اجتماعیاخلاقی - تربیتیاصولی فقهیاعتقادی - کلامیحقوقیفلسفیمعارف قرآنیمقالات

راهکارهای قرآنی دفع و رفع ضرر

بسم الله الرحمن الرحیم

ضرر به معنای نقصانی است که به چیزی وارد می شود و این غیر از خسران و زیان است. وقتی انسان دارای چیزی است که با از دست دادن آن نقص و کمبودی در تن و روان و یا مال و ثروت وی ایجاد می شود، از آن به ضرر تعبیر می شود. ضررهای مادی و مالی بیش تر از هر نوع ضرر به چشم می آید؛ زیرا انسان نقص را دوست نمی دارد به ویژه که پس از کمالی بوجود آید. این گونه است که هماره تلاش می کند تا از هر گونه ضرر دوری ورزد و کمالی را از دست ندهد و دچار نقصی نگردد. دفع ضرر و رفع آن یکی از دغدغه های انسانی است که نویسنده با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا راهکارهای دفع ضرر و رفع آن بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

معنا و مفهوم شناسی ضرر

واژه ضرر اسم مصدر(الصّحاح، ج 2، ص 719، «ضر») از ریشه «ضرّ» مضاعف، به معنای به هر نقصی گفته می شود که بر چیزی وارد شود.( ترتيب العين، ج 2، ص 1039، «ضرّ»؛ لسان العرب، ج 8، ص 45، «ضرر».) این نقص می تواند در در اعتقاد، يا راه خير، در بدن، مال، عنوان و فرزند باشد.(التحقيق، ج 7، ص 25، «ضر»)

البته راغب اصفهانی بر این باور است که این واژه در هيئت «ضرّ» به معناى هرگونه پريشانى و بدحالى است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 503، «ضر».) بنابراین، بیش تر به جنبه های روحی و روانی توجه دارد.

به نظر می رسد که راغب می خواهد تفسیری مفهومی از واژه در کاربردهای قرآنی ارایه دهد؛ و گرنه چنان که اهل لغت گفته اند، ضرر به معنای مطلق نقصی است که در چیزی ایجاد می شود. به این معنا که پیش از آن ضرر وارد شود، آن چیز دارای نوعی کمال بوده که با وارد شدن این ضرر، نقصی در چیز ایجاد می شود که پیش از آن نبوده است. پس باید گفت ضرر از دست دادن کمالی است که به طور طبیعی سخت تر و بدتر از نقص ابتدایی است. به عنوان نمونه واژه «ضَرَارَة» از همین ریشه ضرّ ، به معنای از دست دادن بينایى ، و یا كم شدن اموال و افراد است. پس ضرر در جایی عدم ملکه به کار می رود، یعنی جایی که ملکه ای وجود دارد و با وارد شدن ضرر، آن ملکه از دست رفته و جایی آن نقص و عدم ملکه می نشیند. بر این اساس، ضرر به نقص ابتدایی اطلاق نمی شود چنان که در جایی که از قبیل عدم ملکه نیست به کار نمی رود. واژه های ضَرِير نیز درباره کسی به کار می رود که بینایی یا سلامت خود را از دست داده باشد و کور و بیمار لاغر شده باشد.

واژه های «ضرورت و اضطرار» نیز در مواردی به کار می رود که اگر کاری انجام نگیرد موجب از دست رفتن کمال و نعمتی می شود که قابل جبران نیست؛ از این رو، به چنین نیازهای مبرم و ایجابی که در حفظ کمالی مهم است و جلوی وارد شدن نقصی را می گیرد، ضرورت یا اضطرار می گویند و شریعت مجوز بهره گیری از حرام هایی را در این موارد می دهد که به آن موارد ضروری یا اضطراری می گویند.(مائده، آیه 3)اما بر اساس همین آیات قرآنی، این مجوز در محدوده اضطرار از جهت زمانی و مقداری است. از این روست که گفته می شود: الضَّرُورَاتُ تُبِيح المحْظُوراتِ؛ ضرورت و نياز انسان را ناچار مى كند كه به كارى خلاف دست زند و ممنوع و محرمات را انجام دهد؛ اما در محدودیت هایی که شریعت بیان کرده است. از همین گفته اند: « لِلضَّروُرَةِ احْكَامٌ ؛ برای حالت های استثنایی و ضرورت احکامی است» و یا گفته می شود: الضَّرُورَاتُ تُبِيح بِقَدَرِهَا ؛ ضرورت در حد اندازه خودش مجوز می دهد.

به هر حال، باید گفت ضرر نقصی در چیزی است که با عاملی پدید می آید و چیزی کمالی را از دست می دهد. حال این کمال در تن و روان باشد یا اعتقاد و مال و فرزند و هر آن چیزی که به شکلی وابسته به شخص است.

قاعده نفی ضرر یا قاعده لاضرر

قاعده لا ضرر از مشهورترين قواعد فقه اسلامی است. اصطلاح و تعبير «لا ضرر» برگرفته از احاديث نبوى است.( الكافى، ج 5، ص 292، باب الضرار، ح 2; وسائل الشيعه، چاپ اسلاميه، ج 17، ص 341; ابواب احياء الموات، باب 12، ح 3)

چنان که گفته شد، ضرر در لغت به معناى نقصانى است كه در شىء داخل مى شود،( ترتيب العين، ج 2، ص 1039، «ضر».) اعمّ از اينكه اين نقصان در مال، آبرو، جان و يا در يكى از شئون وجودى انسان باشد.( القواعد الفقهيه، بجنوردى، ج 1، ص 214. )

در روایات آمده است: لاضرر و لا ضرار فی الاسلام، در اسلام ضرر و ضرار نیست.

معنای ضرر دانسته شد، اما براى «ضرار» چهار معنا در کتب لغت عربی و فرهنگ نامه ها آمده است:

  1. ثلاثى مجرّد «ضرر»؛
  2. ضرر وارد كردن هر يك از طرفين به ديگرى؛
  3. مجازات كردن ضررزننده با مقابله به مثل؛
  4. وارد كردن ضررى كه به حال ضررزننده نفع نداشته باشد، بر خلاف ضرر كه فرد ضررزننده نفع مى برد.( لسان العرب، ج 8 ، ص 44 – 45، «ضرر».)

اصولی ها تعریف خاصی از این واژه دارند. از نظر آنان، با توجه به موارد استعمال قرآنى آن، «ضرار» به معناى وارد كردن ضرر به صورت عمدى است، بدون اينكه به حال او نفعى داشته باشد(انوارالاصول، ج 3، ص 270.) و مى توان گفت به قرينه حديث سمره كه ضرر طرفينى نبوده است، مقصود از ضرار وارد كردن ضرر است به دفعات متعدد، زيرا سمره بارها موجب آزار همسايه شده بود.( القواعد الفقهيه، بجنوردى، ج 1، ص 214 – 215. )

اما در اينكه مقصود از اين قاعده فقهی چيست؟ بين دانشمندان اصولى و فقهى اختلاف است. برخى گفته اند: مقصود اين است كه خداوند از ايجاد ضرر نهى كرده است و كلمه «لا» در «لاضرر» مانند «لارفث و لا فسوق» به معناى نهى است.

برخى گفته اند معناى قاعده اين است كه موضوع ضررى در اسلام تشريع نشده است، به گونه اى كه اگر موضوعى از احكام، مصداق ضرر شد، روشن مى شود ديگر تحت آن حكم نخواهد بود و تعبيرى مانند «لاشك لكثير الشك» است كه از احكام مربوط به شكّ، خروج موضوعى دارد.

در نظريه سومى گفته اند: معناى قاعده اين است كه ضرر در اسلام غير متدارك نيست و اگر به فردى ضرر وارد شود، اسلام با احكام خويش آن را جبران مى كند.

نظريه چهارمى كه مورد تأييد بسيارى از بزرگان قرار گرفته است، از شيخ انصارى است. به باور وى، منظور از قاعده اين است كه خداوند متعال در دين اسلام حكمى را كه موجب ضرر است، جعل نكرده و مقصود از نفى ضرر براساس اين احتمال، اين است كه هر كس كه به ديگرى ضرر وارد كند، لازم است آن را جبران نمايد و در تأييد آن گفته اند: شارع هميشه به جهات حكمى نظر دارد، علاوه بر اينكه حديث در مقام امتنان از جهت تشريع و حكم است و در اين مورد نيز مى بايد به جهت حكمى آن نظر داشته باشد.( همان، ص 215 – 219)

فقيهان براى قاعده لاضرر به مجموعه آياتى استدلال كرده اند كه در موارد خاصّ با كلمه «ضرر» در هيئتهاى مختلف آن ذكر شده است:

  1. مانند آنچه در مورد حقوق كودكان خردسال آمده است كه مادران را از اضرار به فرزند با ترك رضاع برحذر داشته و پدران را به پرداخت نفقه موظّف كرده است: وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَهَا لاَ تُضَآرَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلاَ مَوْلُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ؛ و مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شير دهند اين حكم براى كسى است كه بخواهد شيردادن را تمام كند. و خوراك و پوشاك آنان به وجه شايسته و پسنديده بر آن كس است كه فرزند از اوست، هيچ كس بيش از توانش مكلف نيست. هيچ مادرى و هيچ پدرى نبايد به سبب فرزندش زيان بيند و اگر پدر نباشد بر وارث نيز همچنان هزينه خوراك و پوشاك‏ است. (بقره، آیه 233)
  2. و آيات مربوط به زنان مطلّقه كه مردان را از ضرررسانی و سخت گيرى بر آنها در ايام عده نهى مى نمايد: أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنتُم مِّن وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ ؛ همانجا كه خود سكونت داريد، به قدر استطاعت خويش آنان را جاى دهيد و به آنها آسيب و زيان‏ مرسانيد تا عرصه را بر آنان تنگ كنيد.(طلاق، آیه 6)
  3. و نيز مردان را از رجوع در عدّه به قصد اضرار به زنان مطلّقه نهى مى كند: وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النَّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلاَ تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لَّتَعْتَدُواْ ؛ و چون زنان را طلاق داديد و به نزديك‏ پايان عده خود رسيدند يا به نيكويى نگاهشان داريد يا به نيكويى رهاشان سازيد، و براى زيان رساندن نگاهشان مداريد تا ستم كرده باشيد. و هر كه چنين كند براستى بر خود ستم كرده است.(بقره، ایه 231)
  4. و در مورد وصيّت، از اضرار به وارث نهى مى كند: مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَآ أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَآرٍّ وَصِيَّةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ ؛ پس از انجام وصيّتى كه بدان سفارش شده يا دينى كه بايد استثنا شود، به شرط آنكه از اين طريق‏ نقص و زيانى به ورثه‏ نرساند. اين است سفارش خدا، و خداست كه داناى بردبار است.(نساء، آیه 12)
  5. و بر نويسنده سند دين و شاهد بر دَيْن اضرار به غير را تحريم نموده و فرموده است كه نويسنده مجاز نيست چيزى را كم يا زياد كند و شاهد نيز حق ندارد خلاف حق شهادت دهد: وَأَشْهِدُوْاْ إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلاَ يُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلاَ شَهِيدٌ؛ و هر گاه داد و ستد كرديد گواه بگيريد؛ و هيچ نويسنده و گواهى نبايد نقص و زيان ببيند.(بقره، آیه 282)

فقيهان از مجموع آيات ياد شده به همراه دلايل روايى، قاعده لاضرر را بنيان نهاده اند.( الرسائل، امام خمينى(ره)، ج 1، ص 7 – 21.)

سنت ضرر و اضرار در تکوین

یکی از سنت هایی الهی سنت ضرر و اضرار در تکوین است. اگر در تشریع و شریعت ضرر و ضراری وضع نشده و هر گونه ضرر و اضرار و ضراری نفی شده ؛ اما در تکوین ضرر یک سنت الهی و قانون حاکم بر جهان و جامعه و جان است. به این معنا که خداوند سنتی را بر پا گذاشته که دنیا هماره با مساله نقص و ضرر همراه است و نمی توان دنیایی را تصور کرد که بی ضرر و نقص باشد. خداوند همان طوری که بر سنت و قانون بر جهان، از زمین و اطرافش کم می کند و نقص بر آن وارد می سازد: أَوَلَمْ يَرَوْاْ أَنَّا نَأْتِي الأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا؛ نديده‏اند كه ما همواره‏ مى‏آييم و از اطراف اين زمين مى‏كاهيم و آن را ناقص می سازیم؟(رعد، آیه 41؛ انبیاء، آیه 44)، هم چنین در مال و جان آدمی ضرر و نقص وارد می سازد.

در توضیح و شرحی که درباره آثار ضررها در حوزه تکوین و جهان واقع بیان می شود، جزئیاتی درباره نقص در مال و جان آدمی به عنوان یک سنت الهی داده خواهد شد.

فلسفه ، کارکردها و آثار ضرر تکوینی از نظر قرآن

از نظر قرآن سنت الهی حاکم بر جهان و جامعه و جان اقتضا می کند که امور ضرری در زندگی انسان وجود داشته باشد. خداوند در آیات قرآنی به فلسفه و کارکردها و تاثیرات ضررهای تکوینی اشاره کرده است که بخشی از آن ها در این جا بیان می شود:

  1. بیداری فطرت: از مهم ترین فلسفه ، اهداف و کارکردهای ضرر تکوینی به عنوان سنت الهی می توان به مساله بیداری فطرت اشاره کرد. از نظر قرآن ضررها و گرفتاريها، موجب بيدارى و تجلّى فطرت توحيدى انسان می شود. پس نباید نقصی که به سبب ضرر پدید می آید به عنوان شر مطلق نگاه کرد، بلکه خیری است که با این ضرر متوجه انسان می شود و انسان ها را از خواب غفلت بیدار می سازد.(یونس، آیه 12؛ نحل، ایه 53؛ اسراء، آیه 67؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیات 8 و 49)
  2. تربیت و پرورش انسان: از اهداف ضررهای تکوینی می بایست به نقش تربیتی و پرورشی آن اشاره کرد. خداوند در آیاتی از قرآن به نقش ضررها و كاستيها، در سازندگى و تربيت انسانها اشاره کرده و می فرماید ضررهایی که از سوی خداوند به انسان وارد می شود موجب می شود تا انسان در مسیر درست قرار گرفته و از اشتباه و خطایی که موجب می شود تا برای ابد گرفتار خشم الهی شوند نجات یابند. انسان ها در شرایطی که با نقص و ضرر مواجه می شوند تلاش می کنند تا به بازسازی آن پرداخته و نقص را جبران نمایند و ضرر را رفع نمایند و همین موجب رشد و بالندگی و تربیت آنان می شود.(انعام، آیه 42؛ اعراف، آیه 94)
  3. آگاهی بخشی و بصیرت افزایی: ابتلای انسان به مضرّاتی چون حوادث دريا، موجب بصیرت افزایی و آگاهی بخشی به انسان ها می شود و از این راه بطلان و پوچى معبودانی جز اللّه تبارك و تعالى بر ایشان آشكار می شود. در حقیقت انسان در شرایط خاص اضطراری و رسیدن ضرر است با حقایقی چون عجز و ناتوانی غیر خدا در تصرف در هستی آشنا می شود و خود را به دامن خدا می اندازد و تنها از او مدد و یاری می جوید.(اسراء، آیه 67)
  4. بازگشت و توبه و انابه: ضررها و اضرار تکوینی الهی موجب می شود تا انسان ها به خود آمده توبه کرده و با انابه و بازگشت به خداوند راه درست را باز یابند و از گمراهی و غفلت بیرون آیند.(روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8)
  5. تضرع : یکی از بهترین حالات انسانی حالت خلوص و تضرّع به درگاه خداوند است. این حالت برای بسیاری از انسان در حالات اضطرار دست می دهد . از این رو باید یکی از مهم ترین کارکردهای ضررهای الهی به جان و مال و مانند آن را تضرع جویی انسانها به درگاه خدا دانست که در صورت مواجهه با ضررها پیش می آید و خداوند بر آن است تا هر از گاهی با ضرر و زیانی و نقصی این حالت را در انسان ایجاد کرده و فطرت او را بیدار سازد و از غفلت و زنگار گرفتگی بیرون آورد.(نحل، آیه 53)
  6. نیایش و دعا: انسان هایی که همه چیز به کمال برای آنان فراهم است نیازی نمی بینند که به دعا و نیایش بپردازند در حالی که دعا و نیایش بهترین حالت تواضع و فروتنی انسان در برابر خداوند و اقرار به فقر هویتی و وجودی خود و غنای الهی است. کسانی که همه چیز دارند گرفتار تکبر و استکبار می شوند و استغنای آنان ایشان را فریب می دهد. از نظر قرآن کسانی دست از نیایش و دعا و عبادت بر می دارند که اهل استکبار هستند. خداوند اگر بنده ای را دوست داشته باشد او را مبتلا به ضرر و نقص می کند تا به عبادت و دعا بپردازد. اما اگر بنده ای را دوست نداشته باشد همانند کافران و مسرفان و مترفان آنان را چنان غنا می بخشد تا از خداوند غافل شوند و هرگز دست به دعا بر ندارند(زخرف، آیات 32 تا 35)؛ بنابر این یکی از کارکردها و اثار و برکات ضرر و نقص ، گرایش یابی به عبادت و دعا و نیایش است. خداوند در آیات چندی بیان می کند ضررهاى عايد بر انسان در گرفتارى و رنج، موجب دعا و روى آوردن ایشان به خدا می شود که یکی از بهترین حالات عبادت است؛ زیرا خداوند دوست می دارد که بندگانش به سوی او رفته حتی نمک طعام و غذا خویش را از خدا بخواهند.(یونس، ایه 12؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیات 8 و 49)
  7. رفع تکلیف: ضرر، از عوامل رفع تكليف هایی چون وضو و غسل، و تبديل آن به تيمم می شود. (نساء، آیه 43؛ مائده، آیه 6) هم چنین ضرر موجب می شود تا انسان در حالت اضطراری بتواند تکالیفی را انجام ندهد یا حرامی بر او در همان حالت و به مقدار دفع و رفع ضرورت حلال شود.(مائده، آیه 3)
  8. تبلیغ توحید: بهره گيرى قرآن از حسّ ضررگريزى انسان، براى تبليغ توحيد عبادى از جمله اهدافی است که در آیات قرآنی بیان شده است.(انعام، آیه 71؛ یونس، ایات 18 و 49 و 106 و 107 و آیات بسیار دیگر)
  9. ولایت الهی : از دیگر کارکردهایی که برای سنت ضرر است، ولایت گرایی مردم نسبت به خداوند است. این که انسان بداند خداوندِ قادر بر دفع هر ضرر، تنها شايسته ولايت و سرپرستى انسانها است از دیگر آثار و کارکردهای آن است.(رعد، آیه 16)
  10. تدبیر الهی: از فلسفه ها و اهداف ضرر در تکوین آن است که انسان متوجه تدبیر الهی شود. این که انسان در یابد تنها مدبّرِ يگانه بر هستى، قادر بر دفع ضرر از هر چيزی است.(رعد، آیه 16 ؛ روم، ایه 33)
  11. خالقیت خدا: دانستن این که تنها خالقِ آسمانها و زمين، توانا بر دفع ضرر از انسان است خود از مهم ترین کارکردهای سنت ضرر در تکوین است.(زمر، ایه 38)
  12. مشیت الهی : دفع ضرر از خويش، تنها با مشيت الهى از دیگر کارکردهای سنت ضرر در تکوین است که در آیاتی از جمله 188 سوره اعراف و 49 سوره زمر به آن توجه داده شده است.
  13. توجه به خدای یکتا و یگانه: از دیگر کارکردها و اهداف سنت ضرر در تکوین، آن است که انسانها هنگام ابتلا به مضرّات و گرفتاريها، متوجّه به آستان يگانه به عنوان مرجع دفع ضرر و نجات بخش آنان شده و به سوی خداوند سبحان گرایش یابند که هر از گونه نقص و بدی مبرا و پاک است. پس این گونه برای رفع و دفع ضرر به او مراجعه و توسل می جویند.(روم، ایه 33؛ زمر، ایه 49)
  14. شخصیت سازی: حالت رفاه و سختى و مضرّات دنيا، فرصتى براى بروز و ظهور شخصيّت و باطن انسانها است (یونس، آیه 12؛ روم، ایه 33؛ زمر، ایه 49)

ضرر و ضرار در قرآن

خداوند در آیات قرآنی به ابعاد گوناگون ضرر پرداخته است. در این جا به برخی از آموزه های قرآنی در این باره اشاره می شود.

  1. حرمت آمیزش ضرری: از نظر قرآن هر گونه آمیزش جنسی ضرری حرام است. از آن جایی که در هنگام حیض این اتفاق می افتد ، خداوند آمیزش جنسی را در این حالت حرام کرده است.(بقره، آیات 222 و 223)
  2. سنت ابتلا به ضرر: چنان که گفته شد یکی از سنت های الهی، سنت ابتلاء انسان به ضرر است.(نحل، آیه 53؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8 و آیات دیگر*
  3. امتحان به رفع ضرر: خداوند همان گونه که آدمی را با ضرر می آزماید هم چنین با رفع ضرر آزمایش می کند تا معلوم شود که ایشان چه واکنش توحیدی یا مشرکانه پس از رفع ضرر و برطرف شدن آن خواهند داشت؟ خداوند بیان می کند خداوند مردم را به ضرر و كمبودها در حال فراوانى نعمتها آزمایش می کند سپس آن ضرر را بر می دارد تا مردم به خداوند ایمان آورند، اما هماره مردم این ابتلائات را به دست فراموشی می سپارند و با اصرار بر شرك به خدا و استناد آن ضررها به طبيعت راه عصیان در پیش می گیرند.(اعراف، آیات 94 و 95)
  4. انابه و تضرع هنگام ابتلاء به ضرر: ناله و التماس مردم به آستان الهى، هنگام ابتلا به مضرّات و گرفتارها یک امر طبیعی است که خداوند در آیات قرآنی آن را گزارش می کند.( نحل، ایه 53؛ زمر، آیه 8؛ روم، آیه 33)
  5. احساس مصونیت پس از رفع ضرر: یکی از ویژگی هایی انسان این است که پس از رفع ضرر احساس مصونیت می کنند و دوباره به همان رویه پیشین خویش باز می گردند. خداوند می فرماید احساس مصونيّت از ابتلا به سختيها و مضرّات، پس از رهايى، از حالتهاى انسان، هنگام رفاه و آسايش است.(هود، آیه 10؛ اسراء، آیه 67؛ زمر، آیات 8 و 49)
  6. حرمت شرعی ضرر: اگر چه خداوند به عنوان یک سنت از ضرر تکوینی سخن به میان آورده است؛ اما از هر گونه ضرری از سوی انسانی به انسانی دیگر در هر شکلی باز داشته است. خداوند در آیات قرآنی ضرر به فرزند از سوی والدین(بقره، آیه 233)، ضرر به والدین از سوی فرزند(همان)، ضرر به كاتب و گواه معاملات(بقره، آیه 282)، ضرر به زن، با طلاق رجعى(بقره، آیه 231)، ضرر به وارث، با وصيت يا اقرار به بدهى غير واقعى(نساء، آیه 12)، ضرررسانى و تنگ كردن عرصه بر زنان مطلّقه(طلاق، ایه 6)، و هم چنین اقامه نماز، در مسجدِ بنا نهاده شده براى ضرر(توبه، آیات 107 و 108) را حرام دانسته و نهی کرده است.
  7. جواز ضرر: البته از نظر شرعی ضرر زدن به مال ديگران به منظور دفع ضرر بزرگ تر و حتمى از مال یا جان و عرض جایز دانسته شده و شرعا حرام نیست.(کهف، آیه 79) هم چنین از نظر شرعی ضرر زدن به دشمن (با قطع درختان) بجهت خوار كردن آنان نیز جایز و روا دانسته شده است(حشر، آیات 4 و 5) که البته این جواز در محدوده اضطرار و ضرورت و به مقدار آن خواهد بود نه بیش تر.
  8. گناه ضرر بر خویش: از نظر قرآن گناه ضرری است که انسان به خویشتن روا می دارد ؛ زیرا از نظر قرآن اسراف و زياده روى در ضرر بر خويشتن (در قالب گناه)، مانع تقرّب انسان به خداوند است و باید از آن اجتناب کرد.(زمر، ایه 53)
  9. اقرار ضرری: هم چنین از نظر قرآن، اقرار انسان بر ضرر خويش، نافذ و داراى اعتبار قانونى است(بقره، آیه 282؛ نساء، زمر، ایه 53) بر اساس همین آیات ، قاعده «الاقرار علی انفسهم جایز؛ اقرار علیه خود جایز و نافذ است، بیان شده است.

توانایی و عدم توانایی تشخیص ضرر

از نظر قرآن هر کسی توانایی تشخیص ضرر از غیر ضرر را ندارد. بسیاری از مردم کاری را انجام می دهند که ضرری است و آن را خیر و مفید می دانند. البته عللی موجب کاهش قدرت تشخیص یا عدم قدرت تشخیص می شود که از مهم ترین آن ها عبارتند از:

  1. کفر: از نظر قرآن ، كفر، مانع شناخت ضرر و نفع حقيقى انسان می شود(آل عمران، آیه 178) و همین عدم تشخيص درست نفع و ضرر، سبب بخل ورزى در انفاق عطاياى خداوندى از سوی این افراد انسانی می شود(آل عمران، آیه 180)
  2. علاقه شدید: حبّ و علاقه به چيزى مانع از شناخت ضرر آن می شود(بقره، آیه 216) چنان که گفته شده است: الحب اعمی و اصم؛ محبت کور و کر می کند.
  3. عجله: تعجيل گرى انسان، سبب از دست دادن درك صحيح كار شر از خوب است.(اسراء، آیه 11)
  4. افک و افتراء: افک و افترا موجب می شود که انسان قدرت تشخیص ضرر و عدم ضرر را از دست بدهد. از جمله جريان قصّه افك در ميان مسلمانان، موجب ايجاد گمان ضرر در برخى، به رغم خوب بودن آن شده است.(نور، آیه 11)
  5. مصدود شدن راه آسمان: عدم تشخيص ضرر و رشد براى اهل زمين، در پى مصدود شدن راههاى آسمان بر جنيان در آیات قرآنی مطرح شده است.(جن، آیات 9 و 10)
  6. بیابانگردی و فقدان علم: انسان های بیابانگرد فاقد علم الهی و علوم بسیاری هستند و همین موجب می شود که توانایی تشخیص حق و باطل و خیر و شر و ضرر و مانند آن را نداشته باشند.(توبه، ایه 98)

اما عواملی که موجب توانایی تشخیص یا افزایش آن می شود، عبارتند از:

  1. علم غیب: آگاهى از حقايق پنهانى (داشتن علم غيب)، سبب شناخت امور مضر و خوب است.(اعراف، آیه 188)
  2. دسترسی به راه های آسمان: همان طوری که گفته شد بسته شدن راه آسمان موجب فقدان رشد و عدم تشخیص می شود و باز بودن آن و دسترسی به وحی و الهام الهی موجب می شود تا قدرت تشخیص ضرر را داشته باشد.( جن، آیات 9 و 10)
  3. شهرنشینی: یکی از فواید شهرنشینی آگاهی نسبت به علم وحی و قوانین و سنت های الهی است که همین امر موجب ایمان و بهره مندی از قدرت تشخیص ضرر می شود. البته این تشخیص در حد علم غیب و یا وحی و الهام نیست ولی کمکی به این امر می کند.(توبه، ایه 98)

فلسفه دفع و رفع ضرر از سوی خداوند

دفع به این معنا است که چیزی نیامده جلوی آمدنش گرفته شود، رفع آن است که چیزی آمده و برطرف و برداشته شود. گاه خداوند عنایت می کند و ضرری نیامده دفع می شود و گاه دیگر رحمت می کند و ضرر آمده را بر می دارد.

البته از نظر قرآن اگر رفع ضرر انجام گیرد موجب می شود که مردم دچار توهماتی شوند که برخی از آن ها عبارتند از:

  1. اعراض از خدا: اعراض و رويگردانى انسانها از خداوند، پس از رهايى از ضررهاى مرگ آفرين به وسيله خدا از جمله آثار مخرب و زیانبار است(اسراء، آیه 67)
  2. شرک: روى آوردن گروهى از انسانها به شرك، پس از رفع ضرر از آنها از جانب خداوند از جمله آثاری است که خداوند در قرآن بیان کرده است.(یونس، آیات 12 و 21؛ نحل، آیه 54 و آیات دیگر)
  3. غرور: غرور و خودبينى آدمى، پس از رفع ضرر و رسيدن به كمترين رفاه، از سوى خداوند است.(هود، آیه 10؛ زمر، آیه 49)
  4. دورى از ضررها و گرفتاريهاى روزگار، در زندگى با رفاه و آسايش، زمينه غفلت از ياد خداوند است.(زمر، آیات 8 و 49)

با این همه خداوند بلایا را برطرف می کند و رفع می نماید. خداوند خود درباره فلسفه و هدف رفع بلایا و برطرف کردن ضررها می فرماید که این امر به هدف امتحان مردم انجام می گیرد.(زمر، ایه 19) پس باید مواظب باشیم تا در دام فتنه امتحان هنگام رفع ضرر گرفتار نیاییم و دچار غرور و شرک و مانند آن نشویم؛ بلکه بدانیم که خداوند تنها قادر است تا بلایا و ضررها را از انسان دفع و رفع نماید و کسی غیر او قادر به این کار نیست حتی اگر پزشک و کسی دیگر به عنوان اسباب مداخله ای داشته باشد بدانیم که این خدا است که رفع بلا و ضرر و نقص کرده است.(انعام، آیه 17؛ اعراف، ایه 188؛ یونس، آیات 12 و 21 و ایات بسیار دیگر)

راهکارها در هنگام ضرر

از نظر قرآن راه هایی است که در هنگام ضرر تکوینی بسیار مفید و سازنده است. مهم ترین آن ها عبارتند از:

  1. صبر و شکیبایی: صبر و استقامت، وسيله اى كارساز، براى تحمّل ضرر و زيانهاى مالى و جانى، آزمايشى براى سالكان راه ايمان است.(بقره، آیات 153 و 155 و 177)
  2. اعتقاد به انقلاب به سوی خدا: بینش توحیدی ربوبیت خداوندی و بازگشت و انقلاب به سوی خداوند مهم ترین ابزار در مواجه به ضررها است.(شعراء، آیات 46 تا 50)
  3. توجه به سنت الهی در ضرر تکوینی: این که انسان متوجه سنت ضرر تکوینی باشد می تواند آدمی را به صبر برساند و مشکلات را حل و فصل نماید. پس آگاهی و توجه یابی به این که انسان در معرض انواع مضارّ و گرفتاريهاى دنيا است می تواند راهکاری مفید باشد.(یونس، ایه 12؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیات 8 و 49)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا