یکی از اصطلاحات قرآنی عنوان صالح و عمل صالح است. نویسنده در این مطلب به نقش عمل صالح در رسیدن شخص به مقام صالحان بر اساس آموزه های قرآنی پرداخته و جایگاه صالحان را در پیش گاه خداوند تبیین نموده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
مفهوم شناسی صالح و صالحان
صالحان در كاربردهاي قرآني كساني هستند كه به انجام كارهاي نيك و سازنده گرايش داشته و همواره در زندگي كارهايشان ملازم با آن باشد و به هيچ وجه از آن دوري نورزند. ( مجمع البيان ج 3 و 4 ص 111) البته برخي هم چون آلوسي بر اين باورند كه صالحان كساني اند كه در علم و ايمانشان به خدا و آن چه از نزد خدا آمده و نيز در صداقت ، شهادت و توبه آنان خللي وارد نشده باشد و تمام عمر خو را در طاعت خدا و اموالشان را در راه رضاي او صرف نمايند.(روح المعاني ج 4 جزء 5 ص114)
با توجه به معاني پيش گفته و تعاريف كه اين دسته از مفسران از صالحان ارايه مي دهند مي توان گفت كه صالح بودن مقام و صفتي ثابت و پايدار در شخص است و كسي كه عمل صالح و نيك انجام مي دهد را نمي توان در زمره صالحان دانست. به سخن ديگر ميان كاربردهاي اسمي و فعلي آن تفاوت است. از اين روست كه قران مومنان را به دسته بخش مي كند : دسته نخست كساني هستند كه عمل نيك و صالح انجام مي دهند و كساني كه صالح هستند و تمام زندگي و رفتارهايشان برخاسته از آن مقام است. خاستگاه رفتارهاي صالحان را مي بايست در صفتي جست كه در آنان به شكل صفت ثابت در آمده و به شكلي طبيعت ثانوي آنان گرديده است.
بنابراين مي بايست به اين نكته توجه داشت كه صالح بودن و در زمره صالحان قرار داشتن غير از انجام دادن عمل صالح و كارهاي نيك است. خداوند در آيه9 سوره عنكبوت مي فرمايد: والذين آمنوا و عملوا الصالحات لندخلنهم في الصالحين؛ كساني كه ايمان آوردند و كارهاي نيك و صالح انجام مي دهند ما به راستي آنان را در گروه صالحان وارد مي سازيم.
از اين آيه معلوم مي شود كه صالحان از مومناني كه كارهاي نيك و صالح انجام مي دهند و هنوز اين رفتارها و كارهايشان برخاسته از صفت ذاتي شده نباشد متفاوت هستند و مقام صالحان برتر است. اين همان تفاوت اسمي و فعلي است كه پيش از اين بدان اشاره شده است. در آيات قرآني هر گاه از صالحان سخن به ميان مي آيد به همين شكل صالحان و صالحون و صالحين به كار مي رود كه شكل اسمي است ولي هرگاه از مومنان دعوت به عمل مي آيد كه ايمان خويش را تقويت و عملياتي كنند از آنان مي خواهد كه كارهاي نيك را انجام دهند ازاين روست كه به شكل فعلي : يعلمون الصالحات و يا اعملوا الصالحات و عملوا الصالحات و مانند آن مطرح مي شود.
از نظر قرآن مقام صالحان مقامي از مقامات ارجمند و والاي انساني در پيشگاه خداوندي است كه خداوند در آيات بسياري پيامبران بزرگي چون حضرت ابراهيم (ع) ، حضرت اسحاق (ع) و يعقوب (ع) را در آيه 72 سوره انبياء و حضرت لوط (ع) را در آيه 75 همين سوره و هم چنين حضرت اسماعيل (ع) و ادريس(ع) و ذوالكفل (ع) را در آيات 85 و 86 سوره انبياء به اين صفت ستوده و آنان را از صالحان دانسته است.
تفاوت كاربردهاي فعلي و اسمي در باره مومنان بيانگر اين نكته است كه صالح بودن داراي مراتبي است و هر كسي نسبت به ميزان نفوذ و ريشه يابي صفت سنجيده و ارزش گذاري مي شود. مرتبه نخست آن كارهايي است كه اهل اسلام انجام مي دهند و اين كه افزون بر پرهيز از پلشتي ها و نابهنجاري هاي عقلي و عقلايي و اخلاقي و حقوقي يعني كاري كه حتي مشركان و برخي از كافران نيز به حكم فطرت انجام مي دهند در پي عمل به هنجارهاي پسنديده و معروف هستند. بنابراين مرتبه نخست عمل صالح انجام اموري است كه در اصطلاح از آن به معروف و كارهاي پسنديده عرفي و عقلايي ياد مي شود. پس از آن مراتب ديگري است كه افزون بركارهاي پسنديده عرفي و عقلايي به كارهاي نيك و پسنديده اي كه از سوي شريعت و آموزه هاي وحياني سفارش شده عمل مي كند تا آن كه اين كارهاي در وي به شكل عادت و سيره در مي آيد و روش و منش وي را شكل مي بخشد. آن گاهي كه شخص به شخصيت ثابتي دست يافت و رفتارهايش برخاسته از شخصيت نهادينه شده او باشد به مقام صالحان مي رسد و هرگز حاضر نمي شود كه بر خلاف شخصيت و شاكله وجودي خويش رفتار و كردار زشت و ناپسندي را انجام دهد. اين گونه است كه از مقام حال و يا فعلي : من صلح به مقام اسمي صالح در مي آيد.
قرآن براي رسيدن به اين مقام و دست يابي به آن راهكارهايي را نشان مي دهد و بيان مي دارد كه چگونه مي توان به اين مقام دست يابد و براي اين كه انگيزه حركتي در آدمي نسبت به دست يابي به مقام صالحان تقويت و يا ايجاد شود به مقام و فضايل صالحان اشاره مي كند. از اين رو در اين نوشتار نيز نخست به مساله مقامات صالحان و فضايل آنان نگاهي گذرا مي شود و آن گاه به راه هاي دست يابي آن توجه داده مي شود.
فضايل صالحان
صالحان از نظر قرآن به سبب آن كه به شخصيت ثابتي دست يافته اند و صبغه و رنگ الهي گرفته و رفتارها و كردارهاي ايشان با منشا و خاستگاه الهي است از ولايت الهي بهره مند مي باشند و خداوند خود به طور مستقيم و مباشر سرپرستي و ولايت آنان را در اختيار مي گيرد.(اعراف آيه 196)
آنان در دنيا و آخرت از دورود و تحيت فرشتگان كه به معناي بهره مندي از برخي نعمت هاي خاص مي باشند سود مي برند و فرشتگان نيز دربست در اختيار ايشان مي باشند و به آنان كمك و ياري مي رسانند.(رعد آيه 23 و 24 و نساء آيه 69 و نيز قلم آيه 49 و 50)
آنان به يك معنا بنده خاص و مقرب خدايند و خداوند به سبب همين تقرب و نزديكي بيش از اندازه آنان را به خود منتسب و منسوب مي كند و با تجليل و تكريم از انان ياد مي نمايد.(انبيا آيه 105 و نيز نمل آيه 19)
تقرب و نزديكي ايشان به خدا و مديريت كارهاي آنان با نظارت مستقيم خداوندي و فرشتگان مقرب موجب مي شود تا در همه مسايل از امدادهاي غيبي و خاص خداوند سود و بهره برند.(اعراف آيه 196)
آنان به عنوان خلفاي واقعي و حجت الهي هستند كه حاكميت و وراثت زمين به آنان بشارت و مژده داده شده است و تنها از نظر خداوند آنان مي توانند حكومت و حاكميت زمين و زمنيان را در اختيار داشته باشند و هر گونه ولايت غير از ايشان در حكم ولايت و حكومت و حاكميت باطل و طاغوتي قلمداد مي شود كه مي بايست از آنان پرهيز و دوري و يا مبارزه كرد.(انبياء آيه 105)
از مقامات و فضايل ايشان مي توان به مقام مغفرت الهي ( اسراءآيه 25 ) بهره مندي از امدادها و ياري هاي خاص خداوند حتي درزندگي زناشويي و خانوادگي (تحريم آيه 3 و 4) دعا و نيايش و ياري و امداد همه عناصر خلقي و جنود الهي به آنان و پدر و مادر و همسر و فرزندان آنان (غافر آيه 7 و 8) و دست يابي به مقام انسان كامل و آرماني (شعراء آيه69 و 83 و نيز صافات آيات 83 و 100) دور ماندن در روز قيامت از هر گونه بدي و ناخوشي هاي آن (غافر آيات 7 تا 9) اشاره كرد
صفات و ويژگي هاي صالحان
چنان كه گفته شد صالحان كساني هستند كه مقام و صفت ثابت و پايدار منش و خوي نيكوكاران دست يافته اند و همه رفتارها و كارهاي ايشان برخاسته از نيكي و پسنديدگي است. اين افراد داراي ويژگي ها و صفات خاصي و برجسته هستند كه در اين جا به برخي از اين صفات خاص و برجسته ايشان اشاره مي شود.
از جمله اين كه از نظر بينشي و نگرشي انسان هاي مومن واقعي به خدا و روز رستاخيز هستند (آل عمران آيه 114) و نه تنها خود به كارهاي معروف و پسنديده گرايش داشته و به آن عمل مي كنند بلكه ديگران را نيز به كارهاي شايسته دعوت كرده و به معروف امر و فرمان به قول و عمل فرمان مي دهند.(همان )
آنان بندگان واقعي و حقيقي خدايند(انبياء آيه 105 و نمل آيه 19) و هرگز و دمي از ولايت خداوند و اطاعت او بيرون نمي روند.(اعراف آيه 196 ) نه تنها گناه و نافرماني نمي كنند بلكه از شبهات و اموري تشكيكي پرهيز مي كنند و به سخني ترك اولي را هم ترك كرده و از آن پرهيز مي كنند .(قلم آيه 48 و 50) در كارهاي خير و نيك پيش تاز هستند ( آل عمران آيه 114) و اهل توبه و استغفار هستند ( اسراء آيه25) انسان هاي شجاع و بي باكي هستند كه تنها از خدا پروا داشته و از مردم و خلق و آفريده هاي جني و انسي او هراس و خوفي ندارند و تنها خشيت الهي است كه جانشان را مي گيرد و از هيچ كسي ترس و هراسي ندارند.(اعراف آيات 195 و 196) اهل قيام و اطاعت ( آل عمران آيات 113 و 114) و نيز رفق و مدارا و عدم سخت گيري نسبت به خود و ديگران هستند (قصص آيه 27) در برابر مشكلات و ناملايمات زندگي و آزمون ها و ابتلاءات خداوندي صبر و شكيبايي پيشه مي كنند (رعد آيات 23 و 24 و نيز انبياء آيات 85 و 86) و در عبوديت و عبادت بر همگان پيشي مي گيرند و اهل سجده هستند و سجده هاي ايشان پياپي و مدام و پيوسته است.(آل عمران آيات 113 و 114) اهل قرائت قرآن در دل شب هاي تاريك هستند (همان ) و مردماني بردبار و حليم مي باشند و به گونه اي رفتار مي كنند كه بر اساس عقلانيت و فطرت است و عاقبت امور را مورد توجه قرار مي دهند.(صافات آيه 100 و 101)
اين ها برخي از صفات برجسته و مهم صالحان است كه در اين ايات وحياني قرآن بدان اشاره شده است و مي توان صفات و ويژگي هاي ديگري نيز براي آنان جست كه گاه با اين صفات هم پوشي دارند و به نوعي بيانگر حالتي شبيه آن مي باشند.
راه ها و شرايط رسيدن به مقام صالحان
بي گمان مقام صالحان مقامي عالي وبلندي است كه رسيدن به اين مقام شرط دست يابي به خلافت الهي و حاكميت و حكومت انساني است. ازاين روست كه مساله ايمان واقعي و حقيقي و داشتن بينش و نگرش درست و صحيح از شرايط اولي و نخستين آن است.
خداوند در آيه 130 و 131 سوره بقره و نيز آيه 101 سوره يوسف تسليم بودن در برابر پروردگار عالم را شرط اساسي و نخستين رسيدن به مقام صالحان بر مي شمارد و بر آن تاكيد مي كند.
در آيه 9 سوره عنكبوت نيز زمينه عروج و تعالي به مقام صالحان و ورود به اين جرگه را ايمان واقعي بر مي شمارد و در آيه 101 سوره يوسف آن را به پذيرش ولايت مطلق خداوند مقيد مي كند.
از آن جايي ارتباط تنگاتنگي ميان ايمان واقعي و عمل صالح وجود دارد و اين ارتباط جز به حكمت تحقق نمي يابد مساله حكمت به عنوان شرط اساسي ديگر در آيه 83 سوره شعرا مطرح مي شود. از اين روست كه هر كسي كه مي خواهد به مقام صالحان محلق شود مي بايست نخست به مقام حكمت دست يابد كه از نظر قرآن مقامي بلند است كه به هر كس داده شود به او خير كثير داده شده است؛ زيرا انسان حكيم و فرزانه كسي است كه به حقايق هستي و ملكوت آن چنان كه بايد وشايد شناخت و باور دارد و در زندگي خويش هدفمند كارهاي را انجام مي دهد و هيچ گونه رفتار و كردار و گفتار لغو و بيهوده اي انجام نمي دهد كه به دور از هدف تعالي باشد.
عمل به كارهاي نيك و پسنديده كه از آن به معروف ياد مي شود و نيز دعوت ديگران بدان چنان كه گفته شده است و هم در آياتي چون آيه 10 منافقون به برخي از آن ها همانند انفاق اشاره شده است بيانگر آن است كه شرط وصول به مقام صالحان زندگي بر اساس و پايه هنجارها و دعوت و ارشاد جامعه به سوي آن است.
كسي كه مي خواهد به اين مقام برسد مي بايست از روش الگوهاي عملي و عيني بهره گيرد؛ زيرا هم نشيني و همراهي با افرادي كه به مقام صالحان رسيده اند همانند پيامبراكرم(ص) ( نساء آيه 69) مي تواند آنان را براي دست يابي به اين مقام ياري و كمك رساند.
مساله اسوه و سرمشق هاي عيني و عملي در زندگي از آن رو مفيد است كه انگيزه حركتي و هم هدفمندي مي شود و آدمي را به امكان و وقوع رسيدن به مقام صالحان تشويق و ترغيب مي كند؛ زيرا وقتي با انسان هاي صالح هم نشين (مائده آيه 84) شود اين امكان فراهم مي آيد كه بداند چه رفتارهاي معروف و پسنديده است و اين كه اگر رفتارهاي آنان را سرمشق خويش قرار دهد به مقامي دست مي يابد كه آنان دست يافته اند و اين خود مهم ترين عامل انگيزشي و جنبشي انسان خواهد بود.
اين ها بخش و نمونه هاي از شرايط و راهكارهاي مهم و اساسي دست يابي به مقام صالحان است كه در اين آيات مورد بررسي و خوانش قرار گرفته است. باشد كه با پيروي از همين دستورها و آموزه ها به مقام صالحان دست يابيم. به اميد آن روز
