اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیعرفانفلسفیمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

رشدیابی انسان با روزه ماه رمضان

بسم الله الرحمن الرحیم

ماه مبارک رمضان فرصتی بس استثنایی است که سالی یک بار برای انسان فراهم می آید تا در آن به کمالاتی دست یابد که در زمان های دیگر دشواراست؛ زیرا خدا در این ماه مبارک با فرض روزه واجب برآن است تا انسان را در شرایطی قرار دهد که بسیاری از کمالات در آن به آسانی تحقق می یابد.

از نظر قرآن، افزون بر آن که این روزه ماه مبارک رمضان موجب می شود تا انسان به تقوای الهی، شکرگزاری، خیر، قرب الهی، هدایت خاص، اجابت دعا و مانند آن ها برسد، شرایطی قرار گیرد که نتیجه آن «رشد» انسان است. نویسنده در این مطلب  با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا حقیقت رشد از نظر قرآن را بیان کند تا تاثیر روزه ماه رمضان بر متقین دانسته شود. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آثار گوناگون روزه ماه مبارک رمضان

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ماه مبارک رمضان به سبب آن که ماه نزول قرآن و در بردارنده شب قدر است، از عظمت و بزرگی بسیار والایی در میان ماه های سال برخوردار است. از این روست که خدا روزه را در این ماه مبارک قرار داده تا برکات بر انسان مضاعف شود و انسان ها بتوانند در این ماه مبارک به کمالاتی دست یابند که در ماه های دیگر به آسانی دست یافتنی نیست. در حقیقت شرایطی آرمانی که در ماه مبارک رمضان برای انسان فراهم است به او کمک می کند تا به آسانی به کمالات دست یابد و خود را در مقامات عرفانی الهی به بالاترین درجه ایمان و تقوا و یقین برساند که از آن به تقوای اخص و احسانی اکرامی یاد می شود.

به سخن دیگر، اگر ایمان و تقوا و یقین سه سطح عام و خاص و اخص دارد(مائده، آیه 93)، دست یابی به سطح سوم با روزه ماه مبارک رمضان بسیار آسان و به تعبیر قرآنی «یسر» است؛ زیرا با اعمال محدودیت های خاصی که با روزه رمضانی ایجاد می شود، انسان حتی از مباحات چون خوردن و نوشیدن و شهوت جنسی حلال نیز می گذرد که این خود تحقق بخش سطح سوم است؛ هم چنین با محدودیت های اعمالی خدا نسبت به شیاطین و زنجیر شدن آنها(کافی، ج 4، ص 67) شرایط آسانی برای انسان فراهم می آید که دیگر دشمن بیرونی نمی تواند کاری انجام دهد، و تنها هواهای نفسانی است که اگر مدیریت و مهار شود، انسان می تواند به همه کمالات برسد که در آیات قرآنی بیان شده است.

از نظر قرآن کمالاتی که برای انسان در ماه مبارک رمضان بدان دست می یابد، شامل تقوای الهی (بقره، آیه 183)، بهره مندی از خیر یعنی همان روزه(بقره، آیه 184)، بهره مندی از قرآن(بقره، آیه 185)، هدایت خاص تشریعی(همان)، بینات و معجزات الهی(همان)، فرقان و قدرت تشخیص حق و باطل به ویژه نسبت به شبهات در فتنه (همان)، بهره مندی از مقام شاکرین(همان)، تعظیم و تکبیر خدا و شعائر الهی(همان)، تقرب به خدا(بقره، آیه 186)، بهره مندی از شرایط خاص دعا(همان)، بهره مندی از اجابت الهی و استجابت دعا(همان)، کسب رشد و تحقق آن(همان) است.

حقیقت رشد از نظر قرآن

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، یکی از مهم ترین آثار روزه ماه مبارک رمضان کسب رشد است؛ خدا می فرماید: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ … وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ؛ ماه رمضان همان ماه است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است؛ كتابى  كه مردم را راهبر و متضمن دلايل آشكار هدايت و ميزان تشخيص حق از باطل است پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد… و هرگاه بندگان من از تو در باره من بپرسند، بگو: من نزديكم و دعاى دعاكننده را به هنگامى كه مرا بخواند اجابت مى ‏كنم. پس آنان بايد فرمان مرا گردن نهند؛ و به من ايمان آورند باشد كه راه يابند و رشید شوند.(بقره، آیات 185 و 186)

این آیه اخیر که در میانه آیات روزه آمده است؛ زیرا آیه 187 نیز درباره روزه است، نشان می دهد که اطاعت فرمان الهی که درباره روزه ماه رمضان است، موجب می شود تا انسان به رشد برسد و رشید شود. پس از نظر قرآن، روزه ماه مبارک رمضان از عوامل کسب رشد است که کمالی از کمالات الهی انسان است.

