخش مي شود و جماعتي كه در آنجا حضور دارند براي دوري از آلوده شدن به نجاست خون دچار مضيقه شده و عده اي هم در برابر اين صحنه بي مبالاتي نشان مي دهند. بايد توجه داشت كه اگر قرباني كردن در برابر دسته جات يك عمل مستحبي است، آلوده كردن سر و وضع و لباس عابران با اين خون هاي ريخته شده، گناهي بس بزرگ است و موجب مسئوليت مي شود و فرد در برابر تك تك اين افراد، مديون و مسئول بوده و در واقع حق آنها را ضايع كرده است.

در پاره اي از موارد ديده مي شود كه برخي از عزاداران، به سبزه ها و گياهان و گلها و درخت هاي حاشيه خيابان ها و معابر و كوچه ها آسيب جدي مي زنند و زحمات چندين ماهه كارگران محيط زيست و شهرداري را از بين مي برند. اين عمل افزون بر اين كه نوعي تعدي به حقوق محيط زيست گياهي است به عنوان يك عمل مجرمانه، داراي مجازات دنيوي و ضمان مالي است كه برعهده شخص قرار مي گيرد، به ويژه آنكه اين درختان و گلها و گياهان جزو اموال عمومي است و فرد را در برابر بيت المال، مسئول و مديون مي سازد.

يكي ديگر از مسائلي كه در همين راستا مطرح مي شود، آزار و اذيت احتمالي است كه برخي از محافل و مجالس عزاداري براي افراد پيش مي آورند، مانند صداي عزاداري و نوحه خواني براي همسايه ها، يا ايجاد راه بندان و ترافيك در معابر عمومي و… كه در برخي موارد واقعا انسان را دچار ترديد و شك مي كند كه آيا مي توان به قيمت حق الناس و اذيت ديگران عزاداري كرد؟

بسيار ديده شده كه دسته عزاداري در خيابان به راه افتاده و ماشين هاي بسياري در پشت سر آن به انتظار بازشدن مسير ايستاده اند. بدون شك معطل كردن مردم و بازداشتن آنها از كار و زندگي خود و تضييع وقت و حوصله آنها به بهانه برگزاري و راه انداختن دسته عزاداري عملي قبيح و ناپسند از نظر اخلاقي بشمار مي رود و متوليان اين گونه برنامه ها بايد در برابر وقت و فرصت از دست رفته مردم پاسخگو باشند.

واضح است كه چنين عزاداري موجب تضييع حق الناس و اذيت و آزار مردم است و يقينا اين عزاداري حرام است؛ زيرا وقتي مي توان در يك حسينيه يا يك هيئت با امكانات و شرائط مساعد عزاداري كرد، چه دليلي وجود دارد كه دو عدد باند بزرگ و چند بلندگوي شيپوري بيرون هيئت يا حسينيه هم روشن باشد تا همسايه ها فيض ببرند؟! مخصوصا كه برخي از همسايه ها از اين مسئله ابراز ناراحتي كرده باشند و يا مردم زيادي پشت سر دسته عزادار به انتظار سپري كنند.

امروزه عوامل و زمينه هاي مختلف فكري، فرهنگي و حتي سياسي، دگرگوني ها و ناهنجاري هايي را در شكل و محتواي عزاداري به وجود آورده است و اين دگرگوني ها از يك طرف عزاداران را از دسترسي به اهداف اصلي قيام عاشورا بازداشته و از جانب ديگر حساسيت ها، بدگماني ها، افتراق ها و انشقاق ها را در ميان جامعه اسلامي افزايش داده و زمينه هاي سوءاستفاده دشمنان از مسئله عزاداري را فراهم آورده است. مجموعه عوامل فوق باعث مي شود تا شكل و صورت عزاداري بر محتوا و حقيقت آن غلبه پيدا كند و عزاداري ها از فلسفه اصلي اش خارج شود.

اشكال خرافي عزاداري چون قمه زني، زمين بوسي، رواج زبان حال هاي مبتذل، سبك هاي غنايي، رواج شيوه هاي ناپسند سينه زني و زنجيرزني در حد آسيب رساندن به خود، استفاده از آلات موسيقي در عزاداري ها، اذيت كردن و آزار رساندن به ديگران با روش هاي گوناگوني چون پخش صداها و نوحه ها از بلندگوهاي محافل عزاداري تا پاسي از شب، ايجاد ترافيك و مانند آن نه تنها موجب تقرب به خدا و پيوند با اهل بيت(ع) نمي شود؛ بلكه بزرگ ترين توهين به امام حسين(ع) و ساير قهرمانان كربلا به حساب مي آيد و سبب معرفي وارونه دين اسلام و حماسه سازان كربلا مي شود و بيم آن مي رود مصداق اين آيه باشيم كه: قل هل ننبئكم بالاخسرين اعمالا، الذين ضل سعيهم في الحياه الدنيا و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا (كهف، آیه 103) بگو ايا به شما خبر دهيم كه زيانكارترين مردم در كارها چه كساني هستند؟ آنها كه تلاشهايشان در زندگي دنيا گم و نابود شده، با اين حال فكر مي كنند كار نيك انجام مي دهند!