راهکارهای قرآنی مصونیت از خسران و زیان

بسم الله الرحمن الرحیم

خسران به معنای زیان در امور مالی و صحت و سلامت بدنی و روانی، یکی از دغدغه های بشر است؛ زیرا در خسران انسان با از دست دادن سرمایه های وجودی و مالی یا کاهش سطح آن مواجه می شود. این بدان معناست که نه تنها در زندگی اش سودی نکرده یا رشدی معنوی یا مادی نداشته است، بلکه سرمایه های اصلی اش چون صحت و سلامت بدنی و روانی یا اموال مادی اش به شدت رشد منفی داشته و از دست رفته یا می رود. از همین روست که یکی از دغدغه های اصلی بشر در زندگی شناخت عوامل خسران و زیان، درمان و چاره جویی آن و بلکه حتی مصونیت و پیشگیری از وقوع خسران و زیان و کاهش و کم شدن اصل سرمایه یا از دست رفتن آن است.

بر این اساس، یکی از مهم ترین علوم و دانش هایی که انسان نیاز دارد، شناخت نسبت به عوامل خسران و زیان، درمان و رفع آن، راهکارهای مصونیت و پیشگیری و جلوگیری از آن است.

عوامل خسران و زیان مادی و معنوی

در آیات قرآنی بیش از 70 عامل به عنوان عوامل خسران و زیان مطرح شده است که برخی از آنها با برخی دیگر همپوشانی دارد و برخی دیگر نیز با برخی دیگر ارتباط نزدیک و تنگاتنگی دارد. اگر بخواهیم این عوامل را تنها به شکل فهرست بیان کنیم و توضیح و تفسیری از جزئیات آنها ندهیم یا به توضیح کوتاه بسنده کنیم، این عوامل عبارتند از :

1. احساس ایمنی از مکر الله و عدم توجه و اهتمام به عوامل بازدارنده از مکر الهی.(اعراف، آیه 99)
2. ارتداد و بازگشت از ایمان به کفر که موجب می شود تا همه اعمال صالح، احباط شده و باطل گردد و سرمایه از دست برود.(آل عمران، آیه 149؛ مائده، آیه 5؛ اعراف، آیات 148 و 149؛ نحل، آیات 106 و 109؛ حج، آیه 11)
3. استعانت به غیر خدا و استمداد از معبودان دروغین و باطل موجب خسران و زیان وجودی و معنوی آدمی می شود.(هود، آیه 101)
4. استهزاى آیات الهى و تسمخر نسبت به قرآن و دیگر کتب آسمانی موجب می شود تا انسان سرمایه های وجودی و معنوی خویش را از دست بدهد.(کهف، آیات 103 و 106)
5. استهزا و تمسخر نسبت به انبیاى الهى از دیگر عوامل خسران و زیان برای آدمی است که می بایست از آن پرهیز کند.(همان)
6. پذیرش ولایت شیطان و پیروى از او و نیز قرار گرفتن در حزب الشیطان و فراموشی یاد و ذکر الله از دیگر عوامل خسران و زیان است.(نساء، آیه 119 ؛ مجادله، آیه 19)
7. اطاعت مومنان از کافران، عامل ارتداد و خسران مومنان می شود؛ زیرا چنین اطاعت مومنان را به سوی کفر و ارتداد سوق می دهد.(آل عمران، آیه 149)
8. اعراض از کتب آسمانی؛ زیرا از نظر قرآن، ممکن است افراد نسبت به کتب آسمانی ایمان داشته و آن را استهزا نکنند؛ ولی اگر آموزه ها و دستورهای آن را کنار گذارند و از آن اعراض کنند، گرفتار خسران و زیان می شوند؛ چنان که یهودیان با اعراض از کتاب تورات گرفتار خسران شدند.(بقره، آیات 61 تا 64)
9. اعراض از قرآن از سوی مومنان موجب می شود تا آنان سرمایه های وجودی خویش را از دست بدهند و گرفتار خسران و زیان ابدی شوند(اعراف، آیات 52 و 53)؛ زیرا منظور از «كتاب» در این آیات، همان کتاب مقدس قرآن است(روح المعانى، ج 5، جزء 8 ، ص 189) ؛ چنان که مراد از جمله «نسوه»، همان اعراض نسبت به قرآن است؛ زیرا فراموشی و نیسان به معنای عدم اهتمام و توجه نسبت به قرآن و اعراض کردن از مفاد آن است.(مجمع البيان، ج 3 ـ 4، ص 657)
10. افتراء به خدا از عواملی است که انسان سرمایه وجودی خویش را بدان از دست می دهد(انعام، آیه 140؛ اعراف، آیه 53؛ هود، آیات 21 و 22؛ طه، آیه 61)؛ البته خدا به افترازنندگان به خدا هشدار می دهد که خسران و زیان آنان شدیدتر از گناهکاران دیگر در آخرت خواهد بود.( هود، آیات 18 تا 22)
11. انفاق کافران، براى جلوگیرى از گسترش دین خدا، عامل خسران آنان است؛ زیرا آنان هم سرمایه های مادی و هم معنوی خود را این گونه از دست می دهند و چیزی برایشان نمی ماند.(انفال، آیات 36 و 37)
12. اهانت فرزند به والدین حتی در کلام و به شکل «اف گفتن» و بیان خستگی و مانند آن ها، عامل خسران از دست دادن سرمایه وجودی انسان است که باید از آن پرهیز و اجتناب کرد.(احقاف، آیات 17 و 18)
13. باطل گرایى و روى آورى به کفر و فرو رفتن در اندیشه و سخنان باطل، عامل تباهى عمل و خسران در دنیا و آخرت خواهد بود.(عنکبوت، آیه 52؛ توبه، آیه 69؛ غافر، آیه 78؛ جاثیه، آیه 27)
14. پذیرش آیینى غیر از اسلام، عامل خسران آخرتى است؛ زیرا از نظر قرآن، دین تنها اسلام است که همه پیامبران بدان دعوت می کردند و شرایع اسلامی همگی دعوت به یک حقیقت و امر است و کسی غیر از اسلام و شرایع آن را بپذیرد در حقیقت گرفتار بی دینی است؛ زیرا غیر اسلام و شرایع آن که توسط پیامبران الهی بیان شده، چیز دیگری به عنوان دین مورد پذیرش خدا نیست.(آل عمران، آیات 19 و 85؛ شوری، آیه 13؛ مائده، آیه 54)
15. احباط کار نیک با اموری چون ارتداد از جمله عوامل خسران و زیان است؛ اینان گمان می کنند بهترین عمل را دارند، اما ایشان هم چون باغبانی است که با کبریتی، بوستان و گلستان خویش را به آتش کشیده است.(مائده، آیه 53؛ کهف، آیات 103 و104)
16. تحریم روزی و رزق های حلال الهی و بدعت گذاری در دین و احکام آن از دیگر عوامل خسران و زیان از نظر قرآن است.(انعام، آیه 140)
17. ترک عمل به آموزه های وحیانی قرآن و فراموشی نسبت به تعلیمات و آموزه هایش از جمله عوامل خسران ابدی است.(اعراف، آیه 53)
18. تزلزل در ایمان به خدا و پرستش او، خسارت آفرین در دنیا و آخرت است(حج، آیه 11)؛ چرا که آيه، مثالى است براى كسانى كه در ايمانشان اضطراب و تزلزل دارند و این گونه دنیا و آخرت خویش را تباه می سازنند. (الكشّاف، ج 3، ص 146)
19. تسلیم در برابر خدا اصل اساسی در دین اسلام است؛ بنابراین، تسلیم نبودن در برابر خدا و حق، عامل خسران در آخرت خواهد بود(آل عمران، آیه 85)؛ چرا که «اسلام» در حقیقت به معنای توحيد محض و خالص و تسليم در برابر خدا و فرمان های تکوینی و تشریعی او است. (الكشّاف ، ج 1، ص 381)
20. تکذیب آیات تکوینی و تدوینی الهی و ندیدن خدا در پس هر یک از آن ها به معنای ضلالت حقیقی و خسران ابدی است.(اعراف، آیات 177 و 178؛ یونس، آیه 95)
21. تکذیب انبیا از سوی انسان ها به رغم احساس مصونیّت آنان از عذاب الهى مهم ترین عامل خسران براى مکذّبان است؛ زیرا احساس دورغین مصونیت موجب می شود تا نه تنها سودی نبرند بلکه گرفتار خسران ابدی شوند. (اعراف، آیات 94 تا 99)
22. تکذیب معاد و روز حسابرسی موجب می شود تا انسان به جای عمل به دین اسلام و شرایع آن، گرفتار بی بند و باری و فجور شود و عمر خویش را تباه و گرفتار خسران و زیان ابدی شود.(انعام، آیه 31؛ یونس، آیه 45)
23. نادانی و جهالت علمی از دیگر عوامل خسران است؛ زیرا این افراد کارهایی را انجام می دهند که فاقد ارزش و اعتبار علمی است و این گونه به خود و دیگران زیان و ضرر می رسانند.(انعام، آیه 140)
24. خباثت و بهره گیری از چیزهای خبیث به جای طیب موجب می شود تا ذات انسان نیز گرفتار خباثت شود و این گونه از کمال دور افتاده و گرفتار خسران و زیان شود.(انفال، آیه 37)
25. دشمنی با حق و انتظار فتح و پیروزی برای امور باطل در راستای گردنکشی و عناد از دیگر عوامل خسران انسان است.(ابراهیم، آیه 15)
26. دشمنی با خدا در چارچوب همکاری با حزب الشیطان از دیگر عوامل خسران و زیان است.(مجادله، آیات 19 و 20)
27. دشمنی با رسول الله (ص) در چارچوب همکاری با حزب الشیطان از عوامل خسران است.(همان)
28. دل بستگى به فرزند در حدّ دورى از خدا، موجب خسران آدمی است. به سخن دیگر، عاطفه نسبت به فرزند نمی بایست موجب شود تا انسان وحی و شریعت را نادیده گیرد و بر خلاف آن عمل کند؛ چرا که چنین رویه موجب زیان و خسران می شود.(توبه، آیه 69؛ منافقون، آیه 9؛ نوح، آیه 21)
29. دلبستگی به مال عامل خسران است؛ زیرا مال ابزاری برای زندگی دنیوی و مایه زینت آن است و انسان نمی بایست بدان علاقه مند شود و به جمع آوری و کنز آن مشغول گردد؛ زیرا این گونه سرمایه های وجودی خویش را تباه می سازد و گرفتار خسران ابدی می شود.(توبه، آیه 69؛ منافقون، آیه 9؛ نوح، آیه 21)
30. دنیاطلبی و مادیگرایی از مهم ترین عواملی است که انسان را از خدا و حق و حقیقت دور می سازد و گرفتار خسران ابدی می سازد(اعراف، آیات 176 و 178؛ توبه، آیه 69؛ نحل، آیات 107 و 109؛ منافقون، آیه 9؛ نوح، آیه 21)
31. دوستی با کافران و گرایش به آنان از عوامل دیگر خسران و زیان آدمی است.(مائده، آیات 52 و 53)
32. زورگویی و جباریت نسبت به دیگران و خدا از جمله عوامل خسران آدمی است؛ زیرا چنین فردی دیگر خدا را بنده نیست.(ابراهیم، آیه 15)
33. زیبا دیدن گناه عامل خسران است؛ البته ممکن است که شیاطین گناه و زشتی ها را برای انسان زیبا جلوه دهند، ولی کسی که این گونه به گناه می نگرد و بدان گرایش می یابد خود را گرفتار خسران ابدی کرده است.(فصلت، آیه 25)
34. سبکی اعمال به دلیل عدم انجام کارهای نیک و صالح، موجب می شود که انسان گرفتار خسران و زیان در روز قیامت شود.(اعراف، آیه 9؛ مومنون، آیه 103)
35. سدّ راه خدا و ایجاد انحراف در آن، از عوامل خسران است و کسانی که با کارهای خویش اجازه نمی دهند تا مردم در مسیر دین اسلام گام بردارند و زندگی خود را سامان دهند، زیانکار هستند.(هود، آیات 19 و 21)
36. شرک و عبادت و بندگی غیر خدا از دیگر عوامل خسران آدمی است؛ زیرا شرک موجب می شود تا حتی اعمال نیک و صالح مورد قبول نگیرد و تباه شود.(زمر، آیات 15 و 65؛ کهف، آیه 103؛ الميزان، ج 13، ص 399)
37. کشته شدن کافران به دست مومنان از جمله موارد خسران است؛ زیرا با چنین مرگی شخص به دوزخ گرفتار می شود و از سعادت ابدی محروم می گردد.(آل عمران، آیه 127)
38. چیرگی شیطان به معنای خسارت حتمى آدمى است؛ زیرا از نظر قرآن پیامد چیرگى شیطان چیزی جز خسران ابدی نیست و کسی که اجازه می دهد تا شیطان بر او مسلط شود خود را به خسران و زیان ابدی گرفتار کرده است.(مجادله، آیه 19)
39. انواع ظلم از ظلم به خدا و خود و دیگران از مهم ترین عوامل خسران آدمی است.(طه، آیات 9 و 111؛ شوری، آیه 45؛ اسراء، آیه 82؛ اعراف، آیات 177 و 178)
40. تکیه بر گمان ناروا نسبت به خدا و پندار باطل در عقاید، عامل خسران دشمنان خدا است.(فصلت، آیه 19 و 23)
41. عُجب و خودبینی و خودبرتربینی از عواملی است که انسان را از مسیر حق دور می سازد و گرفتار خسران ابدی می کند.(کهف، آیات 103 و 104)
42. عصیان، تمرّد ، سرپیچی و نافرمانی از فرمانهاى خدا، از دیگر عوامل خسران انسان در دنیا و آخرت است.(انعام، آیه 31؛ اعراف، آیات 21 و 22؛ هود، آیات 62 و 63؛ طلاق ، آیات 8 و 9)
43. غفلت از خدا و حق تبارک و تعالی و آموزه های وحیانی آن از جمله قرآن، از دیگر عوامل خسران و زیان آدمی است که می بایست از آن اجتناب کند.(نحل، آیات 108 و 109؛ اعراف، آیات 52 و 53)
44. فرار از جهاد و عقب نشینی از فرمان های جهادی الهی موجب خسران انسان در دنیا و آخرت می شود و خشم الهی را به دنبال دارد.(مائده، آیه 21)
45. فساد در زمین و مفسد فی الارض شدن از دیگر عوامل خسران و زیان آدمی است.(بقره، آیه 27)
46. فسق و خروج علنی از طاعت خدا با انجام کارهای نادرست و باطل و هنجارشکنانه از دیگر عوامل خسران آدمی است.(بقره، آیات 26 و 27)
47. قتل بی گناهان و فرزندکشی به هر شکل از جمله سقط جنین و مانند آن ها از دیگر عوامل خسران و زیان است.(مائده، آیه 30؛ انعام، آیه 140)
48. قطع پیوند با مواردی که خدا فرمان صله و پیوند داده ، از دیگر عوامل خسران و زیان آدمی است(بقره، آیه 27)؛ زیرا بنا بر يك قول، مقصود آيه، فرمان و امر به ارتباط و پيوند با هر كسى است كه خداوند به ارتباط با آن فرمان داده است.(مجمع البيان، ج 1 ـ 2، ص 170) پس قطع چنین پیوندی به معنای خسران خواهد بود.
49. قطع پیوند با پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) از دیگر عوامل خسران فرد در دنیا و آخرت است؛ زیرا خدا صله نسبت به پیامبران را واجب دانسته است.(بقره، آیه 27)
50. قطع پیوند با مومنان نیز از جمله مواردی است که موجب خسران است؛ زیرا خدا فرمان به صله در باره مومنان داده است و عمل بر خلاف آن معنای خسران و زیان است.(بقره، آیه 27)
51. قطع رحم به جای صله رحم از دیگر مواردی است که موجب خسران و زیان دنیوی و اخروی است(بقره، آیه 27)؛ زیرا مقصود از «ما أمر اللّه» پيوند با پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان و خویشان مومن است. (مجمع البيان، ج 1 ـ 2، ص 170)
52. انواع کفر که شامل کفر به خدا، پیامبران، کتب آسمانی، اسلام، آیات الهی و مانند آن ها است، همه موجب خسران و زیان ابدی آدمی است.(هود، آیات 19 تا 22؛ نمل، آیات 4 و 5؛ جاثیه، آیات 24 تا 27؛ کهف، آیات 103 و 105؛ بقره، آیات 24 تا 27؛ انعام، آیات 12 و 20 و آیات بسیار دیگر)
53. گمراهی: ضلالت و دوری از هدایت الهی به معنای خسران و زیان ابدی انسان است.(اعراف، آیات 149 و 178؛ کهف، آیات 103 و 104؛ نحل، آیات 107 و 109)
54. انواع محرومیت از آمرزش ، رحمت و فضل الهی موجب خسران این افراد محروم خواهد بود.(بقره، آیه 46؛ اعراف، آیات 23 و 148 و 149؛ هود، آیه 47)
55. عدم شناخت نسبت به حقایق و عدم گرایش به سوی آن موجب می شود تا انسان به باطل گرایش یابد و خود را گرفتار خسران ابدی سازد.(نحل، آیات 108 و 109)
56. نفاق و دورویی از جمله عوامل خسران است؛ زیرا چنین افرادی بر خلاف آن چه می گویند عمل می کنند و سرمایه تجارت خویش را از دست می دهند.(بقره، آیات 8 و 16)
57. دفن و دسیسه کردن نفس با فجور و گناهان آشکار و نهان که به معنای عبور از خطوط قرمز و دریدگی است عامل خسران است.(شمس، آیات 7 تا 10)
58. نقض عهد به ویژه نسبت به فرمان ها و دستورهای الهی موجب خسران آدمی است.(بقره، آیات 27 و 63 و 64)
59. نیرنگ و کید نسبت به خدا و خداپرستان عامل خسران ابدی نیرنگبازان خواهد بود.(انبیاء، آیات 62 و 70)
60. هم نشینی با اغواگران که انسان را به امور زشت و بد وسوسه می کنند و به گناه می افکنند، عامل خسران ابدی انسان است.(فصلت، آیه 25)
61. هواپرستی به جای خدا پرستی از دیگر عوامل مهم در خسران و زیان آدمی و از دست دادن سرمایه های وجودی اوست.(مائده، آیه 30؛ اعراف، آیات 176 و 178)

عوامل مصونیت و پیشگیری از خسران

با نگاهی به عوامل ایجاد خسران می توان گفت که ترک هر یک از آن ها به معنای دست یابی به شرایط حفظ اصل سرمایه و بلکه افزایش آن است. با این همه در آیات قرآنی به شکل خاص به برخی از عوامل به عنوان مصونیت اشاره شده که در این جا به آن توجه داده می شود:

1. اسلام و ایمان به شکل کامل مهم ترین عامل مصونیت از خسران و زیان مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی است.(طلاق، آیات 9 و 10؛ عصر، آیات 2و3؛ اعراف، آیه 53؛ آل عمران، آیه 85)
2. پذیرش ولایت الله به جای ولایت طاغوت و شیطان از جمله موارد مصونیت آفرین نیست به خسران است(آل عمران، آیات 149 و 150) ؛ زیرا حرف «بل» در «بل اللّه موليـكم» براى نفى ولايت از ماقبل است. (روح المعانى، ج 3، جزء 4، ص 137)
3. تزکیه نفس و خودسازی از دیگر عوامل مهم مصونیت یابی از انواع خسران ها است.(شمس، آیات 9 و10)
4. بهره مندی از آمرزش و مغفرت الهی موجب مصونیت از خسران است.(اعراف، آیات 23 و 149؛ هود، آیه 47)
5. تعقل و تفکر در باره اموری چون دنیا و آخرت و ارزش و جایگاه هر یک و تقدم آخرت بر دنیا موجب می شود تا انسان از خسران در امان ماند.(انعام، آیات 31 و 32)
6. تقوای الهی از دیگر عوامل رهایی از خسران و مصونیت یابی نسبت به آن است.(طلاق، آیات 9 و 10)
7. چهار عمل اصلی ایمان توحیدی، عمل صالح و توصیه دیگران به حق و صبر از دیگر عوامل مصونیت آفرین نسبت به هر گونه خسران دنیوی و آخروی و مادی و معنوی و مانند آن ها است.(عصر، آیات 1 تا 3؛ زمر، آیات 65 و 66 و آیات دیگر)
8. فضل و نصرت الهی نیز در مصونیت یابی نسبت به خسران و زیان ابدی نقش اساسی دارد که می بایست به آن توجه یافت.(بقره، آیه 64؛ اعراف، آیات 23 و 149؛ هود، آیه 27)
9. بهره مندی از آموزه های وحیانی قرآن که شفا هر درد و رنج بدنی و روانی و مادی و معنوی است از مهم ترین عوامل مصونیت یابی از خسران ابدی است.(اسراء، آیه 82)