درخت، نشانه زندگی

کره زمین در یک فرآیند زمانی بسیار طولانی به وضعیتی در آمد که قابلیت زیست بشر را فراهم آورد. شاید بتوان گفت که مهم ترین عناصری که محیط مطلوب و مناسب را برای انسان فرآهم آورده است، آب و گیاه و جانوران است که از این میان نقش درختان برای انسان به جهاتی حیاتی تر است؛ زیرا به نوعی درختان ریه های زمین را برای انسان شکل می بخشند. این گونه است که انسان بی درختان نمی تواند زیست مطلوبی داشته باشد.

اهمیت درخت شاید برای انسان هایی که در میان جنگل ها زیست می کنند، آن چنان ظاهر و روشن نباشد؛ ولی بسیاری از مردمی که در مناطق کم درخت و بیابان ها و دشت ها زیست می کنند از ارزش و اهمیت آن به خوبی آشنا هستند. این گونه است که درخت برای آنان ترسیمی از بهشت است.

ایرانیان از اقوامی هستند که شاید پیش از دیگران به ارزش حیاتی درخت برای زندگی بشر و محیط زیست خود پی برده اند و در زندگی روزمره و بلکه آیین های دینی ومراسم مذهبی خویش آن را به عنوان نمادی از حیات و زندگی و شادابی زمین و بشر برگزیده اند. واژه فارسی پردیس که در زبان های دیگر به شکل پرادیس و فردوس به کار رفته است، به بوستان ها و باغ های بزرگ و محصوری گفته می شد که درختان گوناگون و متنوع همراه گل ها و گیاهان و جانوران اهلی و پرندگان رنگارنگ و خوش نوا و خوش آوا آن را آراسته اند. این گونه است که باغ های زیبای ایرانی به نام پردیس نمادی از بهشت های آخرتی می شود و حتی در آموزه های وحیانی قرآن و دیگر کتب آسمانی چون اوستا ، انجیل و تورات به همین نام وشکل معرفی می شود.

قرآن گاه به صراحت و روشنی همین نام فارسی بوستان ها و باغ های ایرانی را به شکل عربی شده آن یعنی فردوس را بر بهشت برین و جاویدان آخرتی می نهد و گاه دیگر در هنگام توصیف بهشت و فردوس، از بوستان هایی با درختان و گیاهان و جانوران یاد می کند که رودها و نهرهای گوناگون در زیر این درختان در جریان است. این نظامی است که بوستان ایرانی را تشکیل می داد؛ زیرا کمبود آب و بهره گیری درست از آن برای ایجاد پردیس ها نیازمند آن بوده است که نظام آبیاری دقیق و کاملی با نهرهای روان در آن شکل گیرد، چون اصولا در مناطق پرباران و کم آفتاب نیازی به چنین نظام آبیاری از نهرهای جریان یافته در زیر درختان نیست.

تفاوت پردیس های ایرانی با جنگل های خودرو در مناطق پرباران در این است که این جنگل ها به شکلی نیست که بتوان از آن به سادگی بهره برد و انبوه درختان وگل و گیاه و جانوران وحشی ، بهره مندی ساده و سالم را از بشر می گیرد. اما در پردیس های ایرانی ، درختان در شکل ها و تنوع خود به نظامی دقیق کاشته می شوند و نهرهای روان در زیر درختان آن را آبیاری می کند و کلبه ها و کاخ های متناسب در کنار راه ها و چمن ها زندگی برای بشر را شیرین و گوارا می سازد. این در حالی است که نور خورشید نیز به مقدار کافی از لا بلای برگ های درختان را به چمن ها می رسانند و دیوارهای ساخته شده از بوته های تزیینی و یا حتی دیوارهای خشتی که رزهای انگور بر آن آویزان است و خاک دیوار را می پوشاند ، پردیس ایرانی از گزند و تعرض حیوانات وحشی و خطرناک حفظ و نگه می دارد.

همین زیبایی های بوستان ها و پردیس های ابرانی است که قرآن بهشت های آخرتی انسان را به این گونه توصیف و ترسیم کرده است. مهم ترین عناصر این بهشت های دنیوی واخروی درختان ونهرهای زیبا و قابلیت بهره برداری از همه نعمت های زمینی در آن می باشد.

این عنصر آن چنان مورد توجه و نظر قرآن قرار گرفته است که درخت به عنوان آیه ای از آیات الهی معرفی می شود. خوانش آیات قرآنی برای شناخت اهمیت وارزش درخت در زندگی بشر در دنیا و آخرت از آن رو انجام می شود تا شاید از این راه برای حفظ و نگه داشت این عنصر اصلی حیات و محیط زیست بشری و کشت و داشت آن اهتمام ویژه ای از سوی همگان انجام گیرد.

تنوع درختان

درخت به گیاه بزرگ و ستبر که دارای ریشه ، ساقه و شاخه ها باشد، گفته می شود. معادل عربی آن، شجره است که به معنای روییدنی های ساقه دار می باشد. معنای شجره عام تر از معنا یدرخت است؛ زیرا در قرآن به بوته ها و گیاهانی چون کدو هم درخت گفته شده است. در زبان فارسی البته میان دار و درخت تفاوتی محسوس وجود دارد؛ زیرا درخت به گیاهانی ساقه دار گفته می شود شاخه های بسیار دارد ولی دار به درختانی بلند چون تبریزی و صنوبر و مانند آن اطلاق می شود که از آن برای داربست خانه ها و تیرک و نردبان استفاده می شود. مراد ما از درخت در این جا هر دو گونه ای آن است .

خداوند خالق و پدیدآورنده درختان(انعام آیه 99 و 141 و نحل 11) درختان را به گونه ای آفریده است که می توان از تنوع آن ها در شکل و اندازه و نیز میوه های گوناگون آن یاد کرد. این تنوع در حالی است که همه این درختان از یک خاک و محیط زیست و آب و هوای یکسان و یگانه ای استفاده می کنند.(انعام آیه 99 و نیز رعد آیه 4 و نحل آیات 10 و 11)

به این معنا که در یک جا شما می توانید با یک نوع خاک و یک شیوه آبیاری شماری از درختان با میوه های مختلف و گوناگون را داشته باشید که از جمله آن ها می توان به خرما ، انگور، زیتون ، انار، انجیر، گلابی، سیب و مانند آن اشاره کرد.

قرآن در همین آیات توضیح می دهد که این تفاوت در حالی است که تشابه ها و همانندی های بسیاری نیز در آن ها وجود دارد. انسان عاقل و خردمند کسی است که از این مسائل به حقانیت ربوبیت و الوهیت خداوندی آگاه شده وایمان آورد. در حقیقت هر یک از این امور خود بهترین آیه و نشانه ای است که انسان به تفکر در توحید برانگیزد و از تفاوت های موجود به تنوع ربوبیت نرود؛ زیرا یک اب و خاک است که این تنوع را پدید آورده است؛ بنابراین یک خالق و رب نیز می تواند همه این تنوع های موجود در هستی را پدید اورده باشد.(رعد آیه 4)

درختان شگفت و آثار آن در زندگی

قرآن هر چند که هر موجودی از موجودات جهان هستی را آیه ای از آیات الهی بر می شمارد؛ با این همه برخی از این درختان دارای ویژگی های خاص می باشند که توجه به آن خود می تواند دلیلی روشن تر و آشکار تر از حقانیت خداوند و ربوبیت و پروردگاری وی باشد.

شاید در زندگی بشر نخستین درختی که از آن به شگفتی یاد می شود، درخت ممنوع است. هر چند که به سبب تفاوت کاربرد درخت در فارسی و عربی نمی توان دریافت که مراد از آن بوته ای چون گندم و یا درختی چون سیب باشد؛ ولی می توان دریافت که درختی که آدمی را از بهشت بیرون رانده درختی شگفت بوده است. در برخی از روایات آمده است که درخت های بهشتی از نظر طعم و مزه و بوی به گونه ای است که نمی توان آن را از هم تفکیک کرد. به این معنا که همزمان طعم و بو چند میوه را با خود دارند. از این روست که می تواند هم طعم گندم را داشته باشد و هم بوی سیب را به نظر آورد.

به هر حال انسان، با میوه ای از درخت ممنوع خود را به شکلی در آورد که جسد و برخی از خصوصیات جنسی وی به شکلی زشت ظهور و بروز کرد تا آدم و حوا ناچار شدند تا خود را از برگ های درختان بهشتی بپوشانند و در نهایت نیز مجبور می شوند تا از آن جا بیرون روند؛ زیرا شرایط زندگی ایشان دیگر مناسب زیست دربهشت نبوده است و ناچار می بایست به زمینی هبوط می کردند که این خصوصیات در آن عادی و معمولی باشد. این گونه است که هبوط مقامی انسان اتفاق می افتد و انسان از بهشت برزخی به زمین می آید.

خوردن بلکه چشیدن از میوه درخت ممنوع (اعراف آیه 22 و طه آیه 121) جسد یا عورت ایشان را آشکارمی کند و این گونه است که انسان به ظلم و ستمی بر نفس خویش تبعید خود را امضا می کند.(بقره آیه 35 و اعراف آیات 19 و 22)

البته شکلی دیگر از درخت در قرآن به عنوان درخت ممنوع و ملعون معرفی می شود که نشان می دهد که این درخت ممنوع دوزخی در اشکال زمینی خویش می تواند خود را در زندگی و سرنوشت انسان هم چنان دخیل کند. این گونه است که درخت ملعون، درختی است که دوباره انسان ها بدان ازموده می شوند. این درخت برخلاف درختان دیگر از شاخه های انسانیت پدید آمده است و نمونه معروف و آشکار آن بنی امیه است . البته در هر عصر و زمانی این درخت ملعون در نام ها و مصادیق تازه ای بروز و ظهور می کند. آیه 60 سوره اسراء ناظر به درختی از این نوع است که همانند درختان معمولی دارای ریشه و شاخه ها و میوه هایی است که از آن به رووس شیطان یاد می شود.

درختان ملعونی چون درختی که آدم و حوا بدان در بهشت خویش ازموده شدند و یا درختانی که در دنیا آدمی را می آزمایند نشان می دهند که درختان هر چند که همگی مفید و سازنده هستند ولی از میلیون ها درخت یکی ممکن است خطرناک باشد. این است که در کاشت در بوستان ها مفید نیستند. این درختان را می بایست از بوستان ها کند و دور انداخت و اجازه نداد تا در حیاط خلوت باغچه های دل هایمان آن را نکاریم.

در برابر این درخت های ممنوع و ملعون می توان به درختان بسیاری اشاره کرد که درختان مفید و پاکی هستند. درختان ملعون ریشه در حقیقت ندارند ولی درختان پاک درختانی هستند که هم ثابت در حقیقت و هم دارای شاخ و برگ های بلندی به سوی آسمان هستند که همگان از همه چیز آن به ویژه میوه هایش بهره مند می شوند.(ابراهیم آیه 24 و 25)

درختان شگفت دیگری نیز هستند که از جمله آن ها درخت آتش زنه است که درختی سبز به نام مرخ یا عفار می باشد. از این درخت می توان آتش افروخت به این معنا که چوب درخت مرخ را می توان به چوب درخت عفار زد و از همزدن ان دو آتش افروخت. هنگامی که چوب این دو درخت با همه سبزی و اب دار بودنشان به هم می خورند همانند سنگ اتش زنه ، آتش از آن بیرون می جهد و می سوزد.( مجمع البیان؛ ج 7 و 8 ص 678 و نیز یس آیه 80 و واقعه آیات 71 و 72)

وجود چنین درختانی شگفت که مایه تذکر و درس آموزی بشر می باشد دلیلی بر قدرت و احاطه شگفت خداوندی نیز می باشد. انسان ها با تدبر در این درختان می توانند به حقایقی بسیار درباره زمین و هستی و خودشان برسند و اینده خویش را بهبود بخشند. با این همه بسیاری از دانشمندان از بررسی و تحقیق در این گونه درختان شگفت دست کشیده اند در حالی که بررسی و تحقیق در آن ها می تواند حیات زندگی خاکی بشر را نیز دگرگون سازد.(یس آیات 79 و 83 و واقعه ایات 71 تا 72)

از دیگر درختان شگفتی که قرآن معرفی می کند درخت کوه طور است که می تواند درخت زیتون باشد که خداوند در آن تجلی کرد و با موسی (ع) سخن گفت.(قصص آیه 30)

هر چند که درخت زیتون درختی معمولی دانسته می شود ولی این گونه نیست بلکه درختی شگفتی است که می بایست تحقیقات و پژوهش های بسیاری در باره آن انجام گیرد. هر چند که برخی از دانشمندان در کشورهای چون ژاپن باتحقیقاتی به نتایجی شگفت درباره آثار آن بر زنان به ویژه در دوره یائسگی دست یافته اند و گفته اند که استفاده شش به یک زیتون و انجیر می تواند ماده خاصی را ترشح کند و غدد آن را تحریک نماید.

با این همه باید گفت که این یکی از آثار این میوه است و دانش های بسیار مفیدی در زیتون است که می بایست کشف شود. خداوند در آیه 20 سوره مومنون زیتون را درختی با دو خصوصیت ویژه روغن و رنگ معرفی می کند. تاثیرات روغنی و رنگی آن بر خورندگان آن به گونه ای است که مورد توجه و اهتمام قرآن بوده است.

شگفت که این درخت در کوهی طوری می روید که در آن تورات کتاب حیات معنوی و نوری نازل شده است. به سخن دیگر، ویژگی منحصر به فرد این درخت آن است که همانند تورات می بایست در حیات جسمی و روحی انسان تاثیری شگفت به جا گذارد.

از دیگر درختان شگفت درختی است که بیعت رضوان در زیر آن انجام پذیرفته است. خداوند در آیه 18 سوره فتح خشنودی رسمی خویش را از بیعت کنندگان زیر این درخت اعلام می کند و می گوید که مومنانی که در زیر این درخت گرد آمده بودند و به حقیقت بیعت نمودند انسان های بودند که خشنودی و رضای خدا را برای خود خریدند.( مجمع البیان، ج 9 و 10 ص 176

فواید درخت

درخت دارای فواید بسیاری است که بر هیچ کس پوشیده نیست. با این همه یاداوری هراز گاهی از ان ضروری است تا انسان ها دریابند که از چه نعمتی شگفت برخوردار می باشند.

شاید بتوان گفت که انسان ها هنوز باور نکرده اند که خالق درخت خداوند هستی است و انسان هر چند که برای کاشت و داشت و برداشت از درختان مشارکت می کند ولی قرآن بر این نکته تاکید می ورزد که انسان از رویش و انبات درخت عاجز و ناتوان است و چنان که زراعت کار خداوند است انبات و رویاندن درختان نیز تنها از وی می باشد.(نمل آیه 60)

انسان ها می توانند با بهره گیری از تجربیات خویش در وضعیت خویش نیز بهبودی پدید آورند که این مهم از راه مشارکت در کاشت و داشت درختان شدنی است.

درختان همان گونه که ریه زمین می باشند و اکسیژن را تولید می کنند هم چنین در تغذیه انسان (مومنون آیه 20 ) و دام ها و جانوران (نحل آیه 10) و تولید حرارت و آتش (یس آیه 80) نقش مهم واساسی را ایفا می کنند.

هم چنین می توان گفت که پوشش و جامه انسان ها نیز به اشکال مختلفی به درخت و مواد تولیدی ان بستگی دارد. این ارتباط به شکل مستقیم و غیر مستقیم چون نفت و دیگر مواد میان درخت و پوشاک انسان وجود دارد. تفکر در هر یک ادمی را با فواید درخت و نیز خداشناسی و عبودیت واقعی یاری می رساند.(اعراف ایه 22)

تولید روغن با استفاده از دانه روغنی و میوه هایی که سرشار از آن می باشند می تواند به عنوان یکی دیگر از فواید و اثار درخت بر شمرد. این مطلبی است که قرآن به عنوان نمونه در آیه 20 سوره مومنون بدان اشاره می کند. البته درختان بسیاری دیگری است که از چنین خاصیتی برخوردار می باشند که انسان با شناخت از آن ها به بهره برداری مفید نسبت به این فرآورده ها اقدام نموده است.

بهره گیری از سایه درختان و تعدیل محیط زیست از دیگر آثار مفید درختان است که در آیه 35 سوره رعد و نیز آیه 30 سوره واقعه بدان توجه داده شده است. بی گمان درختان نقش بسیار بسزایی در تعدیل محیط زیست بشر دارند و از سوزش و گرمای آفتاب می کاهند و محیط مناسبی را برای آدمی فراهم می آورند.

شاید ایرانی ها افزون بر نقش میوه و فراهم آوردن محیط زیست مناسب برای خود و جانوران و پرندگانی که با آن ها زندگی می کنند می خواستند با ایجاد پردیس ها و بهشت های از درختان، سایبانی فرآهم آورند تا به اعتدال محیط زیست آنان کمک کند. همین مساله در ایات قرآنی به عنوان ویژگی بهشت های اخروی مطرح و بیان شده است.

تهیه قلم برای نگارش از دیگر فواید درختان است که در آیه 27 سوره لقمان بر آن تاکید شده است. بی گمان نعمت بیان از مهم ترین نعمت های خداوندی است که به بشر ارزانی شده است. اگر این نعمت وجود نداشت می توان گفت که بسیاری از توانایی های بشری هماره مخفی می ماند و انسان در موقعیت و وضعیت کنونی زیست نمی کرد، زیرا اطلاعات و تجربیات از طریق بیان به دیگری منتقل می شود و برای حفظ آن در طول سالیان و نسل ها بعد نسل تنها نگارش است که این شرایط را برای آدمی فراهم می آورد که دانش ها و دستاوردهای بشر در طول تاریخ باقی بماند.

عنصر اصلی نگارش یعنی قلم و حتی جوهر از درختان تولید می شود ؛ زیرا زغال و یا هر عنصر دیگری که از نفت به دست می آید همان مواد درختان است. بنابر این می توان گفت که درختان بودند که دانش و تجربیات فرهنگی و تمدنی را برای بشر حفظ کردند و شرایط کنونی مناسب زیست را برای ما فراهم آوردند.

اگر در گذشته درختان مکانی برای زیست بشر بودند و مردمان برای فرار از گزند جانوران وحشی بر روی درخت سکونت داشتند و به شکلی می توان گفت که خانه نخست آدمی را تشکیل می داد اکنون نیز به اشکال مختلف این درختان هستند که در ساخت مسکنی مناسب نقش مهم و اساسی را ایفا می کنند.

البته این مطلب خاص انسان نیست و بسیاری از جانوران مفید مانند زنبوران عسل (نحل آیه 68) در میان درختان زیست می کنند و از آن برای خود خانه سازی بهره می گیرند.

همه اجزا وبخش های درخت از ریشه و ساقه و شاخه و برگ برای انسان و جانوران محیط زیست بشر مفید و سازنده است. شکوفه های درختان با گل های جذاب و متنوع خود شیره ای را برای زنبور عسل فراهم می اورند افزون بر این که محیط زیست بشر را خوشبو می سازند.

هر یک از درختان برای انسان فایده ای دارد که می توان گفت که نمی توان از آن چشم پوشید حتی درختانی چون سدر و کافور و اراک که به سبب گناه برخی از مردمان در سرزمین ایشان روییده است نیز از چنین خاصیتی برخوردار می باشد. خداوند در آیه 16 سوره سبا به رویش درختان گز و سدر به جای باغ ها و بوستان های ایشان اشاره می کند.

رویش درخت در میان شعله های فروزان اتش دوزخ نشان می دهد که درخت برای آدمی در هر شرایط نیازی اساسی است. از این روست که درخت زقوم در میان شعله های آتش دوزخ می روید که دارای میوه های تلخ و بسیار ناگوار می باشد.(صافات آیات 62 تا 64 و نیز صافات آیه 62) میوه های درخت زقوم بسیار داغ و سوزاننده همانند مس گداخته و آب جوشان در شکم گناهکاران می باشد(دخان آیات 43 تا 46) به این معنا که درختان دوزخی نیاز دوزخیان را برآورده می سازد.

درختکاری سنت نیکو

یکی از سنت های نیکو که در آیین همه پیامبران بر آن تاکید شده است سنت و رویه نیک درختکاری است. در اوستا و قرآن و دیگر کتب آسمانی بر ارزش درخت و حفظ و نگه داشت آن تاکید شده است. در برخی از روایات اسلامی آمده است که آبیاری درختی می تواند اثار بسیار شگرفی در زندگی دنیوی و اخروی فرد به جا گذارد.

اصولا حفظ محیط زیست و جلوگیری از فساد و تباهی خشکی و دریا وظیفه و مسئولیت انسان است. یکی از وظایف اصلی محرم هنگام اجرای مراسم حج آن است که شخص می بایست حتی از شکستن شاخه ای سبز کوچکی در حریم مکه خودداری کند. این بدان معناست که حفظ محیط زیست و به ویژه درختان به عنوان بخشی از آیین توحیدی در مهم ترین آیین ها و مناسک یعنی حج مورد تاکید خداوند و دین اسلام است. مجازات سختی نیز برای کسانی که مرتکب شکستن شاخه ای سبز می شوند در نظر گرفته شده است.

خلافت انسانی به معنای ربوبیت و پروردگاری نقشی است که انسان در زمین به عهده دارد و این به معنای حفظ و حراست از زمین و زمینی ها و کمک برای تکامل هر موجودی در راستای دست یابی به کمال شایسته آن است.