واژه «رشد» در لغت به معناى هدایت یافتن به خیر و صلاح، و ضدّ غىّ است.( التّحقیق، مصطفوی، ج 4، ص 123، «رشد») و در امور دنیوى و اخروى استعمال مى شود.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 354، «رشد»)

واژه رشد، در اصطلاح فقهى، به معنای داشتن عقل و توانایى بر اصلاح مال است.(التّبیان، ج 3، ص 117) اما در اصطلاح قرآنی، رشید کسی است که بر اساس هدایت فطری و وحیانی تشریعی عمل و رفتار کند؛ زیرا چنین کسی از سفاهت حقیقی رسته و به عقلانیت حقیقی پوسته است؛ زیرا خدا باره «سفیه» و ضد آن «رشید» می فرماید: وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ؛ إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ؛ و چه كسى جز آنكه به سفاهت و سبك ‏مغزى گرايد، از آيين ابراهيم روى برمى‏ تابد؛ و ما او را در اين دنيا برگزيديم؛ و البته در آخرت نيز از شايستگان خواهد بود؛ هنگامى كه پروردگارش به او فرمود: تسليم شو! گفت: به پروردگار جهانيان تسليم شدم.(بقره، آیات ۱۳۰ و ۱۳۱)

در این آیات بیان شده که هر کسی بر خلاف دین اسلام عمل کند که پیامبران برگزیده خدا از جمله حضرت ابراهیم(ع) آورده اند، چنین شخصی «سفیه» است؛ دربرابر کسی که مطابق دین اسلام که مطابق فطرت و هدایت فطری است(روم، آیه 30) عمل کند، چنین شخصی از سفاهت بیرون بوده و انسانی رشید است. از همین روست خدا پیامبران و پیروان اسلام را به صفت «رشد» ستوده(انبیاء، آیه 51) و آنان را به اسم و صفت مبالغه «رشید» می ستاید؛ چرا که آنان تابع محض اسلام و آموزه های وحیانی و هدایت فطری بوده و از هر گونه شرک مبرا و پاک هستند(انبیاء، آیات 51 و 52)

خدا هم چنین در باره دیگر اوصاف رشید  می فرماید: وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ ؛ و بدانيد كه پيامبر خدا در ميان شماست، اگر در بسيارى از كارها از راى و ميل شما پيروى كند، قطعا دچار زحمت مى ‏شويد، ليكن خدا ايمان را براى شما محبوب و دوست‏ داشتنى گردانيد، و آن را در دلهاى شما بياراست، و كفر و پليدكارى و سركشى را در نظرتان ناخوشايند ساخت. آنان كه چنين‏اند راشدون و ره‏يافتگانند.(حجرات، آیه ۷)

از این آیه دانسته می شود که اسلام و پیروی از پیامبران از جمله پیامبر اکرم(ص) ومحبوبیت ایمان و آراستگی دل بدان در قالب تولّی و کراهت کفر و فسوق و عصیان در قالب تبرّی، موجب می شود تا شخص در جرگه «راشدون» در آید.

از همین روست که در آیات قرآنی سفیهان به کسانی گفته می شود که در برابر مومنان قرار می گیرند؛ این سفهیان شامل کافران و منافقان هستند که بی شعور خویش را عقلانیت می دانند، در حالی که چنین افرادی سفیه و غیر رشید هستند.(بقره، آیه 13)

از نظر قرآن هرکسی بر خلاف عقلانیت حقیقی، دنبال خواسته های نفسانی و ظنون باطل برود، مثلا خواهان رویت خدا در شکل تجسم و تمثل شود، چنین شخصی سفیه و غیر رشید است.(اعراف، آیه 155) هم چنین کسی که برخلاف وحی الهی خواهان تغییر در قبله بر اساس هواهای نفسانی است، جزو سفهاء قلمداد می شود(بقره، آیه 144)

البته کودکان و نوجوانان چون به بلوغ عقلی نرسیده و توانایی تمییز و فرقان حق و باطل را ندارند و در فتنه ها قدرت تشخیص و انتخاب صحیح نیستند، در این مقطع سنی به عنوان «سفیه» شناخته می شوند؛ چنان که برخی از افراد انسانی حتی پس از بلوغ جنسی ممکن است به بلوغ عقلی مانند بلوغ اقتصادی نرسند، از همین روست که به عنوان سفیه و غیر رشید، با آن که مالک ملک خویش هستند، ولی حق تصرف در اموال و املاک خویش را ندارند؛ زیرا موجب تباهی اموال می شوند که قوام اجتماع و اقتصاد بدان است.(نساء، آیه 5)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رشید ضد سفیه کسی است که بر اساس عقلانیت حقیقی به اسلام گروییده و ایمان آورده و بر اساس آن چه در آیات قرآنی از جمله آیه 7 سوره حجرات بیان شده، عمل و رفتار می کند. از همین روست که عقل حقیقی که همان عقل عملی است، در روایات به معنای همین رشید قرآنی تفسیر شده است. در روایت است: قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ قَالَ قُلْتُ فَالَّذِي كَانَ فِي مُعَاوِيَةَ فَقَالَ تِلْكَ النَّكْرَاءُ تِلْكَ الشَّيْطَنَةُ وَ هِيَ شَبِيهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَيْسَتْ بِالْعَقْلِ؛ از حضرت صادق (علیه‌السلام) سؤال شد: «عقل چيست؟» فرمود: عقل آن است كه به وسيله آن خداى رحمان پرستش شود و بهشت به دست آيد. راوى گويد: عرض كردم: «پس آن‏چه معاويه داشت چه بود؟» حضرت فرمود: آن نيرنگ است، آن شيطنت است! آن نمايش عقل را دارد ولى عقل نيست.( الكافی، ثقة الإسلام كلينى‏ ج ۱ ص ۱۱؛ معاني‏ الأخبار، شیخ صدوق، ص ۲۳۹ ؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۱، ص ۱۱۶ )

امیرمومنان امام علی(ع) نیز می فرماید: الْعَقْلُ يَهْدِي وَ يُنْجِي وَ الْجَهْلُ يُغْوِي وَ يُرْدِي؛ خرد ، هدايت می‌كند و نجات می‌بخشد ، و نادانی، گمراه می‌سازد و پَست می‌گرداند.(غرر الحكم و درر الكلم، تميمى آمدى، ص۱۲۴)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسی که قلب او گرفتار زنگارها یا طبع و ختم شده، براساس فطرت نیست و دیگر تفقه ندارد و تعقل نمی کنند( حج، آیه 46؛ اعراف، آیه 179)؛ از همین روست که چنین قلبی دنبال دین باطل اجدادی(بقره، آیه 170) و هواهای نفسانی و وسوسه های ابلیسی شیطانی و ظنون غیر معتبر به جای علم و یقین می رود و به دلیل کور دلی و کوربینی(حج، آیه 46) خود را در دنیا و آخرت گرفتار عذاب الهی می کند. خدا درباره وضعیت اخروی این افراد می گوید: وَقالوا لَو كُنّا نَسمَعُ أَو نَعقِلُ ما كُنّا في أَصحابِ السَّعيرِ؛ و می‌گویند: «اگر ما گوش شنوا داشتیم یا تعقّل می‌کردیم، در میان دوزخیان نبودیم!» (ملک، آیه 10)

از نظر قرآن چنین افرادی گرفتار سفاهت هستند واز رشد و تعقل برخوردار نیستند، و گوش شنوایی برای شنیدن حق نیز ندارند؛ چنان که خدا آنان را چارپایان دانسته می فرماید: أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا ؛ يا گمان دارى كه بيشترشان مى ‏شنوند يا مى‏ انديشند آنان جز مانند ستوران نيستند، بلكه گمراه‏ ترند.(فرقان، آیه ۴۴)

پس از نظر قرآن، بهره مندی از هدایت فطری الهی(طه، آیه 50) و هدایت وحیانی تشریعی تفضلی(بقره، آیه 38) موجب می شود تا انسان از سفاهت خارج و به رشد برسد که عالی ترین درجه انسانی در کمالات است.(حجرات، آیات 7 و 8)

هم چنین از نظر قرآن، رشد آثاری دارد که اگر در شخص وجود نداشته باشد، نمی توان او را رشید گفت، بلکه او تنها مدعی عقلانیت و رشد است. از مهم ترین آثاری که برای رشید است، تسلیم در برابر خدا بر اساس هدایت فطری و وحیانی است(احقاف، آیه 15) به طوری که فرمان الهی را بی چون و چرا انجام می دهد هر چند تکالیف سخت چون اعمال روزه رمضان باشد.(بقره، آیه 186) این افراد رشید محبت خدا در دل داشته و از ایمان الهی سرشار و نسبت به هر گونه کفر و فسوق و عصیان کراهت شدید دارند.(حجرات، آیه 7) از همین روست که اهل بهشت و تفضلات خاص الهی(حجرات، آیه 8) و بهره مند از علم لدنی الهی هستند که به طور مستقیم به آنان داده می شود.(کهف، آیات 65 و66)

از دیگر آثار رشید، رعایت تقوا در برخورد با دیگران و نیز مراعات حریم و حرمت آنان (هود، آیه 87)، توبه به درگاه الهی و بازگشت به مسیر حق تعالی (احقاف، آیه 15)، دعا و نیایش به درگاه خدا (احقاف، آیه 15؛ بقره، آیه 186) است.

راه های کسب رشد از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسی که بر اساس فطرت و هدایت فطری باشد، از همه چیزهایی برخوردار است که در ساحت اندیشه و انگیزه او را هدایت و راهنمایی می کند و گرایش های او در مسیر هدایت الهی ساماندهی می کند. از همین روست که رشد در گرو و رهن برخورداری از سلامت در تولد و بهره مندی از هدایت کامل فطری است.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 تا 10)

البته در این میان عواملی می تواند بستر ساز باشد تا این رشد به تمام کمال تحقق یابد و انسان به عنوان رشید شناخته شود و رشد به عنوان ملکه و مقوم ذات و اسم او گردد.

از نظر قرَآن، اراده الهی و قرار گیری تحت ولایت الهی از مهم ترین اسباب رشد است(کهف، آیه 17)؛ چنان که اطاعت از فرمان های الهی به هرشکلی که خدا فرمان داده و نیز دعا و نیایش به درگاه خدا و مسئلت خواهی از او می تواند بستری برای رسیدن به مقام رشید باشد.(بقره، آیه 186)

خدا در آیات قرآنی بر تسلیم محض در برابر خدا و رسول الله(ص) و آموزه های وحیانی اسلام به ویژه آموزه های وحیانی قرآن (حجرات، آیه 7؛ جن آیات، 13 و 14) و ایمان عالی و قوی در سطح محبوبیت و تزیین قلب(حجرات، آیه 7) و کراهت داشتن از کفر و فسوق و عصیان(ع) تاکید دارد تا انسان به مقام رشید برسد و جزو راشدون شود.(همان)

هم چنین پیروی از پیامبران و اطاعت بی چون و چرا از پیامبر(حجرات، آیه 7) و اولیای الهی چون مومن آل فرعون(غافر، آیه 38) از دیگر عوامل اساسی رشد است.

براساس آیات 183 تا 186 سوره بقره، روزه ماه مبارک رمضان در تحقق این رشد و رسیدن به رشید دریک فضای آرمانی نقش اساسی دارد. پس می بایست از این ماه مبارک بیش ترین بهره را برد تا با روزه در آن به ویژه بهره برداری از شب قدر از خدا خواست تا او را به رشید برساند و جزو راشدون قرار دهد؛ زیرا خاستگاه رشد به عنوان یک امر کمالی خدا سبحان است (کهف، آیات 17 و 24؛ جن، آیه 21) و موانع رشد از جمله گناهان را از سر راه انسان بردارد و کفر و فسق و عصیان را در دلش مکروه و زشت سازد.(حجرات، آیه 7؛ هود، آیه 78) واز هر گونه غفلت نسبت به خدا و ایمان و اسلام رهایش سازد.(اعراف، آیه 146)

البته این عنایت و تفضل خدا به انسان به ویژه متقین است که آنان را برخوردار از هدایت های فطری و وحیانی اسلام می سازد و از شرور فریبکاران شیطانی چون فرعون حفظ و صیانت می کند تا آنان سفاهت خویش را به عنوان راه رشد جلوه ندهند و افراد را در دام فریب نیاندازند؛ زیرا شیاطین سفاهت خویش را رشد جلوه می دهند و این گونه است که مردم را گمراه می سازند و از راه اسلام و ایمان دور می سازند.(بقره، آیه 13؛ غافر، آیه 29؛ هود، آیه 97)

از نظر قرآن، بلوغ نهایی که همان شدت بلوغ در فرد است(غافر، آیه 67) با ایمان و محبت آن در قلب تحقق می یابد که ماه رمضان به عنوان کارگاه کامل علمی وعلمی برای این امر آماده شده است.(بقره، آیات 183 تا 187)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا