اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

راه های نیک مردم داری

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

آموزه های وحیانی اسلام سبک زندگی اسلامی را به ما نشان می دهد. بخش بزرگ آموزه های اسلامی با آن که ناظر به اصول توحیدی اسلام است، به شیوه ها ، سبک ها و روش های درست زندگی اشاره دارد؛ زیرا اصول فلسفه زندگی رفتار را جهت می دهد و رفتار و سبک زندگی بیانگر فلسفه زندگی است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا در حوزه تعامل و ارتباط با مردم نیکوترین و بهترین های رفتاری را بر اساس آموزه های وحیانی اسلام تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تربیت، هدف بعثت پیامبران

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، بعثت پیامبران(ع) از جمله بعثت پیامبرمکرم و معظم(ص) به منظور تربیت انسان بوده است. خداوند در آیاتی ضمن اشاره به مساله تعلیم و آموزش، هدف اصلی را تربیت انسان ها دانسته است تا انسان ها پس از آموزش و تربیت تصحیح در مسیر تعالی گام بردارند و جامعه صالح در چارچوب قیام به عدالت قسطی برپاسازند. از این رو می فرماید: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ؛ به راستى ما پيامبران خود را با دلايل آشكار روانه كرديم و با آنها كتاب و ترازو را فرود آورديم تا مردم به انصاف برخيزند، و آهن را كه در آن براى مردم خطرى سخت و سودهايى است، پديد آورديم، تا خدا معلوم بدارد چه كسى در نهان، او و پيامبرانش را يارى مى‏كند. آرى، خدا نيرومند شكست ناپذير است.(حدید، آیه 25)

خداوند هنگامی که به مساله بعثت پیامبر(ص) و فلسفه و هدف آن می رسد، به صراحت و روشنی بیش تر می فرماید: لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ؛ به يقين، خدا بر مؤمنان منت نهاد كه پيامبرى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، تا آيات خود را بر ايشان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد، قطعاً پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.(آل عمران، آیه 164)

هم چنین در آیه 2 سوره جمعه می فرماید: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ؛ اوست آن كس كه در ميان بى‏سوادان فرستاده‏اى از خودشان برانگيخت، تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت بديشان بياموزد، و آنان‏ قطعاً پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.

در این آیات تزکیه و تربیت انسان ها به عنوان هدف اصلی مطرح و از همین رو بر تعلیم و آموزش مقدم شده است؛ هر چند که در آیات دیگر از جمله 129 سوره بقره تعلیم بر تزکیه به جهت مقدمی بودن مقدم می شود؛ زیرا اگر چه تربیت و پرورش هدف اصلی و نهایی است، ولی بدون تعلیم و آموزش خوب و بد و حق و باطل و خیر و شر امکان پذیر نیست. پس تعلیم و آموزش به عنوان مقدمه تربیت در این آیه مقدم شده است نه به دلیل آن که هدف غایی و نهایی است.

به هر حال، آن چه هدف و فلسفه بعثت پیامبران و ازجمله حضرت محمد مصطفی(ص) است، تزکیه و تربیت انسان بر مدار اصول الهی و توحیدی با محوریت آخرت و زندگی اخروی و مقدمی بودن زندگی دنیوی است.

پیامبر(ص) در سخنانی ضمن بیان همین هدف بزرگ در بعثت خویش به یک نکته کلیدی و بسیار مهم دیگر اشاره می کند. ایشان می فرماید: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ جز برای اتمام مکارم اخلاق برانگیخته نشدم.( بحارالانوار؛ ج 16، ص 210؛ مكارم‏الأخلاق، ص‏8 ) آن حضرت(ص) با اشاره بر مکارم اخلاق که فراتر از محاسن اخلاقی است، به این نکته توجه داده که یک مسلمان فراتر از رفتار اخلاقی مبتنی بر حسن و نیکی، باید برابر مکارم اخلاقی با کرامت رفتار کند و فراتر از احسان به اکرام بپردازد و نه تنها مثلا از جاهل دشنام گر بگذرد و از او عفو نماید، بلکه پاسخ نیک داده و به سلام و سلامت(فرقان، آیه 63) با او کریمانه رفتار نماید(فرقان، آیه 72؛ حجر، آیه 85) و این گونه راه ایثار و طریق ابرار را در پیش گیرد و تنها برای رضایت خداوندی و وجه الهی با دیگران تعامل کرده (انسان، آیات 8 تا 10) و به جای مقابل به مثل ، به مهر و عطوفت و محبت رفتار کند.(توبه، آیات 61 و 128؛ آل عمران، آیه 159و آیات دیگر)

بهترین راه ها و شیوه تعامل با مردم

آموزه های اسلامی بر آن است تا بهترین و برترین راه ها و شیوه ها را در حوزه عمل و رفتار اجتماعی به مردمان بیاموزد. پیامبر(ص) و دیگر اسوه های حسنه که از نفس و جان پیامبر(ص) و اهل بیت او هستند(آل عمران، آیه 61؛ احزاب، آیات 21 و 33؛ مائده، آیه 55؛ نساء، آیه 59) در سنت و سیره عملی و رفتاری خود به مردمان می آموزند که چگونه مکارم اخلاقی را در تعامل با مردم مراعات کنند و دست کم راه احسان و محاسن اخلاقی را در پیش گیرند تا همان گونه که دوست دارند دیگران با آنان تعامل و برخورد داشته باشند با دیگران تعامل داشته باشند؛ از این روست که آنان می فرمایند: «آنچه به خود نمى‏پسندى، به دیگران روا مدار» ؛ و چیزی را که برای خود می پسندی برای دیگران بپسند.

حضرت امیرمومنان امام علی (ع) می‎فرماید: «اجعل نفسک میزانا فیما بینک و بین غیرک، فأحبب لغیرک ما تحب لنفسک و اکره له ما تکره لها؛ خودت را میزان میان خود و دیگران قرار ده، پس آنچه که برای خود دوست می‌داری، برای دیگران هم دوست بدار و آنچه برای خود نمی‌پسندی، برای دیگران هم مپسند. (نهج‌البلاغه، نامه 31)

پیامبر(ص) در سفارش و توصیه ای به علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) فرمود: «یا علی! ما کرهته لنفسک فاکره لغیرک و ما احببته لنفسک فاحببه لاخیک تکن عادلا فی حکمک مقسطا فی عدلک محبا فی اهل السماء مودودا فی صدور اهل الارض. احفظ وصیتی ان شاء‌الله تعالی»؛ ای علی! هرچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران مپسند و آنچه برای خود می‌خواهی برای دیگران هم بخواه؛ در این صورت در قضاوت خویش دادگر و در دادگری‌ات یکسان نگر خواهی بود و اهل آسمان تو را دوست خواهند داشت و در سینه اهل زمین به محبت جای خواهی گرفت. این سفارش مرا به خواست خدا به خاطر بسپار و بر آن محافظت نما. (تحف‌العقول7 ص 113؛ بحارالانوار، ج 47، ص 86) خداوند نیز همین قاعده طلایی را این گونه بیان می کند و می فرماید: وَ لْيَعْفوا وَ لْيَصْفَحوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَكُمْ وَ اللّهُ غَفورٌ رَحيمٌ؛ بايد عفو كنيد و لغزش هاى ديگران را ناديده بگيريد. آيا دوست نمى داريد خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است.(سوره نور ، آيه ۲۲)

از جمله راه های نیک تعامل اکرامی و احسانی با مردم می توان به این نمونه ها اشاره کرد:

  1. ابتداء به سلام: پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید : إنَّ أَوْلَى النّاسِ بِاللّهِ وَبِرَسولِهِ مَنْ بَدا بِالسَّلامِ؛ نزديك ترين مردم به خدا و رسول او كسى است كه آغازگر سلام باشد. (بحارالأنوار، ج ۷۶، ص ۱۲، ح ۵۰)
  2. خیر خواهی : انسان باید خیرخواه مردم باشد و نوعدوستی را در دستور کار خود قرار دهد؛ به این معنا که فراتر از مسلمان دوستی و علوی دوستی که شناسنامه امت اسلام به حکم حدیث «انا و علی ابوا هذه الامه؛ من و علی پدر این امتیم»، باید خیرخواه مردمان و به تعبیر قرآنی و روایی «ناس» باشیم. امام على عليه السلام در این باره می فرماید : أَبْلَغُ ما تَسْتَدِرُّ بِهِ الرَّحْمَةَ أَنْ تُضْمِرَ لِجَميعِ النّاسِ الرَّحْمَةَ؛ مؤثّرترين وسيله جلب رحمت خدا اين است كه خيرخواه همه مردم باشى. (غررالحكم، ح ۳۳۵۳)
  3. پيامبر صلي الله عليه و آله نیز می فرماید: إنَّ أَعْظَمَ النّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَاللّهِ يَوْمَ الْقيامَةِ أَمْشاهُمْ فى أَرْضِهِ بِالنَّصيحَةِ لِخَلْقِهِ؛ بلند مرتبه ترين مردم نزد خداوند در روز قيامت كسى است كه در روى زمين بيشتردر خيرخواهى و ارشاد مردم قدم بردارد. (كافى، ج ۲، ص ۲۰۸، ح ۵)
  4. خدمت رسانی و برآورد نیازهای مردم: امام على عليه السلام می فرماید : مَنْ كَثُرَتْ نِعَمُ اللّهِ عَلَيْهِ كَثُرَتْ حَوائِجُ النّاسِ اِلَيْهِ، فَاِنْ قامَ فيها بِما اَوْجَبَ اللّهُ سُبْحانَهُ عَلَيْهِ فَقَدْ عَرَّضَها لِلدَّوامِ وَ اِنْ مَنَعَ ما اَوْجَبَ اللّهُ سُبْحانَهُ فيها فَقَدْعَرَّضَها لِلزَّوالِ؛ هر كس نعمت هاى خدا بر او زياد شود، نيازهاى مردم به او زياد مى شود، حال اگر به آنچه خداوند در اين باره بر او واجب كرده عمل كند، زمينه دوام آن نعمت ها را فراهم كرده، و اگر نكند آنها را در معرض نابودى قرار داده است. (غررالحكم، ح۸۷۵۲)
  5. عفو و گذشت از مردم: در آیات قرآنی بر عفو و گذشت به عنوان یک عمل احسانی تاکید شده است.(بقره، ایه 109 ؛ نساء، آیه 149) خداوند می فرماید: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ؛ گذشت پيشه كن، و به كار پسنديده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب. (اعراف، آیه 199) خداوند از مسلمانان خواسته تا از خونخواهی دست بکشند و عفو کنند و یا از مال و حتی مهریه خود به احسان بگذرند.(بقره، آیات 137 و 178) پيامبر صلي الله عليه و آله : إِذا اوقِفَ الْعِبادُ نادى مُنادٍ: لِيَقُمْ مَنْ أَجْرُهُ عَلَى اللّهِ وَلْيَدْخُلِ الْجَنَّةَ قيلَ:مَنْ ذَا الَّذى أَجْرُهُ عَلَى اللّهِ؟ قالَ: الْعافُونَ عَنِ النّاسِ؛ هنگامى كه بندگان در پيشگاه خدا مى ايستند، آواز دهنده اى ندا دهد: آن كس كه مزدش با خداست برخيزد و به بهشت رود. گفته مى شود: چه كسى مزدش با خداست؟مى گويد: گذشت كنندگان از مردم. (كنزالعمال، ح ۷۰۰۹)
  6. امام صادق عليه السلام در تبیین بهترین روش سلوک به ویژه درباره کسانی که دشنام می دهند و ناسزایی می گویند می فرماید: مَنْ شَتَمَكَ فَقُلْ لَهُ: اِنْ كُنْتَ صادِقا فيما تَقولُ فَاَسْاَلُ اللّهَ اَنْ يَغْفِرَلى،وَ اِنْ كُنْتَ كاذِبا فيما تَقولُ فَاللّهَ اَسْاَلُ اَنْ يَغْفِرَ لَكَ. وَمَنْ وَعَدَكَ بِالْخَنى فَعِدْهُ بِالنَّصيحَةِ وَالرِّعاءِ؛ اگر كسى به تو ناسزا گفت به او بگو: اگر راست مى گويى، از خدا مى خواهم كه مرابيامرزد و اگر دروغ مى گويى، از خدا مى خواهم كه تو را بيامرزد و اگر كسى تهديدت كرد،تو او را به خيرخواهى و مراقبت وعده ده. (بحارالأنوار، ج۱، ص ۲۴۴، ح۱۷)
  7. دید و بازدید و بخشش: در آیات قرآنی ارتباط اجتماعی میان برادران مومن و مسلمان تاکید شده است و هم چنین در آیات قرآنی بر بخشش و انفاق توجه می شود؛ زیرا آثار و برکات بسیاری دارد. (بقره، آیات 3 و 219 و آیات بسیار دیگر) در آیات قرآنی به عناوین مختلف از مسلمان خواسته شده تا پیوندهای برادری دینی را حفظ و با تعاون و بر و نیکی و همکاری(مائده، آیه 2) بر تقویت و تحکیم آن بکوشند. پيامبر صلي الله عليه و آله در تشویق مردم به این دو رفتار اجتماعی و تربیت مومنان و مسلمانان بر اساس آموزه های اخلاقی قرآن می فرماید: يَروى عَنْ رَبِّهِ تَبارَكَ وَتَعالى ـ حُقَّتْ مَحَبَّتى عَلَى الْمُتَزاوِرَيْنِ فىَّ وَ حُقَّتْ مَحَبَّتى عَلَى الْمُتَباذِلينَ فىَّ وَهُمْ عَلى مَنابِرَ مِنْ نورٍ يَغْبِطُهُمُ النَّبيّونَ وَالصِّدّيقونَ بِمَكانِهِمْ؛ خداوند متعال مى فرمايد: بر خود واجب كرده ام دوست داشتن كسانى را كه به خاطرمن به ديدار يكديگر مى روند و كسانى كه در راه من به يكديگر بخشش مى نمايند، چنين كسانى (روز قيامت) بر منابرى از نورند به گونه اى كه پيامبران و صديقين به جايگاه آنان غبطه مى خورند. (صحيح ابن حبّان، ج ۲، ص ۳۳۸)پيامبر صلي الله عليه و آله در جایی دیگر به آثار سخاوت و بخشش نیز اشاره کرده و می فرماید: اَلسَّخىُّ قَريبٌ مِنَ اللّهِ ، قَريبٌ مِنَ النّاسِ ، قَريبٌ مِنَ الجَنَّةِ؛ سخاوتمند به خدا، مردم و بهشت نزديك است. (بحارالأنوار، ج ۷۳، ص ۳۰۸، ح ۳۷)
  8. البته عیادت مریض و دیدار از او یکی از بهترین دید و بازدیدهای اجتماعی است. پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: عائِدُ الْمَريضِ فى مَخْرَفَةِ الْجَنَّةِ، فَإِذا جَلَسَ عِنْدَهُ غَمَرَتْهُ الرَّحْمَةَ؛ عيادت كننده از بيمار، در نخلستان بهشت ميوه مى چيند و هرگاه نزد بيمار بنشيند، رحمت خدا او را فرا مى گيرد. (كنزالعمال، ح ۲۵۱۲۷)
  9. اصلاح گری: مومن و مسلمان باید هماره اهل اصلاح امور باشد؛ زیرا امور به عللی به تباهی و فساد کشیده می شود و لازم است که اصلاحات دایمی انجام گیرد. اصلاح ذات بین و به ویژه اختلاف میان همسران و اهل خانواده از امور طبیعی و با فراوانی بسیار است؛ از این رو، هماره لازم است که اصلاح گری وجود داشته باشد. (انفال، آیه 1)البته مصلح واقعی از نظر اسلام کسی است که نخست توانسته باشد میان خود و خدا اصلاح کرده و از هر گونه فساد وافساد اجتناب کند؛ چنین شخصی به طور طبیعی هم توانایی اصلاح گری می یابد و هم خداوند کمک می کند تا هیچ گونه اختلافی میان او و مردمان نباشد و بستری اصلاح گری برای او فراهم می آید. امام على عليه السلام : مَنْ أَصْلَحَ فيما بَيْنَهُ وَبَيْنَ اللّهِ أَصْلَحَ اللّهُ فيما بَيْنَهُ وَبَيْنَ النّاسِ؛ هر كس رابطه اش را با خدا اصلاح كند، خداوند رابطه او را با مردم اصلاح خواهد نمود. (بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۶۶، ح ۱۲)
  10. امام صادق عليه السلام اصلاح گری را از مصادیق صدقه دانسته و می فرماید: صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللّهُ: إِصْلاحٌ بَيْنَ النّاسِ إِذا تَفاسَدوا، وَتَقارُبٌ بَيْنَهُمْ إِذا تَباعَدوا؛ صدقه اى كه خداوند آن را دوست دارد عبارت است از: اصلاح ميان مردم هرگاه رابطه شان تيره شد و نزديك كردن آنها به يكديگر هرگاه از هم دور شدند. (كافى، ج ۲، ص ۲۰۹، ح ۱)
  11. مدارا با مردم: کوتاه آمدن و مدارا کردن با مردم شاید برای بسیاری از مردم به ویژه در برخی از امور حساس شدنی نباشد؛ ولی انسان باید خود را چنان تربیت کند که هماره بتواند با مردم مدارا کرده و سخت نگیرد. پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید : أَمَرَنى رَبّى بِمُداراةِ النّاسِ كَما أَمَرَنى بِأَداءِ الْفَرائِضِ؛ پروردگارم، همان گونه كه مرا به انجام واجبات فرمان داده، به مدارا كردن با مردم نيزفرمان داده است. (كافى، ج ۲، ص ۱۱۷، ح ۴)
  12. امانت داری و صداقت در گفتار: در آیات قرآنی بر امانت داری حتی نسبت به دشمنان و صداقت در گفتار در همه حال تاکید شده (نگاه کنید: نساء، آیه 58؛ آل عمران، آیه 75؛ مائده، آیه 2؛ غافر، آیه 28؛ مریم، آیات 41 و 54 و 56 و آیات دیگر) مگر آن که در مقام تزاحم مصلحت اهمی چون حفظ جان و عرض و مال مردم موجب شود تا دروغی گفته شود؛ زیرا در این مورد صداقت دارای مفسده ای است که باید از آن پرهیز کرد؛ تقیه و توریه دارای ملاکاتی است که آن را از دروغ و بی صداقتی جدا می کند و سخن در آن باره در جایی خود باید گفته شود. پيامبر صلي الله عليه و آله درباره ارزش و اهمیت امانت و صداقت می فرماید: إِنْ أَحْبَبْتُمْ أَنْ يُحِبَّكُمُ اللّهُ وَرَسولُهُ فَأَدّوا إِذَا ائْتُمِنْتُمْ وَاصْدُقوا إِذا حَدَّثْتُمْ وَ أَحْسِنوا جِوارَ مَنْ جاوَرَكُمْ؛ اگر مى خواهيد كه خدا و پيغمبر شما را دوست بدارند وقتى امانتى به شما سپردند به سلامت برگردانيد و چون سخن گوييد راست گوييد و با همسايگان خود به نيكى رفتار نماييد. (نهج الفصاحه، ح ۵۵۴)
  13. تشکر و تذکر و جبران نیکی دیگران: انسان باید شاکر و سپاسگزار خوبان و خوبی های آنان باشد و کار نیک و پسندیده آنان را یاد آورد و ذکر کند و اگر توانست جبران کند. امام سجاد عليه السلام در این باره می فرماید: أمّا حَقُّ ذِى المَعروفِ عَلَيكَ فَأن تَشكُرَهُ وتَذكُرَ مَعروفَهُ، وَ تُكْسِبَهُ المَقالَةَ الحَسَنَةَ وَتُخلِصَ لَهُ الدُّعاءَ فيما بَينَكَ وَ بَينَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ، فَإذا فَعَلتَ ذلِكَ كُنتَ قَد شَكَرتَهُ سِرّا وَ عَلانيَةً ، ثُمَّ إن قَدَرْتَ عَلى مُكافاتِهِ يَوما كافَيْتَهُ؛ حق كسى كه به تو نيكى كرده ، اين است كه از او تشكر كنى و نيكيش را به زبان آورىو از وى به خوبى ياد كنى و ميان خود و خداى عزّوجلّ برايش خالصانه دعا كنى ، هرگاه چنين كردى بى گمان پنهانى و آشكارا از او تشكر كرده اى . سپس اگر روزى توانستىن يكى او را جبران كنى ، جبران كن . (خصال، ص ۵۶۸)
  14. پرداخت حقوق مردم: در روابط اجتماعی حقوقی برای طرفین مطرح است که باید مراعات شود؛ از جمله حقوق می توان به سلام، تکریم، احترام، کمک و تعاون، بر و نیکی و مانند آن ها اشاره کرد که در آیات قرآنی بیان شده است. رساله حقوق امام سجاد(ع) برخی از حقوق افراد جامعه نسبت به یک دیگر را بیان کرده است. دانستن این حقوق و عمل به آن ها در سبک زندگی اسلامی بسیار مهم و موثر است. بسیاری از مشکلات مردم و جامعه ریشه در این دارد که حقوق یک دیگر را نمی شناسند و به آن احترام نمی گذارند و این گونه است که دعاها و نیایش های آنان مستجاب نمی شود و با بدبختی و شقاوت روزگار می گذارنند. امام صادق عليه السلام در این باره هشدار داده و می فرماید: إذا أرادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُسْتَجابَ لَهُ فَلْيُطَيِّبْ كَسْبَهُ وَلْيَخْرُجْ مِنْ مَظالِمِ النّاسِ ، وَ إِنَّ اللّهَ لا يَرْفَعُ إِلَيْهِ دُعاء عَبْدٍ وَ فى بَطْنِهِ حَرامٌ أَوْ عِنْدَهُ مَظْلَمَةٌ لأِحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ؛ هر كس بخواهد دعايش مستجاب شود، بايد كسب خود را حلال كند و حق مردم را بپردازد. دعاى هيچ بنده اى كه مال حرام در شكمش باشد يا حق كسى بر گردنش باشد، به درگاه خدا بالا نمى رود. (بحارالأنوار، ج ۹۳، ص ۳۲۱، ح ۳۱)
  15. عمل به وعده و اجتناب از تخلف: انسان به حکم عقل باید به عقد و عهدی که می بندد وفادار باشد و عمل نماید؛ چنان که خداوند در آیاتی از جمله آیه 2 سوره مائده به آن اشاره کرده است. البته احسان و اکرام در آن است که حتی به وعده ای که می دهد عمل کند. در روایات است : المومن اذا وعد وفی و المنافق اذا وعد جفی؛ مومن وقتی وعده دهد وفا کند و منافق چون وعده دهد جفا می ورزد. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز برخی از نشانه های منافق را این گونه بیان فرموده است: «آیه المنافق ثلاث: اذا حدث کذب و اذا وعد خلف واذا ائتمن خان ؛ نشانه منافق سه چیز است: هرگاه سخن گوید دروغ گوید، هرگاه وعده دهد، وفا نکند و هرگاه به او اعتماد شود، خیانت کند .» (میزان الحکمه، حرف نون، ح ۲۰۵۷۴ ) امام على عليه السلام در باره عمل به وعده و تخلف و آثار آن می فرماید: وَإيّاكَ … اَنْ تَعِدَهُم فَتُتبِعَ مَوعِدَكَ بِخُلفِكَ… فَاِنَّ الخُلفَ يوجبُ المَقتَ عِندَ اللّهِ وَ النّاسِ؛ بپرهيز از خلف وعده كه آن موجب نفرت خدا و مردم از تو مى شود. (نهج البلاغه، از نامه ۵۳)
  16. حیاء : در آموزه های اسلامی حیاء در کنار دین به عنوان همراهان عقل یاد شده است(اصول کافی، ج 1، ص 11) به طوری که گفته شده کسی که حیاء ندارد عقل و دین ندارد. پيامبر صلي الله عليه و آله نقش حیاء را در حوزه عمل و رفتار اجتماعی این گونه توضیح می دهد و تبیین می فرماید: أمَّا الحَياءُ فَيَتَشَعَّبُ مِنهُ اللِّينُ ، والرّأفَةُ، والمُراقَبَةُ للّهِ فِى السِّرِّ والعَلانيَةِ،والسَّلامَةُ، واجْتِنابُ الشَّرِّ، والبَشاشَةُ، والسَّماحَةُ ، والظَّفَرُ، وحُسْنُ الثَّناءِ عَلَى المَرءِ فِى النّاسِ، فَهذا ما أصابَ العاقِلَ بِالحَياءِ، فَطُوبى لِمَن قَبِلَ نَصيحَةَ اللّهِ وخافَ فَضيحَتَهُ؛ اما شاخه هاى حيا عبارتند از: نرمش، مهربانى، در نظر داشتن خدا در آشكار و نهان، سلامت، دورى از بدى، خوشرويى، گذشت، بخشندگى ، پيروزى و خوشنامى در ميان مردم، اينها فوايدى است كه خردمند از حيا مى برد. خوشا به حال كسى كه نصيحت خدا را بپذيرد و از رسوايى خودش بترسد. (تحف العقول، ص ۱۷)
  17. پيامبر صلي الله عليه و آله در باره تاثیر حیاء ورزی در زندگی به ویژه نسبت به نامحرم می فرماید: ما مِنْ مُسْلِمٍ يَنْظُرُ امْرَأَةً اَوَّلَ رَمْقَةٍ ثُمَّ يَغُضُّ بَصَرَهُ اِلاّ اَحْدَثَ اللّهُ تَعالى لَهُ عِبادَةً يَجِدُ حَلاوَتَها فى قَلْبِهِ؛ هيچ مرد مسلمانى نيست كه نگاهش به زنى بيفتد و چشم خود را پايين بيندازد مگراين كه خداى متعال به او توفيق عبادتى دهد كه شيرينى آن را در دل خويش بيابد. (كنزالعمّال، ح ۱۳۰۵۹)
  18. انصاف و رحم کردن با مردم: پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله می فرماید: أَنْصِفِ النّاسَ مِنْ نَفْسِكَ وَانْصَحِ الأُمَّةَ وَارْحَمْهُمْ فَإِذا كُنْتَ كَذلِكَ وَغَضِبَ اللّهُ عَلى أَهْلِ بَلْدَةٍ أَنْتَ فيها وَأَرادَ أَنْ يُنْزِلَ عَلَيْهِمُ الْعَذابَ نَظَرَ إِلَيْكَ فَرَحِمَهُمْ بِكَ،يَقولُ اللّه تَعالى: (وَما كانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرى بِظُلْمٍ وَأَهْلُها مُصْلِحونَ)؛ با مردم منصفانه رفتار كن و نسبت به آنان خيرخواه و مهربان باش، زيرا اگر چنين بودى و خداوند بر مردم آباديى كه تو در آن به سر مى برى خشم گرفت و خواست بر آنان عذاب فرو فرستد، به تو نگاه مى كند و به خاطر تو به آن مردم رحم مى كند. خداى متعال مى فرمايد «و پروردگار تو (هرگز) بر آن نبوده است كه شهرهايى را كه مردمشدرستكارند، به ستمى هلاك كند». (مكارم الاخلاق، ص ۴۵۷)
  19. پيامبر صلي الله عليه و آله هم چنین می فرماید: اِذا حَكَمْتُمْ فَاعْدِلوا وَ اِذا قُلْتُمْ فَاَحْسِنوا فَاِنَّ اللّهَ مُحْسِنٌ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ؛ هرگاه قضاوت مى كنيد، عادلانه قضاوت كنيد و هرگاه سخن مى گوييد، نيكو بگوييد،زيرا خداوند نيكوكار است و نيكوكاران را دوست دارد. (نهج الفصاحه، ح ۲۰۰)
  20. فروتنی و تواضع با مردم: از دیگر اصول رفتار اجتماعی است که در آیات (اسراء، آیه 37؛ لقمان، آیه 18؛ حجر، آیه 88 ؛ شعراء، آیه 215 ) و روایات بر آن تاکید شده است. امام رضا عليه السلام در تبیین مراتب و درجات تواضع می فرماید: اَلتَّواضُعُ دَرَجاتٌ: مِنْها أَنْ يَعْرِفَ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ فَيُنْزِلَها مَنْزِلَتَها بِقَلْبٍ سَليمٍ، لايُحِبُّ أَنْ يَأْتىَ إِلى أَحَدٍ إِلاّ مِثْلَ مايُؤْتى إِلَيْهِ، إِنْ رَأى سَيِّئَةً دَرَأَها بِالْحَسَنَةِ، كاظِمُ الْغَيْظِ عافٍ عَنِ النّاسِ، وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ؛ تواضع درجاتى دارد: يكى از آنها اين است كه انسان اندازه خود را بشناسد و با طيب خاطر خود را در آن جايگاه قرار دهد، دوست داشته باشد با مردم همان گونه رفتار كندكه انتظار دارد با او رفتار كنند، اگر بدى ديد آن را با خوبى جواب دهد، خشم خود را فروخورد و از مردم درگذرد، و خداوند نيكوكاران را دوست دارد. (كافى، ج ۲، ص ۱۲۴، ح ۱۳)
  21. دوست صالح: در این باره مطالب بسیاری گفته و نوشته شده اس؛ زیرا رفیق خوب انسان را به خوشبختی و سعادت و رفیق و دوست بد انسان را به بدبختی سوق می دهد. پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: مَنْ أرادَ اللّهُ بِهِ خَيْرا رَزَقَهُ اللّهُ خَليلاً صالِحا؛ هر كس كه خداوند براى او خير بخواهد، دوستى شايسته نصيب وى خواهد نمود. (نهج الفصاحه، ح ۳۰۶۴)
  22. اجتناب از حسد و حسادت : بسیاری از مشکلات مردم ریشه در حسادت دارد که آثار سوء معنوی و مادی و دنیوی و اخروی دارد و گاه به قتل نیز می کشد.(مائده، آیه 37؛ یوسف، آیات 5 و آیات دیگر) پيامبر صلي الله عليه و آله درباره تاثیر پرهیز از حسادت و آثار آن می فرماید: رَأى موسى عليه السلام رَجُلاً عِنْدَ الْعَرْشِ فَغَبَطَهُ بِمَكانِهِ فَسَأَلَ عَنْهُ فَقالَ: كانَ لايَحْسُدُ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛ حضرت موسى عليه السلام مردى را نزد عرش ديد و به جايگاه او غبطه خورد و در مورد او سؤال كرد. به او گفته شد كه او به آنچه خداوند از فضل خود به مردم داده است حسد نمى برد. (روضة الواعظين، ص۴۲۴)
  23. سرپرستی یتیمان: پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: مَن عالَ يَتيما حَتّى يَسْتَغْنىَ عَنْهُ أَوْجَبَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ بِذلِكَ الْجَنَّةَ كَماأَوْجَبَ اللّهُ لآِكِلِ مالِ الْيَتيمِ النّارَ؛ هر كس يتيمى را سرپرستى كند تا آن كه بى نياز گردد، خداوند به سبب اين كاربهشت را بر او واجب سازد، همچنان كه آتش دوزخ را بر خورنده مال يتيم واجب ساخته است. (بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۴، ح ۸)
  24. اجتناب و پرهیز از اختلاف: شاید روزی نباشد که انسان به هر دلیلی با یکی مشکل و اختلافی در گفتار و رفتار و مانند آن پیدا نکند. بهترین شیوه آن است که تا می تواند خود را مهار و مدیریت کرده و از اختلاف یا تشدید آن جلوگیری به عمل آورد. چنین رویه ای موجب می شود تا موفقیت ها در زندگی به او رو آورد. پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید : إنَّ الاِختِلافَ والتَّنازُعَ وَالتَّثَبُّطَ مِنْ أمْرِ الْعَجْزِ وَالضَّعْفِ وَهُوَ مِمّا لايُحِبُّهُ اللّهُ وَلا يُعْطى عَلَيْهِ النَّصْرَ وَالظَّـفَرَ؛ اختلاف و كشمكش و پشت هم اندازى، از ناتوانى و سستى است و خداوند نه آن رادوست دارد و نه با آن يارى و پيروزى مى دهد. (بحارالأنوار، ج۲۰، ص ۱۲۶)
  25. پرهیز از تلون و بوقلمون صفتی : این رویه تلون بسیار مشکل آفرین است و ارتباط اجتماعی را مختل می کند. از این روست که امام صادق عليه السلام ضمن هشدار می فرماید : اِعْلَموا اَنَّ اللّهَ تَعالى يُبْغِضُ مِنْ خَلْقِهِ الْمتَلَـوِّنَ، فَلا تَزولوا عَنِ الْحَقِّ وَ اَهْلِهِ، فَاِنَّ مَنِ اسْتَبَدَّ بِالْباطِلِ وَاَهْلِهِ هَلَكَ وَفاتَتْهُ الدُّنْيا؛ بدانيد كه خداوند از انسان هايى كه دائما رنگ عوض مى كنند نفرت دارد. پس از حقو اهل آن جدا نشويد، چرا كه هر كس به باطل و اهل آن بپيوندد، نابود مى شود و دنيا راهم از دست مى دهد. (امالى مفيد، ص۱۳۷، ح ۶)
  26. راحت مردم خواهی: انسان باید دارای خصوصیاتی باشد که هم خود استفاده کند و هم مرد؛ اما مسلمان و به ویژه مومن به حکم احسان و اکرام باید پا فراتر از این نهد. از این روست که امام صادق عليه السلام می فرماید: يَنْبَغى لِلْمُؤْمِنِ اَنْ يَكونَ فيهِ ثَمانى خِصالٍ: وَقورا عِنْدَ الهَزاهِزِ، صَبورا عِندَ البَلاءِ، شَكُورا عِنْدَ الرَّخاءِ، قانِعا بِما رَزَقَهُ اللّهُ، لايَظْلِمُ الاَعْداءِ، وَلايَتَحامَلُ لِلاَصْدِقاءِ، بَدَنُهُ مِنْهُ فى تَعَبٍ وَ النّاسُ مِنْهُ فى راحَةٍ؛ سزاوار است مؤمن هشت خصلت داشته باشد: در سختى ها باوقار، در گرفتارى صبور، در آسايش شاكر و به روزى خداوند قانع باشد، به دشمنان ستم نكند، از دوستان كينه و دشمنى به دل نگيرد، بدنش از او در رنج و مردم از او در آسايش باشند. (كافى، ج۲، ص ۴۷، ح۱)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا