اخلاقی - تربیتیروان شناسیفلسفیمعارف قرآنیمقالات

راه های پیشگیری و درمان اضطراب و اندوه

بسم الله الرحمن الرحیم

طبیعت انسانی به گونه ای است که جنبه خلقی و طینی آن، شرایطی را برای انسان ها رقم می زند که می بایست هماره مراقب باشند تا از مسیر سلامت و سعادت دور نیافتند. فشاری که زندگی در دنیا بر بشر وارد می آورد شاید در هیچ عالمی از عوالم هستی نظیر نداشته باشد؛ زیرا انسان در دنیا هماره در آزمون شدید بلاء و ابتلاء است. از این روست که خداوند دنیا و زندگی در این بخش از هستی را به عنوان عصر خسران و زیان معرفی می کند و برای مراقبت شدید برای گذر از آن تاکید می کند.

شرایط سخت زندگی در دنیا که خود جهنمی حقیقی است انسان را به حزن و خوف مبتلا می کند و اضطراب و ترس و نگرانی را هماره در دل آدمی موجب می شود. این جاست که شناخت علل و عوامل ایجادی آن ها و سپس درمان و بلکه حتی پیشگیری از ابتلاء‌ به آن بسیار مهم و اساسی است. نویسنده با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا نسخه پیشگیری و درمانی پروردگار را درباره این آفریده خود تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

زندگی دنیوی سرشار از اضطراب و اندوه

از نظر آموزه های قرآنی، دنیا و شرایط آن یک شرایط بسیار سخت و دشوار است. از این روست که در آیه 117 سوره طه از زندگی دنیوی به عنوان زندگی شقاوت آمیز یاد می کند؛‌ زیرا انسان ها در این بخش از زندگی خود می بایست هماره دغدغه امور ابتدایی زندگی را داشته باشند و شرایط سختی چون گرسنگی، تشنگی، گرمای شدید و عریانی و مانند آن را تحمل کنند.(طه، آیات 118 و 119) و از سوی دیگر، ترس از آینده ای داشته باشند که پس از مرگ و انتقال به جهانی دیگر شکل می گیرد و برای او بسیار مجهول، موهوم و ناشناخته است و نمی داند که چه بر سرش می آید.

انسان در برزخی زندگی می کند که حتی لحظات بسیار شیرین و خوشش،‌ با یاد مرگ بلکه حتی لحظه بعد و از دست دادن عامل خوشی و شیرینی، دلگیر و ناراحت می شود؛ شادی اش با تلخی و زندگی با مرگ چنان آمیخته است که نمی تواند دمی آن ها را از یک دیگر جدا سازد و خوش باشد. از این روست که خداوند زندگی انسان در این بخش از عوالم هستی را به عنوان عصر خسران و زیان معرفی می کند؛‌ چرا که در این دوره زمانی چنان عصاره وجودی انسان فشرده و با هزاران بلا و ابتلا مواجه می شود که شاید نظیری برای آن یافت نشود.(سوره عصر)

البته تنها عوامل بیرونی و شرایط سخت و شقاوت آمیز دنیا نیست که انسان را هماره تحت فشار سهمگین قرار می دهد و ترس از آینده و اندوه گذشته او را به خود می پیچید؛‌ بلکه عوامل درونی نیز خود این وضعیت را تشدید می کند؛‌ چرا که انسان موجودی مرکب از روح الهی و گل مادی است. جنبه الهی و وجه الهی انسان که جز خیر محض نیست،‌ وقتی در کالبد خاکی قرار می گیرد، می بایست به عنوان روان و نفس انسانی، مشکلاتی را تحمل کند تا ساخته و پرداخته شود.

اگر بگوییم که انسان دو جنبه امری و خلقی دارد،‌ این جنبه خلقی اوست که تاثیرات منفی بر جنبه امری او می گذارد و روح و روانش را می آزارد. خداوند در آیات قرآنی به هر دو جنبه امری و خلقی انسان پرداخته و معارفی از خصوصیات هر دو جنبه انسانی به دست داده است. در آیات قرآنی بیان شده که جنبه امری انسان که همه خیر است، چیزی جز حیات محض، علم محض، کمال و خوبی و زیبایی نیست، اما جنبه خلقی بشر،‌ صفاتی چون عجول(اسراء، آیه 11)، بخیل و منوع(معارج، آیه 21)،‌ حریص و هلوع(معارج، آیه 19)، ظلوم و جهول(احزاب، آیه 72)،‌ کفور(اسراء، آیه 67) و مانند آن را داراست. این تقابلی که در روان آدمی است،‌ انسان را در درون هماره با دو لشکر عقل و جهل مواجه می کند که یکی به خیر و دیگری به شر دعوت می کند. این چنین است که در درون آدمی، غوغا و جنگی عظیم در حال انجام است که گاه یکی بر دیگر غلبه کرده و چیره می شود و گاه آن دیگری سلطه می یابد. اگر شرایط به گونه ای در آید که عقل و جنبه وجه الهی و امری بر روان مسلط شود، آدمی به آرامش و سکونت می رسد؛ ولی اگر جنبه خلقی چیره شود، هواهای نفسانی انسان را به سمت و سویی می برد که به ظاهر سعادت است، ولی جز شقاوت برآیندی ندارد؛ زیرا شکی نیست که دنیا و آن چه در آن است، همانند آب شور دریایی است که هر چه بیش تر نوشیده شود،‌ تشنه تر می کند و حرص و آز آدمی را سبب می شود به گونه ای که آرامش و سکونت را از انسان سلب می کند و وسوسه شیطانی و هواهای نفسانی چنان لگام بر او می زند و او را می تازند که هیچ گاه آرام نگیرد تا مرگ را بچشد و جان به جان آفرین تسلیم نماید.

عوامل اندوه و اضطراب

پس مهم ترین عامل اضطراب و اندوه را می بایست در خود انسان جست و جو کرد؛ زیرا تقابل دو لشکر عقل و جهل یک درگیری بسیار سخت و دایمی است که در روان آدمی در جریان است و انسان را دمی آرام نمی گذارد.(اصول کافی، ج 1، کتاب عقل و جهل)

از سوی دیگر، وسوسه های شیطانی به ویژه پس از تسلط و ولایت شیطان عامل اصلی دیگر در ایجاد اضطراب و اندوه در انسان است. ولایت شیطان مانند آب شور دریاست که به جای رفع تشنگی و عطش، بر تشنگی می افزاید و به جای این که آرامش ایجاد کند آرامش را از انسان سلب می کند و خوف و ترس را در ایشان می افزاید (آل عمران، آیه 175)؛ چرا که شیطان اصولا از آب گل آلود می توان ماهی بگیرد و ایجاد ترس در دوستان و اولیای خودش برای این است که آنان را هم چنان زیر سلطه خود داشته باشد.

از نظر قرآن مهم ترین علل و عوامل اندوه و اضطراب در انسان، از دست دادن چیزی و یا ترس از دست دادن آن است.(آل عمران، آیه 153؛ حدید، آیه 23؛ ممتحنه، آیه 11) این که انسان چیزی را که دوست می دارد از دست بدهد و مصیبتی بر او وارد شود و یا در آینده می داند که آن را از دست می دهد و یا مصیبتی بر او وارد خواهد شد، مهم ترین علل و عواملی است که موجب حزن و اندوه و اضطراب شخص می شود.

راه پیشگیری و درمان اضطراب و اندوه

از نظر آموزه های قرآنی هماره پیشگیری یعنی دفع اضطراب و اندوه بهتر از درمان یعنی رفع آن هاست. به این معنا که انسان می بایست به گونه ای خود را تربیت کرده و پرورش دهد که علل و عوامل اندوه زا نتواند او را مضطرب و اندوهگین سازد. بهترین راه پیشگیری که قرآن بیان می کند،‌ تغییر در نگرش و رویت انسان به هستی و خود است. وقتی انسان نگرشی صحیح در این حوزه ها داشته باشد،‌ به طور طبیعی هیچ عاملی نمی تواند او را دچار اندوه و اضطراب کند.

چنان که گفته شد، مهم ترین و اصلی ترین علت و عامل اندوه و اضطراب در آدمی، از دست دادن چیزی و یا ترس از دست دادن آن است. بنابراین، اگر انسان نسبت به چیزی علاقه و دلبستگی نداشته باشد یا چنان علاقه مند نباشد که از دست دادن آن، اندوه آور باشد،‌ دیگر اضطراب و اندوهی نیز نخواهد بود.

اگر انسان ها بدانند که موجودی فقیر در ذات هستند(فاطر، آیه 15) و هیچ چیز در وجودشان یا بیرون از وجودشان مال آن ها نیست،‌ بلکه خودشان و همه هستی مال خداوند است؛ در این صورت دیگر برای خودشان، هیچ دارایی را فرض نمی کنند که بدان دلبسته و علاقه مند شوند و یا از دست دادن آن را امری غیر طبیعی بشمارند و سپس دل نگران شده و یا مضطرب از دست دادن باشند و یا  آن که از دست دادن آن موجب اندوه ایشان شود؛ چرا که اینان وجود خودشان و همه دارایی های خودشان را از آن خداوند می دانند و خود را امانت داری بیش نمی دانند که پس از مدتی می بایست آن را به صاحب مال بازگردانند و امانت را ادا نمایند.(فاتحه الکتاب، آیه 3، نساء، آیه 58؛ و آیات دیگر)

اما وقتی انسان خود را مالک جان و چیزهای دیگر بداند و یا به دارایی که در اختیارش به عنوان امانت است، دلبسته و علاقه مند شود، هنگامی که آن امانت گرفته شود، این تعلقات و دلبستگی ها او را همان طور که شاد کرده وقتی از دست می رود اندوهگین می سازد.

خداوند از انسان ها می خواهد که تصور خود را نسبت به خود و هستی اصلاح کرده و بدانند که خداوند مالک جان و همه هستی است و آن چه در اختیار انسان است تنها امانتی بیش نیست.

هم چنین خداوند از انسان ها می خواهد به این نکته توجه داشته باشند که همه چیز در دنیا براساس مقادیر مشخصی تعیین و در اختیار انسان قرار داده می شود؛ زیرا حکمت و هدفی مشخص در پس هر فعل الهی است و افعال الهی بی حکمت و هدف نیست.(مومنون، آیه 115؛ فرقان، آیه 2 و آیات دیگر) حکمت الهی اقتضا می کند که در دنیا به انسان ها در یک مقطع زمانی چیزی داده و سپس گرفته شود. میزان کمیت و کیفیت و مقدار زمانی آن نیز مشخص و معین است و هیچ چیزی از تقدیر بیرون نیست و همه این امور در کتاب الهی نوشته و ثبت شده است و بدون کم و کاست تحقق می یابد. پس اگر چیزی داده شود نمی بایست موجب فرح و شادی بیش اندازه ما شود که مورد عنایت خاص خداوند هستیم و یا اگر گرفته شود موجب حزن و اندوه ما گردد که موجب اهانت خداوندی قرار گرفته ایم(فجر، آیات 16 و 17)، بلکه این دادن و گرفتن تنها براساس حکمت الهی است.

از جمله حکمت های الهی در دادن و گرفتن، سنت ابتلاء و آزمون است که خداوند برای اهدافی از جمله ظرفیت بخشی، استعداد آفرینی، فعلیت بخشی به استعدادها یا تنبیه و مجازات و مانند آنها، انسان ها را گرفتار مصیبت کرده یا نعمتی را در اختیار بشر قرار می دهد.

پس بنابراین آیات 22 و 23 سوره حدید انسان ها باید بدانند که هیچ چیزی در دنیا از جمله دادن ها و گرفتن ها بی حکمت و هدف نیست و برای همه آن ها یک برنامه ریزی مشخص و معینی از سوی خداوند شده و در کتاب الهی ثبت و ضبط شده است. پس وقتی چیزی داده می شود یا گرفته می شود، آن دادن نمی بایست موجب فرح و شادی افراطی شخص شود و او را از حالت تعادل بیرون برد و گرفتن آن موجب شود که اندوهگین شود؛ چرا که هر دو حالت هیجانی نادرست و غلط است و انسان می بایست هماره تعادل در رفتار و حالات خود را حفظ کند. خداوند در این آیات به صراحت می فرماید: مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ ، لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ ؛ هيچ مصيبتى نه در زمين و نه در نفسْهاى شما به شما نرسد، مگر آنكه پيش از آنكه آن را پديد آوريم، در كتابى است. اين كار بر خدا آسان است، تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگين نشويد و به سبب‏ آنچه به شما داده است شادمانى نكنيد، و خدا هيچ خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد.

پس تغییر در نگرش ها نقش اساسی در پیشگیری از اندوه و حتی خوف از آینده دارد؛ زیرا وقتی انسان بداند که هیچ چیز در هستی بدون برنامه ریزی و حکمت الهی نیست، دیگر بر داشته و دارایی هایش آن اندازه دلبسته و وابسته نمی شود که با گرفتن آن ها اندوهگین شود و یا ترس از دست دادن او را به اضطراب و اندوه آینده بیاندازد و از حالا غم و غصه از دست دادنش را داشته باشد؛ زیرا می داند هر دادن و گرفتنی بی حساب و کتاب و بی حکمت و برنامه ریزی مکتوب الهی نیست.

اما راه های درمان اندوه و اضطراب چیست؟ شاید مهم ترین درمان همین اصلاح نگرش و رویت انسان به هستی و خودش باشد، زیرا با اصلاح و تغییر نگرش می تواند دل را آرام کرد و اندوه را از دل ها بیرون راند. وقتی کسی مضطرب و اندوهگین است باید به او یادآور شد که این اندوه و اضطراب بی مورد و بی اساس است ؛ زیرا خود و همه دارایی هایت از آن خداوند حکیم و مدبر و مقدر است و هر آن چه به تو داده شده یا گرفته می شود، امانتی بیش نیست که مالک آن پس از مدتی آن را پس گرفته یا می گیرد.

البته یکی از راه های درمان سریع و اورژانسی اندوه و اضطراب این است که دل فارغ و تهی شده را به سرعت با یاد و ذکر الهی پر کنیم؛‌زیرا وقتی چیزی از ما گرفته می شود، به همان میزان یک منطقه فراغ و خالی در دل ما ایجاد می شود، که می بایست آن را پر کرد. از نظر قرآن بهترین چیزی که می تواند به سرعت آن منطقه فراغ و خالی را پر کند، یاد خدا و ذکر الهی است که آرامش بخش است.

از نظر آموزه های قرآنی ، ذکر الهی و یاد خداوند مهم ترین عامل آرامش و رهایی از اضطراب و اندوه است؛ چرا که با یاد خداوند اطمینان و طمانینه در جان و دل آدمی ایجاد می شود.(رعد، آیه 28) و از نظر قرآن خداوند زمانی شما را یاد می کند که شما خدا را یاد کنید. (بقره، ایه 52)

وقتی انسان یاد خدا افتاد خداوند او را یاد می کند و در دلش قرار می گیرد و موجب اطمینان و آرامش او می شود. یعنی ذکر کردن انسان خدا را موجب می شود تا خداوند نیز انسان را ذکر کند و در دلش مستقر شود که موجب اطمینان و آرامش انسان می شود.

هنگامی که انسان چیزی را دست می دهد، از آن جایی که بسیاری از انسان ها این دلبستگی را به آن چیز پیدا می کند و دل آنان به این تعلق خاطر می گیرد ، وقتی آن چیز از دست رفت این دل خالی می شود و احساس خلاء می کند. این احساس خلاء و خالی بودن است که موجب اضطراب می شود؛ زیرا دل همانند کشتی است که با کالایی پر شده است و موجب سنگین و وزانت آن کشتی شده و وقتی در دریا از امواج خروشان می گذرد، تکان های شدید او را مضطرب نمی کند، اما وقتی خالی شد، با کوچک ترین حرکت و تکانی مضطرب می شود و به تلاطم می افتد. این جاست که باید این کشتی خالی را از چیزی پر کرد که از اضطراب و تلاطم باز ایستد.

دل های فارغ شده لازم است که از چیزی پر شود وبی گمان یاد خداوند و ذکر الله بهترین جایگزین است. اگر دل با یاد خدا پر نشود شیطان آن را پر می کند و بر دامنه اضطراب و اندوه و خوف شخص می افزاید؛‌ زیرا شیطان جز شیطنت و اذیت و آزار انسان کاری ندارد و چنان که گفته شد حتی دوستان و اهل ولایت خویش را نیز گرفتار خوف و ترس می کند؛ چه برسد کسانی را که با او دشمنی دارند و حاضر به پذیرش ولایت او نیستند.

خداوند در آیه 10 سوره قصص می فرماید که دل مادر موسی(ع) فارغ و تهی شد و همین مساله موجب تلاطم روحی و روانی اش شده به گونه ای که اگر خداوند نبود ممکن بود که مساله مادر شدن را افشا کند و اسرار را هویدا سازد. اما خداوند این کشتی توفان زده و تهی و فارغ شده از موسی(ع) را با طناب و لنگر وحی و ذکر محکم و استوار ساخت و اجازه نداد آن اندوهی که بر جانش آمده و اضطرابی که بدان گرفتار شده باقی بماند بلکه آن را برطرف کرد.

پس ربط با خداوند و پیوند و گره خوردن دل با یاد خدا به هر شکلی موجب می شود تا کشتی توفان زده دل آرام گیرد و از اضطراب رهایی یابد.

پس دل هایی که فارغ شده باشند و از چیزی که بدان دلبسته شده یا پیوند خورده تهی گردد،‌ گرفتار اضطراب و اندوه می شود، و اگر این دل از یاد خدا پر نشود و به لنگر الهی استوار نگردد، هم چنان دچار اندوه خواهد بود.

راه هایی که موجب ذکر الهی می شود و بهترین ذکر الله غیر از قرائت قرآن، قیام به نماز است. از این روست که خداوند در آیه 7 سوره شرح یا انشراح می فرماید: فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ؛ هر گاه فارغ شدی پس به نماز بایست؛ زیرا انصاب به معنای ایستادن و قیام جهت نماز و انجام عبادت مهمی چون نماز است که تکلیف و مشقت آور است. البته واژه نصب به معنای رنج و مشقت است و از آن جایی که نماز مهم ترین مصداق ذکر الهی و پر کردن جای خالی است، باید گفت که خداوند به پیامبر(ص) فرمان می دهد که هنگامی که در امر رسالت و پیامبری با مشکلی مواجه شدی و دل خالی شد باید آن را به یاد خدا و نماز پر کنی؛ چرا که خداوند به پیامبر(ص) انشراح و سعه صدری داده است که باید این فضای وسیع را پر کند و از آن جایی که جز رسالت الهی، چیز دیگری را دل خداوند پر نکرده و ایشان همیشه و هماره به این دل خویش را مشغول می داشته است، فضای باقی مانده را با عبادت به ویژه نماز پر کند.

البته برخی مراد از انصاب را همه عبادت ها دانسته اند که تکالیف سخت و مشقت آفرین است، ولی حتی اگر این هم باشد، باز مراد آن است که وقتی فضای فارغ و خالی در دل یافت شد، آن فضا را با عبادت پر کن که نتیجه ای آن همه یاد خداوند است.

به هر حال می توان گفت که برای این که دل خالی و تهی شده و یا فضای خالی و تهی شده از دل را پر کنیم تا جلوی اضطراب و تلاطم و اندوه و حزن را بگیرد می بایست آن را به عبادت های الهی و ذکر الله به ویژه نماز پر کرد (طه ، ایه 14 ؛ رعد، آیه 28) و با خواندن نماز جلوی اضطراب را گرفت و اندوه آمده را برطرف ساخت و یا حتی اجازه نداد که اضطرابی پدید آید.(رعد، آیه 28) پس باید گفت عبادت ها به ویژه نماز به عنوان پیشگیری و درمان اندوه و اضطراب بسیار مهم و مفید است.

ناگفته نماند که برخی فارغ شدن پیامبر(ص) را به معنای فراغت از کار رسالت و نماز و عبادت دانسته اند، که باید گفت با توجه به مساله انشراح صدر و وسعتی که به قلب پیامبر(ص) داده شده و در این سوره مورد تاکید است، مراد از فراغت همان فراغت قلبی و تهی شدن به سبب انشراح است که می بایست آن را با عبادت بیش تر و ذکر الهی پر کرد؛ چرا که پیامبر(ص) به عنایت الهی به همان شرح صدری رسید که حضرت موسی(ع) از خداوند درخواست می کند تا بتواند مسئولیت پیامبری اش را انجام دهد. پس شرح صدر به معنای افزایش آستانه تحمل و صبر نوعی گشادگی در قلب است که این گشادگی و فضا را می بایست با چیزی پر کرد که همان اشتغال به عبادت و نماز است در کنار مسئولیت های رسالت و پیام رسانی است.

به هر حال، بهترین درمان و رفع اندوه و اضطراب یادخدا از طریق عبادت به ویژه نماز است و در آیات و روایات آمده است که نماز موجب آرامش و اطمینان است، چرا که نماز مهم ترین ذکر الهی است که خداوند در آیه 28 سوره رعد ذکر الهی را مایه آرامش دل ها و ایجاد اطمینان در آن دانسته است.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا