راه های درمان پریشانی

بسم الله الرحمن الرحیم

پریشانی و پریشان حالی ، حالتی است که شخص احساس رنج و ناراحت می کند و از آشفتگی و اضطراب خاصی رنج می برد به طوری که توانایی تصمیم گیری و عزم ارادی از وی سلب می شود و نمی داند چه کار کند. در روان شناسی پریشان حالی را به انفجار عصبی یا بحران روحی نیز تعبیر می کنند. از نظر آنان اصطلاح پریشانی در حقیقت توصیف دوره‌ای کوتاه مدت اما حاد از یک آشفتگی خاص روانی است که ابتدا با مشخصه‌های افسردگی یا اضطراب تظاهر می‌کند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا عوامل و نیز راه های درمان آن را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

انواع پریشانی

روان شناسان برای پریشانی دو حالت مختلف شناسایی کرده اند. از نظر آنان گاه شخص از اختلالی که دارد آگاه نیست و خود را در حال طبیعی می بیند. در چنین وضعیتی این شخص گرفتار روان پریشانی است که بیماری در ضمیر ناخودآگاه اوست، ولی گاه دیگر شخص از وضعیت خود آگاه بوده و از آن رنج می برد. از این رو، خواهان درمان است و می کوشد تا علل و عوامل آن را شناسایی کرده و به درمان بپردازد.

نشانه ها و علائم پریشانی

پریشانی دارای نشانه هایی است که می توان از آن طریق حتی کسانی که دارای روان پریشانی هستند، شناسایی کرد و از وضعیت اختلالی و بحرانی شخص آگاه شد. از جمله مهم ترین نشانه های پریشانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. کاهش شدید تمرکز به طوری که شخص قادر به تمرکز بر موضوعی یا کاری نیست. این فقدان تمرکز می تواند در حوزه ذهنی و اندیشه ای باشد و نیز می تواند در حوزه عملی و ارادی باشد. به این معنا که شخص نمی تواند روی یک موضوع متمرکز شود و در قالب فکر به استدلال و قیاس بپردازد و برهانی را ارایه دهد و در حقیقت در مسایل نمی تواند به یک جمع بندی علمی و فکری دست یابد و سخنی منطقی بر زبان آورد. در هنگام عمل نیز نمی تواند تصمیم قطعی اتخاذ کند. از این روست که در مقام عمل هماره مردد است و با تردید گام می بردارد ؛ پس کاری را شروع نکرده رها می کند و به کاری دیگر می پردازد؛ (مریم، آیه 23؛ نساء، آیه 143)
2. تمایل به تنهایی و انزواطلبی نیز که معمولا از پیامدهای افسردگی است، می‌تواند یک نشانه هشداردهنده و زنگ خطری برای پریشانی روانی باشد؛ (مریم، آیه 23)
3. آسیب رساندن به خود نیز از علائم پریشان حالی و بی‌ثباتی روانی است؛(مریم، آیه 23)
4. تغییرات نابسامان جسمی از دیگر نشانه های پریشانی است. کم وزنی شدید و همچنین افت شدید اشتها یا حتی گرایش پرخوری برخلاف عادات تغذیه خود گواه بر پریشانی در شخص است؛
5. گرایش به مواد مخدر و مسکن ها می تواند پیامد پریشانی و نشانه ای از آن باشد.

در هنگامی که شخص گرفتار پریشانی می شود، اموری چون افکار مزاحم، خستگی روحی، خستگی جسمی، بی‌تصمیمی و بحران‌های افسردگی که تحت اشکال مختلف ظهور می‌کنند و نیز ترس از بیماری‌ها، کم‌رویی و شرم افراطی(مریم، آیه 23)، ترس و هراس(ص، آیه 22) ؛ ترس از لمس شدن(طه، آیه 97) و مانند آن ها خود را در بیمار نشان می دهد. ممکن است شخص گرفتار هیستری شود و بدون علت، دردهایی را در دست، بازوها، پاها و سایر اعضاء خود احساس کند. هم چنین غیر عاطفی بودن و بی‌مهری‌، غیر اجتماعی بودن(طه، آیه 97 و آیات دیگر)، بدخلقی‌ها، عدم توانایی در هماهنگ ساختن خود با محیط(بقره، آیه 19) و مانند آن ها از دیگر نشانه هایی است که در هنگام اختلال پریشانی بروز می کند.

در قرآن علایم و نشانه های پریشانی شدید شامل اموری چون موارد زیر است:

1. آرزوی مرگ و حتی گرایش به خودکشی: خداوند بیان می کند که حضرت مریم(س) هنگامی که گرفتار پریشانی نسبت به اتهام زنا می شود، آرزوی مرگ می کند و می فرماید: يـاليتنى متّ قبل هـذا وكنت نسيا مّنسيًّا؛ ای کاش پیش از این می مردم و کاملا فراموش می شدم.(مریم، آیه 23) در حقیقت وقتی شخص نمی تواند راهی برای برطرف کردن عامل پریشانی کند به جای حذف عامل یا تغییر شرایط بر آن می شود تا به حذف خویش کمک کند. این گونه است که برخی خود را به داروهای روان گردان می سپارند یا به مواد مخدر پناه می برند و برخی دیگر، انزواطلبی کرده و خود را از جامعه دور می سازند. چنین مقابله ای نسبت به عامل پریشانی و اضطراب خود نشان دهنده آن است که شخص در هنگام شدت فشار عامل پریشانی توانایی فکر کردن و تصمیم گرفتن را از دست می دهد. این همان چیزی است که ما در نشانه های پریشانی به عنوان فقدان تمرکز فکری و عملی از آن یاد کرده ایم.
2. پيدايش حالت‌هاى غيرعادى: از دیگر نشانه های پریشانی است. از آن جایی که شخص قدرت تمرکز خویش را در اندیشه و عمل از دست می دهد، رفتارهایی را در پیش می گیرد که غیر عادی است. خداوند می فرماید: وإذ زاغت الأبصـار وبلغت القلوب الحناجر؛ هنگامی که ابصار کژ می رود و دل ها به گلو می رسد.(احزاب، آیه 10)
3. احساس تهی و خالی شدن درونی: شخص پریشان حال احساس تهی شدن و خالی شدن درونی را دارد و گویی در درون هیچ چیزی ندارد که او را سنگین نگه دارد: وأصبح فؤاد أمّ موسى فـارغا؛ و دل مادر موسی فارغ و تهی شد.(قصص، آیه 10)
4. افشای راز: شخص در حالت پریشانی نمی تواند خودنگه دار باشد و وقار و سنگینی خود را از دست می دهد، فشار چنان سهمگین است که به هذیان گویی دچار می شود؛ زیرا بر موضوعات فکری و رفتاری تمرکز ندارد. این گونه است که ممکن است رازهای مگوی خویش را افشا کند و سخنانی را ناخواسته و ناخودآگاه برزبان آورد که اسرار و رازهای خود و دیگران است. خداوند می فرماید: وأصبح فؤاد أمّ موسى فـرغا إن كادت لتبدى به لولا أن رّبطنا على قلبها ؛ و دل مادر موسی فارغ وتهی شد و نزدیک بود که رازش را آشکار کند اگر ما قلبش را محکم نمی بستیم.(قصص، آیه 10) در حقیقت اگر عامل بیرونی چون مشیت خداوندی نبود که دلش را محکم کرد و در قلبش را بست، همه رازهای مگو و اسرارش را از قلبش بیرون می فرستاد و افشای راز می کرد؛
5. تنگدلی و ضیق صدر: پریشانی موجب می شود که دنیا با همه فراخی و گشادگی برایش تنگ آید و قلب و دلش چنان تنگ شود که گویی دیگر ظرفیت حفظ هیچ چیزی را ندارد. (احزاب، آیه 10)
6. دق کردن و مردن: در حالت شدید پریشانی شخص ممکن است دق کند و بمیرد؛ یعنی در پریشانی شدید همان طوری که قوه ادراکی تمرکز خود را از دست می دهد و شخص پریشان حال نمی تواند درست بیاندیشد و درست تصمیم بگیرد و در مقام عمل با عزم و جدیت و همت وارد شود، هم چنین چنان فشاری بر قلب او وارد می شود که قلب می خواهد از جا کنده شود و روح از تن خارج شود: وإذ زاغت الأبصـار وبلغت القلوب الحناجر؛ هنگامی که ابصار کژ می رود و دل ها به گلو می رسد و نزدیک به مرگ می شود.(احزاب، آیه 10)
7. شکست در کارها: شخصی که گرفتار پریشان حالی شدید است، به سبب فقدان تمرکز در فکر و عمل، نمی تواند درست تصمیم بگیرد و درست عمل کند و این گونه است که در کارها با شکست مواجه می شود و موفقیتی کسب نمی کند.(احزاب، آیات 26 و 27؛ حشر، آیه 29)
8. گوشه گیری و انزواطلبی: از دیگر، آثار پریشان حالی و نشانه های آن می توان به انزواطلبی و گوشه گیری این افراد بیمار اشاره کرد. شخص پریشان حال، ناتوان از ارتباط اجتماعی در خود فرو می فرود و انزواطلبی اختیار می کند. خداوند می فرماید: پس مريم‌ به او =عيسى‌ آبستن شد و با او به مكان دورافتاده‌اى پناه جست؛ تا درد زايمان، او را به سوى تنه درخت خرمايى كشانيد. گفت: «اى كاش، پيش از اين مرده بودم و يكسر فراموش‌شده بودم.» پس، از زيرِ پاى‌ او فرشته‌ وى را ندا داد كه: غم مدار، پروردگارت زير پاى تو چشمه آبى پديد آورده است.(مریم، آیات 22 تا 24)
9. افسردگی شدید: شخصی که دچار پریشان حالی و اضطراب است، گرفتار اندوه و حزن می شود. این مطلب بارها در قرآن بیان شده است؛ از جمله درآیه 40 سوره توبه که بیانگر اضطراب همراه پیامبر(ص) در غار و دچار شدن وی به حزن و اندوه است.
10. ترس و هراس شدید: افراد پریشان حال و مضطرب در هنگام پریشانی گرفتار ترس و هراس شدید و بی تابی و جزع و فزع می شوند: إذ دخلوا على داود ففزع منهم؛ هنگامی که آنان بر داود به ناگاه وارد شدند، از ایشان بسیار هراسان شد و ترسید.(ص، آیه 22؛ و نیز نگاه کنید: سباء، آیات 23 و 51؛ نمل، آیه 87)
11. شرم افراطی: از دیگر علایم اضطراب و پریشان حالی، دست دادن حالت کم رویی و شرم افراطی است؛ چنان که به حضرت مریم(س) این حالت دست داد.(مریم، آیه 23)
12. دلهره شدید: از دیگر علایم و نشانه های پریشانی می بایست به دلهره شدید این افراد اشاره کرد که در قرآن به عنوان ذهول و واجفه و رعب از آن یاد شده است(حج، آیات 1 و 2؛ نازعات، آیات 6 و 8؛ آل عمران، آیه 151؛ انفال، آیه 12)
13. ترس از لمس شدن: خداوند در آیه 97 سوره طه به این نشانه پریشان حال مضطرب اشاره می کند و می گوید که شخص در چنین حالتی دوست ندارد هیچ گونه تماس جسمی و فیزیکی با دیگری داشته باشد. از هر چیزی که به وی نزدیک می شود و یا احساس می کند که ممکن لمس شود و تماسی برقرار گردد ، اجتناب می ورزد؛ چنان که سامری در هنگام اضطراب و پریشانی و دلهره ای که به سبب خشم الهی در وی پدید آمده بود، می گفت: لامساس؛ نزدیک نشوید و مس نکنید.
14. تردید در عمل: از مهم ترین نشان های پریشان حالی تردیدی است که در این اشخاص در هنگام عمل بروز می کند. از این رو، نمی توانند تصمیم گیری کرده و عملی را انجام دهند. در موارد متضاد نیز این عدم انتخاب و تصمیم گیری خودش را نشان می دهد و شخص نمی دهد به کدام یک از سوی متضاد برود و کدام را انتخاب کند: مذبذبين بين ذلك لا إلى هـؤلاء ولا إلى هـؤلاء؛ در نوسان هستند میان این طرف و آن طرف.(نساء، آیه 143؛ و نیز : توبه، آیه 45)
15. گردش شدید چشمان: پریشان حالی در چهره و رفتارهای شخص به خوبی قابل مشاهده است. شخصی که دچار اضطراب وپریشانی است چشمانش به شدت در حدقه می گردد گویی که مرگ او را احاطه کرده است: تدور أعينهم كالّذى يغشى عليه من الموت.(احزاب، آیه 19)
16. کم حوصله : از دیگر نشانه های پریشانی کم حوصله گی شخص است. شخص حوصله شنیدن و موعظه و پند را ندارد و انگشت در گوش می کند و دست بر چشم می گذارد تا با فاصله کردن از محیط این گونه راه های شناختی و ابزارهای ارتباطی را با جهان خارج و محیط اطراف مسدود کند و خودش را محدوده به حوزه ذهن و درون کند. بنابراین درون گرایی به جای برون گرایی و عدم گرایش به درک محیط و ارتباط با آن از مهم ترین نشانه های این بیماری است:  يجعلون أصـابعهم فى ءاذانهم؛ انگشتان خود را در گوشهایشان قرار می دهند.(بقره، آیه 19)
17. ناتوانی در هماهنگی با محیط: این مطلبی است که در آیات چندی از جمله همین آیه 19 سوره بقره بیان شده است؛
18. مستوارگی: شخص پریشان حال از تعادل در گفتار و رفتار رنج می برد، از این رو از نظر ناظر بیرونی گویی دچار مستی است. پس مستوارگی را باید از نشانه های پریشان حالی دانست: …وترى النّاس سكـرى وما هم بسكـارى؛و مردم را می بینی مست هستند در حالی که مست نیستند.(حج، آیات 1 و 2)

البته در قرآن نشانه ها و علایم دیگری برای پریشان حالی بیان شده که در این جا به همین مقدار بسنده می شود.

عوامل پریشان حالی

از نظر قرآن عوامل چندی موجب پریشان حالی می شود. شاید از نظر قرآن مهم ترین عامل پریشان حالی مساله اعتقادات و باورهای نادرست افراد نسبت به خود و خدا و جهان است. از این روست که در تبیین علل پریشان حالی نخست به مساله اعتقادات یعنی ابعاد هستی شناختی و جهان بینی اشخاص و بینش ها و نگرش ها توجه می دهد و سپس به علل دیگری اشاره می کند که عمده ترین آن ها مشکلات و مصیبت هایی است که شخص گرفتار آن می شود و به عنوان عوامل اضطراب و پریشانی مطرح است. در این جا به برخی از این عوامل اشاره می شود:

1. اعتقادات ناروا و بینش ها و نگرش های نادرست: شاید مهم ترین و اصلی ترین عامل پریشانی از نظر قرآن، همین عامل باشد. از همین روست که قرآن مخالفت با خدا و پیامبر(ص) را زمينه ايجاد اضطراب و پریشانی در افراد می داند و بر آن تاکید می کند. خداوند می فرماید: سألقى فى قلوب الّذين كفروا الرّعب؛ پس در دلهای کسانی که کفر و شرک ورزیدند رعب و ترس می اندازیم.(انفال، آیه 12؛ و نیز حشر، آیه 2؛ آل عمران، آیه 151) می دانیم که رعب و ترس شدید عامل پریشانی و اضطراب در افراد می شود؛ زیرا آرامش از این افراد سلب می شود و نمی دانند چگونه فکر و عمل کنند. بنابراین، مسلمانی که گرفتار شرک خفی هستند و توحید در فعل را قبول ندارند گرفتار پریشانی می شوند.
2. انواع گرفتاریها و مصیبت ها: از دیگر عواملی که موجب پریشانی می شود انواع و اقسام گرفتاری ها و مصیبت ها است(بقره، آیه 214؛ انعام، آیات 63 و 64) از همین رو، مسایلی چون جنگ(توبه، آیه 25؛ احزاب، آیات 9 تا 19)، زلزله شدید(نازعات، ایات 6 تا 8)، طوفان (یونس، آیات 22 و 23)، شایعات دلهره افکن و لرزه ساز در جامعه و جان و روان آدمی(احزاب، آیه 60) و مانند آن ها به عنوان عوامل پریشان حالی مطرح می شود.

درمان پریشان حالی

با توجه به آن که علل و عوامل اصلی پریشان حالی به دو دسته اصلی اعتقادات و رفتاری دسته بندی می شود؛ یعنی گاه عامل بینش ها و نگرش های نادرست و گاه واکنش انسان نسبت به کنش های محیطی یا دیگران موجب می شود تا شخص گرفتار پریشان حالی شود، باید برای درمان به این دو مساله توجه داشت. از این روست که در قرآن مهم ترین عامل رسیدن به آرامش و رهایی از اضطراب و پریشانی توجه یابی به خداوند مطرح می شود. این که شخص به اموری چون مالکیت خدا، قدرت، علم، ربوبیت، حکمت خدا و مانند آن ها توجه یابد تا این گونه مسیر درست را در زندگی پیدا کرده و در مسیر درست قرار گیرد.

از نظر قرآن گاه برای این که شخص در مسیر درست قرار گیرد و از نظر اعتقادی بازسازی شود و تغییر نگرشی رخ دهد، خداوند او را دچار پریشان حالی می کند.(انعام، آیات 63 و64؛ یونس، آیات 22 و 23)

انسان باید متوجه باشد که منشا و خاستگاه همه امور از جمله مصیبت ها و اطمینان ها خداوند است. خداوند در آیات 22 و 23 سوره حدید به انسان توجه می دهد که هر چیزی در جهان و جان آدمی اتفاق می افتد بر اساس یک برنامه ریزی حساب شده و حکیمانه ای است که در ام الکتاب ثبت شده است. پس داده ها و گرفته های الهی هماره به حکمت است و باید انسان بداند که اگر چیزی داده شده یا گرفته شده بر این اساس است ونباید به صرف مواجه با مصیبتی خود را ببازد و پریشان و مضطرب شود. اگر جنگ و زلزله و مصیبتی می آید اگر خدا بخواهد او مبتلا می شود و اگر نخواهد نمی شود و اگر می شود و یا نمی شود به حکمت الهی و مصلحت شخص است.

چنین نگاهی به مسایل جان و جهان موجب می شود تا آرامش به شخص بازگردد. از این روست که برای درمان پریشانی خود باید این اعتقادات تقویت شود و برای درمان دیگران این اعتقاد در نگرش های شخص ایجاد و یا تقویت شود. خداوند به انسان می آموزد تا آرامش را در ارتباط با خداوند به دست آورد و از او رهایی از پریشانی را بخواهد(توبه، آیات 26 و 40؛ طه، آیه 40؛ قصص، آیه 13؛ فتح، آیات 4 و 18 و آیات بسیار دیگر)

از نظر قرآن آرامش مطلق و کامل تنها در سایه ربوبیت الهی حاصل می شود(فصلت، آیه 30؛ احقاف، آیه 13) و ایمان و کارهای نیک (بقره، آیه 277؛ مائده، آیه 69؛ انعام، آیه 48) و تسلیم محض خداوند بودن(بقره، آیه 112؛ زخرف، ایات 68 و 69) و تقوای الهی (اعراف، ایه 35)، استقامت در ایمان (فصلت، آیه 30؛ احقاف، آیه 13) و نیز اصلاح امور فاسد و خطایی(انعام، آیه 48؛ اعراف، آیه 35) و انفاقات مالی آشکار و نهان(بقره، آیه 262 و 274) مهم ترین عوامل آرامش بخشی است که می توان به کمک آن پریشانی را درمان کرد.