راه های پالایش جامعه ایمانی

جامعه اسلامی هر چند از امت مومن پدید آمده است، ولی مانند هر جامعه ای دیگر دچار آفات و بیماری های فکری و رفتاری می شود. از این رو، لازم است تا همواره با غربال فتنه، بلا و امتحان های گوناگون، پالایش انجام گیرد تا مومنان از وضعیت واقعی جامعه آگاه شوند و ظرفیت های منابع انسانی خود را بشناسند و بر اساس آن برنامه ریزی و مدیریت اجتماعی خود را سامان دهند.

هر چند که خداوند به سر و اخفی آدمی همانند جهر و ظاهر ایشان آگاهی کامل دارد و خداوند خبیر و بصیر می باشد، ولی مسئولان و مومنان از ظرفیت ها و تهدیدها و فرصت های جامعه به سبب نهان کاری و دورویی منافقان و سست ایمانان آگاهی ندارند و برنامه ها را به گونه ای سامان می دهند که در هنگام اجرا با مشکل مواجه می شوند، چرا که بر روی این بخش از جامعه حساب باز کرده اند ولی در عمل اینان نه تنها موتور حرکت جامعه ایمانی نیستند بلکه عوامل بازدارنده و ستون پنجم های دشمن می باشند. این گونه است که پالایش دایمی جامعه ایمانی از سوی خداوند به عنوان یک سنت تاریخی و قانون الهی در آمده است. در این دستگاه پالایشگر است که ریزش ها و رویش های دایمی رخ می دهد و ظرفیت ها و تهدیدها آشکار می گردد.

نویسنده با این فرضیه به سراغ آموزه های قرآنی رفته تا تحلیل و تبیین قرآن را از راه های گوناگون پالایش جامعه ایمانی و ضرورت آن را به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آزمون های اجتماعی، پالایشگاه جامعه

انسان ها همانند آب اگر در رکود قرار گیرند گندیده می شوند و طبیعت سالم خود را از دست می دهند. حرکت همان گونه که سختی آفرین است ولی پاک کننده است و آب و انسان را از بیماری و آلودگی ها حفظ می کند. جوامع بشری نیز طبیعت آب و انسان را دارد. از این روست که گرفتارها و مشکلات به عنوان عوامل حرکتی جامعه عمل می کند و آن را از رکود و بیماریهای اجتماعی حفظ می کند و عامل رشد و شکوفایی آن می شود؛ چرا که مادر همه اختراعات، اکتشافات و ابتکارات، مشکلات و سختی هایی است که در برابر فرد و جامعه ایجاد می شود و انسان دست به کار می شود تا به هر شکلی شده راهکاری برای برونرفت از مشکلات فراهم آورد. این گونه است که نوآوری و شکوفایی پدید می آید و انسان و جامعه ظرفیت ها و توانمندی های خویش را به کار می گیرد و از خمود و رکود و تنبلی بیرون می آید.

هم چنین آزمون های اجتماعی از ریز و درشت آن، ظرفیت های تازه ای برای جامعه و فرد پدید می آورد و عامل خودکفایی و استقلال فردی و جمعی می شود. بسیاری از ابتکارات و اختراعات در سخت ترین شرایط پدید آمده و ایجاد شده است. با نگاهی کوتاه به مجموعه عظیم دستاوردهای بشری در سده نوزده و بیست میلادی می توان دریافت که چگونه بشر در بحبوحه مشکلات عظیم جنگی، بیش ترین و بزرگ ترین و مهم ترین فن آوری ها و اختراعات را پدید آورده اند. هجوم مشکلات و تنگناهای گوناگون ، به اوج فعلیت یابی توانایی های بشر تبدیل شد. فن آوری های پیشرفته و نوین در بخش اعظم آن در حقیقت پاسخ گویی به نیازهای نظامی بوده است که در عصر صلح در حوزه های دیگر به خدمت گرفته شده است.

در هنگام مشکلات بزرگ و سختی های عظیم اجتماعی است که جامعه می تواند ظرفیت های خود را بشناسد و با سامان دهی و برنامه ریزی دقیق آن را در جهت اهداف عالی جامعه به کار گیرد.

جامعه ای که در صلح و آرامش و امنیت کامل و همه جانبه است، دچار رکود و خمود می شود. در کشورهای اروپایی که دولت های رفاهی پس از عصر جنگ جهانی دوم روی کار آمدند، جوامع چنان دچار خمود و رکود شد که بحران اقتصادی کنونی پیامد طبیعی آن می باشد. رفاه طلبی بیش از اندازه چنان ایشان را به خود مشغول داشت که حتی از تشکیل خانه و خانواده و تولید نسل باز ماندند و به عیاشی و زن بارگی رو آورده و خانواده را در همزیستی تعریف کرده و از پذیرش هر گونه مسئولیت شانه خالی کردند. این گونه است که جامعه ای بی مسئولیت و رفاه طلب شکل گرفت که پیامد آن، خمود و رکود کنونی است.

از این روست که خداوند در آیه 179 سوره آل عمران ، به نقش بسیار سازنده و حساس آزمون ها و گرفتاری های گوناگون اجتماعی در جامعه ایمانی اشاره می کند و آن را مهم ترین عامل برای ساخت یک جامعه نمونه و برتر ایمانی بر می شمارد. خداوند در این آیه می فرماید: مَّا كَانَ اللّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَآ أَنتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىَ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللّهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَاء فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ؛ خدا بر آن نيست كه مؤمنان را به اين [حالى‏] كه شما بر آن هستيد، واگذارد، تا آنكه پليد را از پاك جدا كند. و خدا بر آن نيست كه شما را از غيب آگاه گرداند، ولى خدا از ميان فرستادگانش هر كه را بخواهد برمى‏گزيند. پس، به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد و اگر بگرويد و پرهيزگارى كنيد، براى شما پاداشى بزرگ خواهد بود.

از نظر خداوند آن چه که مومنان به ویژه مسئولان جامعه ایمانی می بایست از این آزمون ها درس بگیرند ، شناخت ظرفیت ها و تهدیدهای واقعی در جامعه است. خداوند از این طریق نمی خواهد تا جامعه ایمانی با غیب آشنا شود و آگاهی یابد ، بلکه می خواهد تا جامعه ایمانی نسبت به ظرفیت ها و تهدیدهای درونی خود آگاه شود.

البته در این آیه توجه داده شده است که خداوند هرگز جامعه ایمانی را به حال خود رها نمی کند و همواره بر سنت و قانون آزمون ها عمل خواهد تا انسان های پلید از انسان های پاک و مومن جدا شوند و کفر و نفاق شهروندان به ظاهر مسلمان آشکار گردد.

در حقیقت این روش آزمون هر چند که غیب گویی نیست بلکه آشکار کردن همین باطن نهانی است که هر جامعه ای می تواند با استفاده از روش آزمون آن را به دست آورد. به سخن دیگر، آزمون روشی آشنا برای عاقلان است تا ظرفیت های هر کسی را بشناسند. از این روست که برای در اختیار قرار دادن مال یتیم عاقلان و خردمندان آزمون های برای یتیم می گذارند تا هم ظرفیت های خود را آشکار کند و هم کفیل یتیم از وضعیت و ظرفیت یتیم برای مدیریت اقتصادی آگاه شود.(نساء ، ایه6)

از آن جایی که جامعه ایمانی به طور مستقیم تحت ربوبیت الهی قرار دارد، آزمون های الهی نسبت به ایشان همواره تکرار می شود تا مسئولان و جامعه ایمانی خودی را غیر خودی بشناسند و با ایجاد مرزهایی میان پاکان و ناپاکان برنامه های اجتماعی را تنظیم کند.

جنگ و محاصره ، آزمون های بزرگ اجتماعی

یکی از بزرگ ترین پالایشگاه های جامعه ایمانی، جنگ ها و محاصره های گوناگونی است که از سوی دشمنان اعمال می شود. از آن جایی که دشمنان هرگز حق و عدالت را بر نمی تابند، به جنگ کسانی می آیند که منادی حق و عدالت هستند. بر این اساس همه قدرت و ملت خویش را بسیج می کنند و به شکل جنگ احزاب به محاصره نظامی و اقتصادی جامعه ایمانی می آیند؛ چرا که کفر ملت واحدی هستند که در سطوح مختلف و گوناگون با عدالت و حق سر ستیز دارند. به این معنا که شدت و ضعف دشمنی جوامع با جامعه اسلامی هر چند که به ظاهر مختلف است ولی همه آن ها در یک صف متحد قرار دارند.

از آن جایی که جنگ ها و محاصره های گوناگون جامعه ایمانی ، یک آزمون و پالایشگاه طبیعی بر اساس سنت و قانون الهی است، جامعه ایمانی همواره می بایست از این آمادگی برخوردار باشد که مورد امتحان و آزمون قرار گیرد؛ چرا که ربوبیت الهی مقتضی این است که این آزمون ها به طور دایمی و همیشگی انجام گیرد تا جامعه پالایش شود و پاک و پلید از همه بازشناخته شود و دچار رکود و خمود و بیماری درونی نشود. از این روست که خداوند در آیات166 و 167 سوره بقره جنگ و محاصره را عامل شناخت مومن از منافق معرفی می کند.

اگر جنگ ها و محاصره ها و سختی های گوناگون نباشد، جامعه ایمانی هرگز از وضعیت خود آگاه نمی شود و نمی تواند تحلیل درستی از مسایل داشته باشد و تبیین و توصیه دقیق و کاملی از برنامه ها و روش های اجرایی به دست دهد. بنابراین، آزمون های گوناگون موجب می شود تا مدعیان همراهی و شهروندی شناخته شوند.

خداوند در آیه 167 سوره بقره تبیین می کند که منافقان در جامعه ایمانی به عنوان شهروند از همه حقوق اجتماعی برخوردار می باشند و خود را در ظاهر همراه و همدل مومنان قرار می دهند و می گویند که اگر مشکلاتی پدید آید ما نیز در کنارجامعه ایمانی از آن دفاع می کنیم و حافظ امنیت و آرامش و آسایش مردمان هستیم، ولی در هنگام آزمون هاست که بهانه جویی می کنند و به صف دشمن می پیوندند.

ایشان هر گاه جامعه ایمانی دچار بحران و یا شکستی شود و مشکلاتی بر آن تحمیل گردد، خوشحال می شوند و از نابودی و ضعف مومنان و جامعه ایمانی در پوست خود نمی گنجند و فرح و شادمانی می کنند و این شادمانی و خوشحالی خود را به انواع گوناگون به نمایش می گذارند.

خداوند هم چنین در آیه 140 سوره بقره توضیح می دهد که جامعه ایمانی نمی بایست نسبت به فشارها و مشکلات و کشته ها تحمل خود را از دست دهد؛ چرا که اگر به جامعه ایمانی آسیب و بلایی می رسد به دشمنان نیز آسیب جدی وارد می شود و این گونه نیست که تنها مومنان و جامعه ایمانی خسارت ببینند.

به سخن دیگر، برنامه الهی و سنت خداوندی این گونه قرار گرفته است که دشمنان نیز از تجاوز خویش سودی نبرند و آسیب های جدی بر پیکره جامعه آنان وارد شود. اگر آنان محاصره اقتصادی می کنند، اگر بیش از جامعه ایمانی ضرر و زیان نمی کنند دست کم به همان اندازه خسارت و زیان به آنان وارد می شود.

جامعه ایمانی می بایست توجه داشته باشد که دشمنان به چیزی کم تر از کفر و دست برداشتن از آرمان های عدالت خواهانه جامعه ایمانی رضایت نمی دهد. آنان با تحمیل انواع جنگ های سخت و نرم و محاصره اقتصادی و نظامی و مانند آن ، از جامعه ایمانی می خواهند تا به جامعه جهانی کفر ایشان بپیوندند و همان راه پیشین کفر و ظلم را ادامه دهند.(بقره ، ایه 149) ولی جامعه ایمانی می بایست خود را تحت ولایت مستقیم الهی بداند(همان ،ایه 150) و از غوغاسالاری و هیاهو دشمنان ترسی به خود راه ندهد؛ چرا که دولت کفر و شیطانی نمی تواند جز یاران خویش را بترساند و آنان را همراه خود سازد.(بقره، ایه 175) زیرا مومنان بر خداوند توکل داشته و با صبر و تقواپیشگی به جنگ کافران می روند(ال عمران ، آیه 186) و اگر پیروز شوند و یا شهید گردند خود را پیروز نهایی می دانند و از نعمت های الهی در دنیا و آخرت بهره مند می شوند.(بقره ، آیات 169 تا 172)

به هر حال، همواره جامعه ایمانی در معرض آزمون های الهی است، تا انسان های پاک و مومن از انسان ها پلید و کافر و منافق باز شناخته شوند و جامعه ایمانی از ظرفیت منابع انسانی و توانایی های خود و نیز تهدید ها آگاه شود.

عمار یاسر و آزمون سخت اطمینان

یکی از کسانی که در آزمون سخت الهی گرفتار آمد و قرآن حکایت وی را بیان کرده است، عمار یاسر است. ابوالیقضان، عمار پسر مالک پسر کنانه ، صحابی بزرگوار و از پیشگامان در اسلام، هجرت و جهاد بود و در این زمینه شکنجه های فراوان دید. وی پس از وفات رسول خدا(ص) از همراهان و ملازمان امام علی (ع) و از شرکت کنندگان در جنگ های آن حضرت بود و سرانجام در جنگ صفین همان گونه که پیامبر(ص) فرموده بود به دست فئه باغیه (گروه شورشی علیه دولت علوی) یعنی معاویه و پیروانش به شهادت رسید.(اسدالغابه، ج 4، ص 122 و نیز الاصابه، ج 4 ، ص 473)

خداوند در آیاتی از جمله 100 سوره توبه از پیشگامی عمار یاسر در ایمان به خدا و پیامبر(ص) به عنوان سابقون یاد می کند(الدر المنثور، سیوطی، ج 4، ص 269) و در آیه 52 سوره انعام از اخلاص عمار بین یاسر در عبادت (تفسیر التحریر و التنویر، ج 4، جزء 7، ص 245) و در آیه 28 سوره کهف از صبر و شکیبایی وی در راه خداوند (الکشاف، زمخشری، ج 2، ص 717) سخن به میان می آورد.

وی از کسانی است که تحت آزمون سخت پیش از هجرت قرار گرفت و به همراه پدرش یاسر و مادرش سمیه به دست مشرکان مکه شکنجه شد. در این شکنجه ها پدر و مادرش به شهادت رسیدند ولی عمار به سبب شدت شکنجه ها در حالی که اطمینان قلبی به باورهایش داشت با تقیه کردن و اظهار ظاهری کفر توانست از شکنجه برهد و جان به سلامت برد.(سوره نحل ، آیه 106 و نیز جامع البیان، ج 8، جزء 14، ص 237 و مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 597 و الدرالمنثور، ج 5 ، ص 169)

خداوند در توصیف عمار یاسر آورده است که وی اهل جهاد و مقاومت در راه خدا و اعتلای اسلام بود(نحل، ایه 110 و التبیان، ج 6، ص 431) و رضایت و خشنودی وی به خدا بوده و خداوند نیز از وی خشنود بوده (توبه، آیه 100) و همواره بر نعمت های الهی به ویژه نعمت اسلام سپاسگزار درگاه ایزد منان بوده است.(انعام ، آیات 52 و 53)

خداوند وی را اهل هجرت معرفی کرده (توبه، آیه 100 و نیز نحل، آیه 110 ) و او را به سبب صبر (نحل، ایه 106) و صدق و استقامت در راه عقیده(عنکبوت، آیات 2 و 3 و نیز الدرالمنثور، ج 6، ص 450) با همه شکنجه های مشرکان(همان آیات) اهل مغفرت و آمرزش دانسته که از سعادت اخروی بهره مند و برخوردار می باشد.(قصص ، ایه 61 و مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 408)

گزارش قرآن از این واقعه نشان می دهد که خداوند همه افراد مدعیان ایمان را به انواع و اقسام آزمون های می آزماید تا سیه رو شود هر که در او غش باشد. بنابراین دراین آزمون هاست که انسانهای پاک و پلید از هم بازشناخته می شود و جامعه می تواند انسان ها با استقامت و صابر را بشناسد و در کارهای خویش بر روی ایشان حساب ویژه ای باز کند.

محاصره اقتصادی و جنگ ها و دشمنی های کافران و منافقان و ایجاد جنگ های سخت و نرم و انواع اقسام توطئه ها و مکری که دشمنان می کنند در دایره سنت الهی تعریف می شود و این گونه نیست که بیرون از مشیت و اراده الهی صورت گیرد و خداوند به آن آگاه و عالم نباشد و مدیریت و ربوبیت نکند، بلکه همه این امور با توجه به مشیت و اراده الهی انجام می گیرد تا جامعه ظرفیت ها و تهدیدهای خود را بشناسد و در مسیر درست هدایت با استقامت بیش تر گام بردارد.

باشد با آگاهی از مکر الهی و سنت و قانون آزمون به ویژه نسبت به مومنان و جامعه ایمانی همواره هوشیار بوده و از هر آزمونی درسی برای وضعیت بهتر خود و جامعه بگیریم.