راهکارهای مقابله با شایعات از نگاه قرآن
در مطلب حاضر چیستی شایعه و استفاده شیطانی از این حربه برای تزلزل باورها و اعتقادات مردم جامعه بررسی شده و روش‌های پیشگیری از تولید و گسترش شایعات از دیدگاه قرآن تبیین گردیده است.
شایعات، حربه زشت شیاطین
شایعه از واژه «شیع» به معنای خبرى است که فاش شود، ولى صحّت و نادرستى آن معلوم نباشد.(لغت نامه، دهخدا، ج 9، ص 12435، «شایعه»؛ از معجم الوسیط)
شایعات، بیشتر در مسائل مهم و با اهمیتی است که به سبب ابهامات و کمبود اطلاعات و آگاهی درباره آن موضوع به سرعت در اجتماع منتشر می‌شود. در حقیقت اگر اهمیت موضوع و ابهامات نباشد، شایعات نه تولید می‌شود و نه انتشار می‌یابد. بنابراین، این دو ویژگی اهمیت و ابهام از مهم‌ترین عناصر تولید و انتشار شایعات است.
روانشناسان اجتماعی بر این باورند که شایعه بر اساس سه رشته از احساسات «ترس، امید و تنفّر» انتشار می‌یابد؛ زیرا انسانها هنگامی که از پدیده‌ای احساس‌ترس داشته باشند یا از موضوعی احساس تنفر کنند و یا به چیزی امید بسته باشند، از آمادگی لازم برای ساخت و رواج شایعه درباره آن، برخوردار هستند. افراد، شایعه را به این دلیل تکرار می‌کنند که بعضی از نیازهای آنان از این طریق، ارضا می‌شود. شایعه‌ای که سوءظن یا تنفّر را به همراه دارد یا شایعه‌ای که‌ترس یا امیدواری را بیان و اثبات می‌کند، قادر به تکرار شدن است و توسط احساسات و هیجانهای گوینده شایعه تقویت می‌شود.
در زبان عربی برای بیان این مفهوم و اصطلاح، واژگانی چون «تزییف» و «تضلیل» و مانند آنها به کار گرفته می‌شود. البته در فرهنگ قرآنی کلمه «شیع» در بیان مفهوم اصطلاحی شایعه به کاربرده شده است؛ خدا می‌فرماید: انَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَهًْ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَهًْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ كسانى كه دوست دارند كه زشتكارى در ميان آنان كه ايمان آوردهاند شيوع پيدا كند براى آنان در دنيا و آخرت عذابى پر درد خواهد بود و خداست كه مى داند و شما نمی‌دانید. (نور، آیه ۱۹)
در این آیه واژه «شیع» به معنای شیوع و گسترش امری چون فحشاء به کار برده شده است که می‌تواند به شکل گفتاری یا رفتاری باشد.
البته می‌توان واژگان دیگری را در فرهنگ قرآنی پیدا کرد که بیانگر همین مفهوم اصطلاحی شایعه در زبان فارسی است. به‌عنوان نمونه واژه «رجف» به‌عنوان شایعاتی به کار رفته است که موجب تزلزل و لرزه در اجتماع می‌شود و امنیت روانی اجتماع را به خطر می‌افکند و آرامش را از مردمان سلب می‌کند؛ خدا می‌فرماید: لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَهًْ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا؛ اگر منافقان و كسانى كه در دل‌هايشان مرضى هست و شايعه افكنان در مدينه از كارشان باز نايستند، تو را سخت بر آنان مسلط مى كنيم تا جز مدتى اندك در همسايگى تو نپايند. (احزاب، آیه ۶۰)
واژه «رجف» به معنای جنباندن و حرکت آرام و یا شدید پیوسته است. «ارجف القوم» یعنی شروع به نشر اخبار و فتنه‌ها کردند تا مردم را به اضطراب آورند. «اراجیف» که جمع آن ارجاف است، به خبرهای موحش و مدهش گفته می‌شود. «مرجفون» همان بیهودگان و کسانی هستند که سخنهای دروغ و بی‌اصل و خبرهای نادرست و شایعات را در اجتماع به قصد تزلزل روانی مردم پخش می‌کنند. شایعات و اراجیف در زمان بحران‌ها و خطرات بیشتر از دیگر زمان‌ها است؛ از همین رو گفته اند: اذا وقعت المخاویف کثرت الاراجیف؛ هر گاه خوف و‌ترس پیش بیاید، اراجیف(شایعات) زیاد می‌شود.
البته آیات دیگری به مفهوم اصطلاحی شایعه اشاره دارد که از جمله می‌توان به شایعاتی اشاره کرد که از سوی منافقان درباره قدرت و آمادگی نظامی دشمنان در اجتماع اسلامی منتشر می‌شود. خدا می‌فرماید: اینها کسانی بودند که بعضی از مردم، به آنان گفتند: «مردم یعنی لشکر دشمن برای حمله به شما اجتماع کرده‌اند؛ از آنها بترسید!» اما این سخن، بر ایمان مومنان افزود؛ و گفتند: «خدا ما را کافی است؛ و او بهترین حامی و وکیل ماست.» جز این نیست که شیطان اولیای خویش را می‌ترساند. پس شما از آنان مترسید و از من خدا بترسید اگر از مومنان هستید.(آل‌عمران، آیات 173 و 174)
از این آیات به دست می‌آید که شایعات از سوی شیطان و دوستانش در اجتماع اسلامی تولید و منتشر می‌شود.(نساء، آیه 83؛ مائده، آیه 41) از نظر قرآن، در حقیقت این منافقان هستند که در اجتماع اسلامی افزون بر جاسوسی برای کافران(مائده، آیه 41) برای تضعیف روحیه مسلمانان و مومنان به تولید شایعات متنوع می‌پردازند که شامل شایعات علیه رهبری و خانواده ایشان(نور، آیات 11 تا 19) و شایعات نظامی و امنیتی (آل‌عمران، آیات 173 و 174؛ احزاب، آیه 60، مائده، آیه 41) است و اجتماع را از حالت تعادل روانی خارج می‌کنند.
پیشگیری از شایعه و تأثیر آن
از آنجایی‌که شایعات مهم‌ترین حربه دشمنان در تزلزل روانی اجتماع اسلامی است، آموزه‌های وحیانی برای پیشگیری از تولید و نشر شایعه و نیز تأثیر آن راهکارهایی را بیان کرده است که برخی از آنها عبارتند از:
1. تحریم شایعه: یکی از راهکارها برای پیشگیری از تولید و نشر شایعه، تحریم شایعه در چارچوب تشریع و قانونگذاری است. از همین رو خدا هرگونه تولید و نشر اخبار بی‌پایه و اساس و شایعه را حرام کرده است تا مومنان از آن به‌عنوان گناه اجتناب کنند. برهمین اساس خدا در قرآن تولید و انتشار شایعات و اخبار جنگى و امنیّتى را امری مذموم و ناپسند معرفی کرده که بیانگر حرمت آن است.(نساء، آیه 83) همچنین از اینکه خدا احکامی چون تبعید و قتل را برای مرجفون بیان کرده معلوم می‌شود که شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی نه تنها مذموم و حرام است، بلکه از نظر قرآن در موضوع امنیتی و نظامی، جرم و جنایت است.(احزاب، آیات 60 و 61) البته از نظر قرآن، هرگونه شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی در حوزه جنسی و مسائل اخلاقی و حریم خصوصی نیز گناه و حرام است و اگر نسبت به رهبران باشد از حرمت بیشتری برخوردار خواهد بود.(نور، آیات 11 تا 19) به هر حال، خدا در قرآن با تحریم بلکه تشدید مجازات قانونی بر آن است تا جلو شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی به‌عنوان یک رفتار نابهنجار اجتماعی را بگیرد.
2. تفسیر مثبت: از دیگر روش‌هایی که قرآن برای جلوگیری از تولید و نشر شایعات در پیش گرفته است، درخواست از مومنان و مسلمانان به تفسیر مثبت و نیک نسبت به شایعات است؛ یعنی به جای آنکه تفسیر نادرستی کنند، تفسیری مناسب و مثبت و درست از مطلب ارائه دهند تا جلوی شایعه گرفته شود.(نور، آیات 11 تا 19)
3. سکوت: اگر شایعه‌ای به گوش فردی رسید بهتر است درباره آن سکوت کند و سخنی در نفی و اثبات آن بیان نکند تا این‌گونه از گسترش و تأثیر شایعه کاسته شود.(نور، آیات 11 و 16) پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به مومنان هشدار می‌دهد و می‌فرماید: من سمع فاحشهًْ فافشاها کان کمن اتاها و من سمع خیرا فافشاه کان کمن عمله؛ کسی که از عمل منکری باخبر شود و آن را افشا کند، چنان است که خود، آن را انجام داده است و کسی که از کار نیک و شایسته‌ای مطلع گردد و آن را افشاء نماید بسان کسی است که آن را انجام داده است. (وسایل‌الشیعه، ج 12، ص296) امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: لا تَرُدَّ عَلَى النّاسِ كُلَّما حَدَّثُوكَ فَكَفى بِذلِكَ حُمْقا؛ هر چه را به تو گفتند، به مردم مگو و بر مگردان، كه همين در نادانى و حماقت، كافى است!(غررالحكم، ج۶، ص۲۸۱)
4. درخواست ادله و شواهد: از روش‌هایی که می‌تواند جلوی شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی را بگیرد، درخواست ادله و شواهد متقن است؛ چنانکه مومنان می‌بایست از کسانی که شایعات جنسی پخش می‌کنند، چهار شاهد عادل بخواهند.(نور، آیات 11 تا 19)
5. ارائه به رهبران و تحقیق و تفحص: از دیگر روش‌ها برای جلوگیری و پیشگیری از گسترش شایعه آن است که شایعه را با رهبران و آگاهان در میان بگذارند و هیچ اقدام مثبت و منفی در راستای محتوای شایعه انجام ندهند.(نساء، آیه 83؛ مجمع‌البيان، ج 3-4، ص 126؛ الجامع‌لاحكام القرآن، قرطبى، ج 5، ص 291)
6. ابهام‌زدایی و شفافیت‌سازی: آگاهان و رهبران اجتماع برای جلوگیری از تولید و نشر شایعات می‌بایست به شفافیت‌سازی و ابهام‌زدایی بپردازند؛ زیرا چنانکه گفته شد ابهامات نقش اساسی در تولید و نشر شایعات دارد.(نساء، آیه 83)
7. تهدید شایعه‌سازان و شایعه‌پراکنان: بی‌گمان یکی از راهکارهای جلوگیری از جرم و جنایت، تهدید شایعه‌سازان و شایعه‌پراکنان به انواع مجازات است؛ زیرا اگر شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی هزینه‌ای نداشته باشد، موجب تقویت و تشویق رفتار آنان می‌شود.(احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)
8. تشدید مجازات: اگر هزینه شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی سنگین باشد، افراد از آن اجتناب خواهند کرد. از همین رو خدا مجازاتی چون تهدید، لعن و تبعید و اعدام، در صورت تداوم شایعه پراکنى در شایعات مهم و با اهمیت اجتماعی تعیین کرده است.(احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)
9. دیرباورپذیری: از نظر قرآن از مهم‌ترین عللی که موجب گرایش به شایعه و تولید و نشر آن می‌شود، زودباوری و ساده‌لوحی افراد اجتماع است. افرادی که زود تحت تأثیر سخنان و افکار و رفتار دیگران قرار می‌گیرند به سادگی در دام شایعات می‌افتند. بنابراین لازم است تا مومنان از زودباوری به دیرباورپذیری برسند. این نیز جز به این نیست که مومنان به جای پیروی از گمانه‌ها به آگاهی و تحقیق رو آورند و با مراجعه به آگاهان و تحقیق از ایشان موضع‌گیری‌های خود را له یا علیه شایعه داشته باشند.(نور، آیات 11 تا 19؛ نساء، آیه 83) خدا در آیات قرآن مومنان را چنان پرورش می‌دهد تا بدون علم سخنی نگویند و کاری را انجام ندهند. خدا همچنین به مومنان هشدار می‌دهد در اموری که علم ندارند وقوف نکنند و سخن یا کاری را انجام ندهند. خدا می‌فرماید: لا تقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسئولا؛ به چیزی که علم و اطمینان نداری، اعتماد مکن و آن را بر زبان میاور، زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمی مسئول خواهند برد.(اسراء، آیه 36) امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: لا تقل مالا تعلم بل لا تقل کل ما تعلم؛ نه تنها چیزی که علم نداری، بازگو مکن، بلکه همه آنچه را که می‌دانی نیز مگو.(نهج‌البلاغه، حکمت، شماره 383) خواجه عبدالله انصاری می‌گوید: جز، راست نباید گفت هر راست نشاید گفت. همچنین امیر مومنان علی(ع) می‌فرماید: فدع ما لا تعرف فان شرار الناس طائرون الیک باقاویل السوء؛ از نقل مطالبی که درباره آن اطلاع کافی ندارید پرهیز کن، زیرا اشرار، مطالب بی‌اساس یعنی شایعات را به گوش شما می‌رسانند.(نهج‌البلاغه، خطبه 78)
10. استقامت: از نظر قرآن، استقامت و پایمردی بر مواضع حق می‌تواند دشمن را مایوس کند و او نتواند با شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی به اهداف شوم خویش برسد.(آل‌عمران، آیه 173)
11. واکنش منفی: واکنش مثبت نسبت به شایعات عامل تولید و نشر بیشتر می‌شود؛ اما واکنش منفی مردم نسبت به شایعات می‌تواند جلو تولید و نشر شایعات را بگیرد؛ از همین رو خدا از مردم می‌خواهد تا نسبت به شایعات واکنش منفی و تعجب‌آور داشته باشند و آن را به سادگی نپذیرند(نور، آیات 11 و 16)؛ زیرا «سبحان» در اين آيه بنا بر قولى به معناى تعجّب یا در مقام تعجب به کار رفته است.(مجمع‌البيان، ج 7- 8، ص 208؛ لباب التّأويل، ج 3، ص 289)
12. توکل: مومنان در برابر شایعات نمی‌بایست خود را ببازند، بلکه باید با توکل بر خدا بر استقامت خویش بیفزایند و به خدا تکیه و اعتماد کرده و امور اجتماعی را چنانکه رهبر جامعه خواسته پیش برند.(آل‌عمران، آیه 173)
13. تکذیب: تکذیب شایعات بى اساس، عکس‌العمل مناسبى جهت مقابله با آن است.(نور، آیات 11 تا 16) بنابراین تصدیق شایعه به معنای تشویق شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی است که به آن دامن می‌زند، اما دروغ دانستن آن موجب می‌شود تا جلوی آن گرفته شود.
14. ایمان: ایمان، بازدارنده انسان از دامن‌زدن به شایعه‌هاى ناروا علیه دیگران است(نور، آیات 11 تا 19)؛ زیرا منافقان که ایمان به خدا ندارند گرفتار شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی هستند. بنابراین، برای جلوگیری و نیز پیشگیری از شایعه بهترین روش، تقویت ایمان افراد است. کسانی که بیماردل هستند بیشتر گرفتار شایعه‌سازی هستند. امام امیرالمؤمنین(ع) در این‌باره می‌فرمایند: ذوواالعیوب یحبون‌اشاعهًْ معایب الناس لیتسع لهم العذر فی معایبهم؛ آدم معیوب، دوست می‌دارد تا عیوب مردم در میان جامعه فاش شود تا عذری برای او فراهم آید.(غررالحکم)
15. فضل الهی: فضل و رحمت الهى بر مؤمنان، بازدارنده آنان از شایع کردن اخبار امنیّتى و جنگى، قبل از آگاه ساختن رهبران اسلامی است(نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 20)؛ زیرا اگر فضل الهی نبود مومنان نیز در دام شیطان می‌افتادند.
