راهکارهای مقابله با شایعات امنیتی

بسم الله الرحمن الرحیم

پیروزی در جنگ و جهاد نیازمند تحقق شرایطی است که از مهم ترین آن ها، غلبه و چیرگی بر هواهای نفسانی است؛ زیرا مجاهدان بدون سلامت روانی نمی توانند در میدان جهاد موفقیت های بزرگی را کسب کنند و در برابر انواع تهاجمات دشمن به ویژه تهاجماتی که ذهن و قلب را هدف قرار می دهد، مقاومت شایسته ای را به نمایش گذارند؛ هم چنین پیروزی واقعی از نظر آموزه های وحیانی زمانی است که سلطه مسلمانان به سلطه اسلام تبدیل شود و افزون بر تسلیم ظاهری دشمن، ذهن و قلب او تسلیم اسلام شود؛ زیرا چنین پیروزی است که ضامن حفظ و بقای پیروزی ظاهری و عبور از سنگلاخ ملک به ملکوت است. بنابراین، آن چه به عنوان هدف واقعی در جهاد اسلامی مطرح است، سلطه اسلام و ایمان بر ذهن و قلب حتی دشمنان است که با انواع شایعات و دروغ ها و افتراها و بهتان ها آلوده شده و با اسلام هراسی امکان پذیرش اسلام و تسلیم در برابر خدا و آموزه های وحیانی از سوی آنان فراهم نیست.

شایعات، حربه زشت شیاطین

شایعه از واژه «شیع» به معنای خبرى است که فاش شود، ولى صحّت و نادرستى آن معلوم نباشد.( لغت نامه، دهخدا، ج 9، ص 12435، «شایعه»؛ از معجم الوسیط)

شایعات بیش تر در مسایل مهم و با اهمیتی است که به سبب ابهامات و کمبود اطلاعات و آگاهی درباره آن موضوع به سرعت در اجتماع منتشر می شود. در حقیقت اگر اهمیت موضوع و ابهامات نباشد، شایعات نه تولید می شود و نه انتشار می یابد. بنابراین، این دو ویژگی اهمیت و ابهام از مهم ترین عناصر تولید و انتشار شایعات است.

روانشناسان اجتماعی بر این باورند که شایعه بر اساس سه رشته از احساسات «ترس، امید و تنفّر» انتشار می یابد؛ زیرا انسانها هنگامی که از پدیده ای احساس ترس داشته باشند یا از موضوعی احساس تنفر کنند و یا به چیزی امید بسته باشند، از آمادگی لازم برای ساخت و رواج شایعه درباره آن، برخوردار هستند. افراد، شایعه را به این دلیل تکرار می کنند که بعضی از نیازهای آنان از این طریق، ارضا می شود. شایعه ای که سوء ظن یا تنفّر را به همراه دارد یا شایعه ای که ترس یا امیدواری را بیان و اثبات می کند، قادر به تکرار شدن است و توسط احساسات و هیجانهای گوینده شایعه تقویت می شود.

در زبان عربی برای بیان این مفهوم و اصطلاح واژگانی چون «تزییف» و «تضلیل» و مانند آن ها به کار گرفته می شود. البته در فرهنگ قرآنی کلمه «شیع» در بیان مفهوم اصطلاحی شایعه به کاربرده شده است؛ خدا می فرماید: انَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ؛ كسانى كه دوست دارند كه زشتكارى در ميان آنان كه ايمان آورده‏ اند شيوع پيدا كند براى آنان در دنيا و آخرت عذابى پر درد خواهد بود و خداست كه مى‏ داند و شما نمی دانید. (نور، آیه ۱۹)

زیرا در این آیه واژه «شیع» به معنای شیوع و گسترش امری چون فحشاء به کار برده شده است که می تواند به شکل گفتاری یا رفتاری باشد.

البته می توان واژگان دیگری را در فرهنگ قرآنی پیدا کرده که بیانگر همین مفهوم اصطلاحی شایعه در زبان فارسی است. به عنوان نمونه واژه «رجف» به عنوان شایعاتی به کار رفته است که موجب تزلزل و لرزه در اجتماع می شود و امنیت روانی اجتماع را به خطر می افکند و آرامش را از مردمان سلب می کند؛ خدا می فرماید: لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا ؛ اگر منافقان و كسانى كه در دلهايشان مرضى هست و شايعه‏ افكنان در مدينه از كارشان باز نايستند، تو را سخت بر آنان مسلط مى ‏كنيم تا جز مدتى اندك در همسايگى تو نپايند. (احزاب، آیه ۶۰)

واژه «رجف» به معنای جنباندن و حرکت آرام و یا شدید پیوسته است. «ارجف القوم» یعنی شروع به نشر اخبار و فتنه ها کردند تا مردم را به اضطراب آورند. «اراجیف» که جمع آن ارجاف است، به خبرهای موحش و مدهش گفته می شود. «مرجفون» همان بیهودگان و کسانی هستند که سخنهای دروغ و بی اصل و خبرهای نادرست و شایعات را در اجتماع به قصد تزلزل روانی مردم پخش می کنند. شایعات و اراجیف در زمان بحران ها و خطرات بیش تر از دیگر زمان ها است؛ از همین رو گفته اند: اذا وقعت المخاویف کثرت الاراجیف؛ هر گاه خوف و ترس پیش بیاید، اراجیف زیاد می شود.

البته در قرآن، واژه «اذاع» نیز به معنای پخش و نشر اخبار آمده است که البته می تواند نشر اخبار نادرست و دروغ و بی اصل و ریشه باشد. خدا در قرآن می فرماید: وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا ؛ و چون خبرى حاكى از ايمنى يا وحشت به آنان برسد، انتشارش دهند، و اگر آن را به پيامبر و اولياى امر خود ارجاع كنند، قطعا از ميان آنان كسانى‏ اند كه مى‏ توانند درست و نادرست آن را دريابند؛ و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، مسلما جز شمار اندكى از شيطان پيروى می کرديد.(نساء، آیه ۸۳)

البته آیات دیگری به مفهوم اصطلاحی شایعه اشاره دارد که از جمله می توان به شایعات اشاره کرد که از سوی منافقان درباره قدرت و آمادگی نظامی دشمنان در اجتماع اسلامی منتشر می شود. خدا می فرماید: الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ؛ اینها کسانی بودند که بعضی از مردم، به آنان گفتند: «مردم یعنی لشکر دشمن برای حمله به شما اجتماع کرده اند؛ از آنها بترسید!» اما این سخن، بر ایمان مومنان افزود؛ و گفتند: « خدا ما را کافی است؛ و او بهترین حامی و وکیل ماست.» جز این نیست که شیطان اولیای خویش را می ترساند. پس شما از آنان مترسید و از من خدا بترسید اگر از مومنان هستید.(آل عمران، آیات 173 و 174)

از این آیات به دست می آید که شایعات از سوی شیطان و اولیایش در اجتماع اسلامی تولید و منتشر می شود.(نساء، آیه 83؛ مائده، آیه 41) از نظر قرآن، در حقیقت این منافقان هستند که در اجتماع اسلامی افزون بر جاسوسی برای کافران(مائده، آیه 41) برای تضعیف روحیه مسلمانان و مومنان اقدام به تولید شایعات متنوع می پردازند که شامل شایعات علیه رهبری و خانواده ایشان(نور، آیات 11 تا 19) و شایعات نظامی و امنیتی (آل عمران، آیات 173 و 174؛ احزاب، آیه 60، مائده، آیه 41) می پردازند و اجتماع را از حالت تعادل روانی خارج می کنند.

پیشگیری از شایعه و تاثیر آن

از آن جایی که شایعات مهم ترین حربه دشمنان در تزلزل روانی اجتماع اسلامی است، آموزه های وحیانی برای پیش گیری از تولید و نشر شایعه و نیز تاثیر آن راهکارهایی را بیان کرده است:

1. تحریم شایعه: یکی از راهکارها برای پیشگیری از تولید و نشر شایعه، تحریم شایعه در چارچوب تشریع و قانونگذاری است. از همین روست که خدا هر گونه تولید و نشر اخبار بی پایه و اساس و شایعه را حرام کرده است تا مومنان از آن به عنوان گناه اجتناب کنند. برهمین اساس خدا در قرآن تولید و انتشار شایعات و اخبار جنگى و امنیّتى را امری مذمومن و ناپسند معرفی کرده که بیانگر حرمت آن است.(نساء، آیه 83) هم چنین از این که خدا احکام چون تبعید و قتل را برای مرجفون بیان کرده معلوم می شود که شایعه سازی و شایعه پراکنی نه تنها مذموم و حرام است، بلکه از نظر قرآنی در موضوع امنیتی و نظامی، جرم و جنایت است.(احزاب، آیات 60 و 61) البته از نظر قرآن، هر گونه شایعه سازی و شایعه پراکنی از جمله در حوزه جنسی و مسایل اخلاقی و حریم خصوصی نیز گناه و حرام است و اگر نسبت به رهبران باشد از حرمت بیش تری برخوردار خواهد بود.(نور، آیات 11 تا 19) به هر حال، خدا در قرآن با تحریم بلکه تشدید مجازات قانونی بر آن است تا جلو شایعه سازی وشایعه پراکنی به عنوان یک رفتار نابهنجار اجتماعی جلوگیری و پیش گیری کند.
2. تفسیر مثبت : از دیگر روش هایی که قرآن برای جلوگیری از تولید و نشر شایعات در پیش گرفته است، درخواست از مومنان و مسلمانان به تفسیر مثبت و نیک نسبت به شایعات است؛ یعنی به جای آن که تفسیری نادرستی کرده ، تفسیری مناسب و مثبت و درستی از مطلب ارایه دهند تا جلوی شایعه گرفته شود.(نور، آیات 11 تا 19)
3. سکوت: اگر شایعه ای به گوش فردی رسید بهتر است درباره آن سکوت کند و سخنی در نفی و اثبات آن بیان نکند تا این گونه از گسترش و تاثیر شایعه کاسته شود.(نور، آیات 11 و 16) پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به مومنان هشدار می دهد و می فرماید: من سمع فاحشة فافشاها کان کمن اتاها و من سمع خیرا فافشاه کان کمن عمله ؛ کسی که از عمل منکری باخبر شود و آن را افشا کند، چنان است که خود، آن را انجام داده است و کسی که از کار نیک و شایسته ای مطلع گردد و آن را افشاء نماید بسان کسی است که آن راانجام داده است. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 296) امیرمومنان إمام عليّ عليه السلام می فرماید : لا تَرُدَّ عَلَى النّاسِ كُلَّما حَدَّثُوكَ فَكَفى بِذلِكَ حُمْقا؛ هر چه را به تو گفتند، به مردم مگو و بر مگردان، كه همين در نادانى و حماقت، كافى است!(غررالحكم، ج۶ ، ص۲۸۱)
4. درخواست ادله و شواهد: از روش هایی که می تواند جلوی شایعه سازی و شایعه پراکنی را بگیرد، درخواست ادله و شواهد متقن است؛ چنان که مومنان می بایست از کسانی که شایعات جنسی پخش می کنند ، چهار شاهد عادل بخواهند.(نور، آیات 11 تا 19)
5. ارایه به رهبران و تحقیق و تفحص: از دیگر روش ها برای جلوگیری و پیشگیری از گسترش شایعه آن است که شایعه را با رهبران و آگاهان در میان بگذارند و هیچ اقدام مثبت و منفی در راستای محتوای شایعه انجام ندهند.(نساء، آیه 83؛ مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 126؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى، ج 5، ص 291)
6. ابهام زدایی و شفافیت سازی: آگاهان و رهبران اجتماع برای جلوگیری از تولید و نشر شایعات می بایست به شفافیت سازی و ابهام زدایی بپردازند؛ زیرا چنان که گفته شد ابهامات نقش اساسی در تولید و نشر شایعات دارد.(نساء، آیه 83)
7. تهدید شایعه سازان و شایعه پراکنان: بی گمان یکی از راهکارهای جلوگیری از جرم و جنایت، تهدید شایعه سازان و شایعه پراکنان به انواع مجازات است؛ زیرا اگر شایعه سازی و شایعه پراکنی هزینه ای نداشته باشد، موجب تقویت شایعه سازان و شایعه پراکنان می شود.(احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)
8. تشدید مجازات: اگر هزینه شایعه سازی و شایعه پراکنی سنگین باشد، افراد از آن اجتناب خواهند کرد. از همین روست که خدا مجازاتی چون تهدید، لعن و تبعید و اعدام، در صورت تداوم شایعه پراکنى در شایعات مهم و با اهمیت اجتماعی می شود.(احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)
9. دیرباورپذیری: از نظر قرآن از مهم ترین عللی که موجب گرایش به شایعه و تولید و نشر آن می شود، زودباوری و ساده لوحی افراد اجتماع است. افرادی که زود تحت تاثیر سخنان و افکار و رفتار دیگران قرار می گیرند به سادگی در دام شایعات می افتند. بنابراین لازم است تا مومنان از زودباوری به دیرباور پذیری برسند. این نیز جز به این نیست که مومنان به جای پیروی از ظنون و گمانه ها به علم و تحقیق رو آورند و با مراجعه به آگاهان و تحقیق از ایشان موضع گیری های خود را له یا علیه شایعه داشته باشند.(نور، آیات 11 تا 19؛ نساء، آیه 83) خدا در آیات قرآنی مومنان را چنان پرورش می دهد تا بدون علم سخنی نگویند و کاری را انجام ندهند. خدا هم چنین به مومنان هشدار می دهد در اموری که علم ندارند وقوف کنند و سخن یا کاری را انجام ندهند. خدا می فرماید: لا تقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسئولا؛ به چیزی که علم و اطمینان نداری، اعتماد مکن و آن را بر زبان میاور، زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمی مسوول خواهند برد.(اسراء، آیه 36) امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: لا تقل مالا تعلم بل لا تقل کل ما تعلم ؛ نه تنها چیزی که علم نداری، بازگو مکن، بلکه همه آنچه را که می دانی را نیز مگو.(نهج البلاغه، حکمت، شماره 383) خواجه عبدالله انصاری می گوید: جز، راست نباید گفت هر راست نشاید گفت. هم چنین امیر مومنان امام علی(ع) می فرماید: فدع ما لا تعرف فان شرارالناس طائرون الیک باقاویل السوء؛ از نقل مطالبی که درباره آن اطلاع کافی ندارید پرهیز کن، زیرا اشرار، مطالب بی اساس یعنی شایعات را علیه من به گوش شما می رسانند.(نهج البلاغه، خطبه 78)
10. استقامت: از نظر قرآن، استقامت و پایمردی بر مواضع حق می تواند دشمن را مایوس سازد و نتواند با شایعه سازی و شایعه پراکنی به اهداف شوم خویش برسد.(آل عمران، آیه 173)
11. واکنش منفی : واکنش مثبت نسبت به شایعات عامل تولید و نشر بیش تر می شود؛ در برابر واکنش منفی مردم نسبت به شایعات می تواند جلو تولید و نشر شایعات را بگیرد؛ از همین روست که خدا از مردم می خواهد تا نسبت به شایعات واکنش منفی و تعجب آور داشته باشند و آن را به سادگی نپذیرند(نور، آیات 11 و 16)؛ زیرا «سبحان» در اين آيه بنا بر قولى به معناى تعجّب است.(مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 208؛ لباب التّأويل، ج 3، ص 289)
12. توکل: مومنان در برابر شایعات نمی بایست خود را ببازند، بلکه می بایست با توکل بر خدا بر استقامت خویش بیافزایند و به خدا تکیه و اعتماد کرده و امور اجتماعی را چنان که رهبری خواسته پیش برند.(آل عمران، آیه 173)
13. تکذیب: تکذیب شایعات بى اساس، عکس العمل مناسبى جهت مقابله با آن است.(نور، آیات 11 تا 16) بنابراین تصدیق شایعه به معنای تشویق شایعه سازی و شایعه پراکنی است که به آن دامن می زند ، اما دروغ دانستن آن موجب می شود تا جلوی آن گرفته شود.
14. ایمان: ایمان، بازدارنده انسان از دامن زدن به شایعه هاى ناروا علیه دیگران است(نور، آیات 11 تا 19)؛ زیرا منافقان که ایمان به خدا ندارند گرفتار شایعه سازی و شایعه پراکنی هستند. بنابراین، برای جلوگیری و نیز پیشگیری از شایعه بهترین روش تقویت ایمان افراد است. از نظر قرآن کسانی که بیماردل هستند بیش تر گرفتار شایعه سازی هستند. امام امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره می فرمایند: ذوواالعیوب یحبون اشاعة معایب الناس لیتسع لهم العذر فی معایبهم ؛ آدم معیوب، دوست می دارد تا عیوب مردم در میان جامعه فاش شود تا عذری برای او فراهم آید.( غرر الحکم)
15. فضل الهی: از نظر قرآن، فضل و رحمت الهى بر مؤمنان، بازدارنده آنان از شایع کردن اخبار امنیّتى و جنگى، قبل از آگاه ساختن رهبران اسلامی است(نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 20)؛ زیرا اگر فضل الهی نبود مومنان نیز در دام شیطان می افتند.