اجتماعیاخلاقی - تربیتیاقتصادیسیاسیمعارف قرآنیمقالات

خیانت در بیت المال، عوامل و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از اصطلاحات کلیدی در فرهنگ اقتصادی اسلام، «بیت مال المسلمین» است؛ زیرا به نوعی ناظر به مالکیت دولتی و عمومی است که فراتر از مالکیت شخصی افراد جامعه است. بر اساس این اصطلاح اسلامی، بخشی از اموال نه تنها اختصاصی به افراد اجتماع ندارد، بلکه حتی اختصاص به رهبران اجتماع ندارد تا در قالب ارث به فرزندان و خویشان وی مثلا منتقل شود؛ بلکه اگر این اموال در دست رهبران امت اسلام قرار گرفته است، ملک منصب است نه ملک شخص؛ از همین روست که از سهم امام سخن به میان می آید که مراد از آن سهم منصب امامت است که با شهادت یا مرگ امامی به امامی دیگر منتقل می شود و دیگر افراد از خانواده و خویشان هیچ سهمی از آن نمی برند و نمی تواند متوقع سهم باشند.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، امام به عنوان امامت از سهمی خاص برخوردار است، اما وی به عنوان متولی و متصدی این اموال مطرح است و باید آن را در مصارف تعیین شده از سوی خدا به مصرف برساند که از آن به مستحقاق اموال عمومی که شامل انفال، فی، زکات، خمس و برخی از ضریبه ها و مالیات های تعیین شده از سوی رهبری نظام ولایی تعیین می شود، به مصرف می رسد.

بر اساس آموزه های دستوری قرآن، اموال دولتی و عمومی که در اختیار امام امت و رهبر نظام ولایی قرار می گیرد، دارای احکامی خاص است که باید مراعات شود. هر گونه تصرف بیرون از دایره قوانین مشخص الهی، به معنای خیانت در «بیت المال» مطرح شده و آثار دنیوی و اخروی برای آن وضع شده است که در ادامه به آن پرداخته می شود.

تقسیم بیت المال

از جمله احکام و قوانین الهی در باره بیت المال، تقسیم آن است. از نظر قرآن، تصمیم‌گیرى در نحوه تقسیم و صرف بیت‌المال، از شئون پیامبر (صلی الله علیه و آله) است(توبه، آیات 58 و 59؛ اسراء، آیه 26؛ روم، آیه 38) که به طور طبیعی پس از پیامبر(ص) این شئون پیامبری به خلفای به حق ایشان یعنی امامان معصوم(ع) منتقل می شود.(نساء، آیه 59؛ مائده، آیات 3 و 55 و آیات دیگر)

خدا می فرماید: أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را نيز اطاعت كنيد. پس هر گاه در امرى اختلاف نظر يافتيد، اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد، آن را به كتاب خدا و پيامبر عرضه بداريد. اين بهتر و نيك‏فرجام‏تر است. (نساء، آیه ۵۹)

از نظر قرآن، هر گونه عمل و رفتاری دیگر، به معنای عدول از اطاعت و ولایت الهی و رکون و گرایش به ولایت طاغوت است که بارها از آن نهی شده است.(نساء، آیه 60)

هم چنین خدا می فرماید: فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ؛ ولى چنين نيست به پروردگارت قسم كه ايمان نمى ‏آورند، مگر آنكه تو را در مورد آنچه ميان آنان مايه اختلاف است داور گردانند سپس از حكمى كه كرده‏ اى در دلهايشان احساس ناراحتى و ترديد نكنند و كاملا سر تسليم فرود آورند.(نساء، آیه ۶۵)

پس تسلیم محض در برابر احکام حکومتی پیامبر و اولیای امور در همه ابعاد لازم ایمان است؛ و اگر کسی چنین رویه ای نداشته باشد از ایمان خارج شده و در حکومت طاغوت وارد می شود. بازتاب و تاثیر چنین تسلیمی خود را در رضایتمندی افراد جامعه از احکام صادر شده خود را به نمایش می گذارد؛ چنان که قرآن می فرماید که خشنودی و رضایتمندی کامل قلبی نسبت به عطایاى پیامبر (صلی الله علیه و آله) از بیت‌المال، امری لازم و ضروری است که اهل ایمان باید این گونه باشند.(توبه، آیات 58 و59؛ روم، آیه 38)

این در حالی است که اهل نفاق و سست ایمان ها متعرض حتی پیامبر(ص) شده و ایشان را متهم به غل و غش در تقسیم بیت المال می کنند. خدا می فرماید: وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ ؛ و برخى از آنان در تقسيم صدقات بر تو خرده مى‏ گيرند پس اگر از آن اموال به ايشان داده شود خشنود مى‏ گردند و اگر از آن به ايشان داده نشود بناگاه به خشم مى ‏آيند. (توبه، آیه ۵۸)

البته رهبران امت باید در تقسیم بیت المال موازین و قوانین الهی را مراعات کنند و خلاف آن عملی را انجام ندهند؛ چرا که خدا حتی به پیامبر(ص) می فرماید که ایشان موظف به رعایت اعتدال، در تقسیم بیت‌المال است که از اصول اساسی تقسیم بیت المال است(اسراء، آیات 26 و 29)؛ زیرا به قرينه «آت ذاالقربى» مى‌تواند مقصود از «لاتبسطها…» نيز در حقوق ذوى‌القربى، مسكين و ابن السبيل باشد كه خداوند دستور داده است در تقسيم بيت‌المال رعايت اعتدال بشود و همه موجودى بين صاحبان حق توزيع بشود تا اداى حقوق آنها در همه زمانها ميسّر باشد. از همین روست که خدا در همین آیات تبذیر در تقسیم بیت‌المال، را حرام و مورد نهى قرار داده است و اجازه نمی دهد تا در بیت المال ریخت و پاشی انجام شود (همان)؛ زیرا امام صادق (علیه السلام) درباره سخن خدا «لاتبذّر تبذيرا» فرمود: كسى كه چيزى را در غير طاعت خدا خرج كند، اهل تبذير است. (تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 156، ح 168) بنابراین، تبذیر به معنای آن است که رهبری و نظام ولایی نمی بایست خارج از اعتدال عمل کند یا اموال را به کسانی بدهد که مستحق نیستند یا در غیر طاعت خدا هزینه کنند؛ به عنوان نمونه هزینه کردن از بیت المال در اجرای کنسرت موسیقی یا فعالیت های مشکوک دیگر، از مصادیق تبذیر خواهد بود و افرادی که بیت المال را در این امور مشکوک هزینه و خرج می کنند، می بایست در دنیا و آخرت پاسخ گو باشند؛ چرا که خلاف قانون عمل کرده اند که عملی مجرمانه است و گناهی مرتکب شده اند که باید در دوزخ بروند و عذاب شوند.

امیرمومنان امام علی(ع) به عمر بن خطاب در باره مراعات عدالت در بیت المال می فرماید: ثلاث إن حفظتهن و عملت بهن، کفتک ما سواهن، و إن ترکتهن لم ینفعک شی ء سواهن.قال: و ما هن یا أبا الحسن؟ قال: إقامة الحدود علی القریب و البعید، و الحکم بکتاب الله فی الرضاء و السخط، و القسم بالعدل بین الأحمر و الأسود.امیر مؤمنان علی علیه السلام خطاب به عمر بن خطاب فرمود: سه چیز است که اگر آنها را حفظ کنی و به آنها عمل کنی، از هر چیز دیگر، تو را کافی است.و اگر آنها را ترک کنی، چیز دیگری برای تو فایده ندارد.عمر گفت: آنها چیست؟ امام فرمود: 1.اجرای حدود بر همه کس، چه از اقوام باشد و چه غیر از آنان.2.حکم کردن طبق کتاب خدا، در حال خشنودی و خشم.3.تقسیم عادلانه بیت المال میان همه ی مردم، از عجم و عرب.عمر گفت: سوگند به جانم! مختصر و بلیغ گفتی.(وسائل الشیعة، ج 18، ص 156)

هم چنین بر اساس همین آیات، پیامبر(ص) و اولیای امور و امام امت، موظّف به برخورد مناسب با خویشاوندان، مسکینان و در راه ماندگان با گفتارى نرم، در صورت ناتوانى از اداى حقوق آنها از بیت‌المال هستند؛ زیرا مقصود از كلمه «عنهم» در «تعرضنّ عنهم» ذوى‌القربى و مسكين و ابن‌السبيل در آيه بيست و ششم است. (الكشاف، ج 2، ص 661)

البته باید توجه داشت که رهبری ولایی خود دارای اختیارات خاص است؛ از همین روست که خدا در قرآن بر این نکته تاکید دارد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) صاحب اختیار مصرف فئ، از اموال بیت‌المال، در موارد تعیین شده از جانب خداوند است.(حشر، آیه 7) بنابراین، خود می تواند بر اساس اولویت هایی که تعیین می کند، به تقسیم اقدام کند و این گونه نیست که دیگری او را مجبور کند تا اولویت ها را نادیده بگیرد.

مدیریت بیت المال

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بیت المال می بایست در اختیار افراد شایسته قرار گیرد و به شکلی درست مدیریت شود. از جمله مهم ترین ویژگی هایی که برای مدیریت بیت المال مطرح است، برخورداری از ولایت الهی است؛ یعنی کسانی می توانند مدیریت بیت المال را به عهده گیرند که از ولایت الهی برخوردار باشند که پیامبر(ص) و امامان معصوم (ع) یا کسانی هستند که ایشان به نصب خاص یا عام ایشان را دراین مناصب قرار می دهند؛ زیرا چنان که گفته شده است، تولی و تصدی امور بیت المال از شئونات رهبری است.( توبه، آیات 58 و 59؛ اسراء، آیه 26؛ روم، آیه 38)

البته کسانی که در مناصب مدیریت بیت المال در همان چارچوب ولایتی قرار می گیرند، می بایست دارای شروط دیگری باشند که از جمله آن ها می توان به امانت، علم به مسایل مالی و مدیریت آن اشاره کرد. قرآن به صراحت از زبان حضرت یوسف(ع) به این شروط اشاره داشته است و می فرماید که امانتدارى و دانش، شرط مدیریّت است (یوسف، آیه 55)؛ زیرا مقصود از درخواست يوسف (علیه السلام) در «اجعلنى على خزائن الارض» اين بوده است كه خود، مديريّت ارزاق را جهت ذخيره‌سازى هفت ساله در انبار و با هدف ساماندهى وضعيّت اقتصادى مردم در سالهاى قحطى عهده‌دار شود. (الميزان، ج 11، ص 201)

مصارف بیت المال

از آن جایی که بیت المال اموال عمومی با مصارف مشخص و معینی است، نمی توان بیرون از چارچوب های تعیین شده الهی، بیت المال را هزینه کرد. از سوی خدا در قرآن، مصارف شش‌گانه ای شامل: راه خدا، پیامبر (صلی الله علیه و آله) به عنوان رهبری نظام ولایی، ذى‌القربى، یتیمان، بینوایان، و در راه ماندگان، براى فئ، از اموال بیت‌المال تعیین شده است. خدا می فرماید: مَا أَفَاءَ اللهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لاَ يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ.(حشر ، آیه 7)

از آیات قرآنی به دست می اید که مصارف شش گانه از مصارف تعیین شده براى غنیمت از اموال بیت‌المال نیز است و همان طوری که در «فی» این مصارف مطرح شده، هم چنین در خمس همین مصارف مطرح است؛ چنان که خدا می فرماید: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (انفال ، آیه 41)؛ زیرا علماى و فقیهان قائل شده‌اند كه خمس بر شش قسم تقسيم مى‌شود: يك سهم براى خدا و يك سهم براى پيامبر (صلی الله علیه و آله) اين دو سهم با سهم ذى‌القربى براى امامى است كه جانشين پيامبر (صلی الله علیه و آله) باشد و سهمى براى يتيمان آل‌محمّد و سهمى براى مساكين و سهمى براى در راه ماندگان‌شان. (مجمع‌البيان، ج 3 – 4، ص 835)

از نظر قرآن، تعیین مصارف شش‌گانه براى فئ از اموال بیت‌المال، به منظور تعدیل ثروت و تمرکز نیافتن آن در میان ثروتمندان است؛ زیرا اگر این گونه عمل نشود، فاصله میان فقیر و غنی چنان شکافی را به وجود می آورد که آثار اجتماعی و فرهنگی بسیار خطرناکی را موجب می شود که از جمله آن ها در داستان قارون و امت موسی(ع) مطرح شده (قصص، آیات 75 تا 80) و هم چنین در آیه 23 سوره زخرف آمده است.

چنان که گفته شد مسئولیت بیت المال در وهله نخست از شئونات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و سپس دیگر اولیای امور الهی است؛ زیرا ایشان صاحب اختیار مصرف صدقات و زکات، از بیت‌المال است.(توبه، آیات 58 و 59 و 103)

از نظر قرآن، فقرا، مساکین، کارگزاران جمع‌آورى و مؤلّفة قلوبهم، آزادى بردگان، بدهکاران، راه خدا، و در راه ماندگان، از مصارف تعیین شده براى صدقات، از اموال بیت‌المال است.(توبه، آیه 60)

از آیات قرآنی به دست می آید که جبران مهریّه پرداخت شده به وسیله شوهران، در صورت ارتداد و ملحق شدن زوجه آنها به کفّار، از بیت المال لازم است و این را نیز باید از مصارف بیت المال دانست (ممتحنه ؛ آیه 11)؛ زیرا در احتمالى، مقصود از «عاقبتم» جنگيدن با كفّار و دستيابى به غنيمت از اموال آنها است. (مجمع‌البيان، ج 9 – 10 ، ص 412 ؛ الكشاف، ج 4، ص 519)

بر اساس آیات قرآنی، منابع مالی بیت المال شامل اموری انفال، خمس، صدقات و زکات، غنایم و فی است.

خیانت در بیت المال

چنان که بیان شد، مدیریت و مسئولیت بیت المال در اختیار رهبری نظام ولایی است که در وهله نخست پیامبر(ص) و امامان معصوم (ع) هستند؛ اما اینان به طور شکل نصب خاص و مستقیم یا نصب عام و غیر مستقیم کسانی را برای مدیریت بیت المال نصب می کنند.

از آن جایی که دیگر افراد غیر از معصومان(ع) از عصمت برخوردار نیستند، ممکن است گرفتار خطا و یا خیانت شوند. از این رو، خدا ضمن بیان عصمت پیامبران و معصومان (ع) در حفظ و مدیریت بیت المال (آل عمران، آیه 161) بر این نکته تاکید دارد که دیگرانی که در ادامه به مدیریت های جزیی می پردازد نمی بایست در بیت المال خیانت کنند.

خدا به صراحت در این باره می فرماید: وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ؛ و هيچ پيامبرى را نسزد كه خيانت ورزد و هر كس خيانت ورزد روز قيامت با آنچه در آن خيانت كرده بيايد آنگاه به هر كس پاداش آنچه كسب كرده به تمامى داده مى ‏شود و بر آنان ستم نرود. (آل عمران، آیه ۱۶۱)

امام باقر(ع) می فرماید: عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم: خمسة لعنتهم و کل نبی مجاب الزائد فی کتاب الله، و التارک لسنتی، و المکذب بقدر الله و المستحل من عترتی ما حرم الله…، و المستأثر بالفی ء المستحل له.امام باقر علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که ایشان فرمودند: پنج کس اند که من و هر پیامبر مستجاب الدعوه ای، آنان را لعنت کرده است: آن کس که در کتاب خدا، آیه ای را زیاد گرداند، و کسی که سنت و روش مرا، رها کند و کسی که قضا و قدر خدا را تکذیب کند و کسی که حرمت اهل بیت مرا که خدا واجب فرموده نگه ندارد، و کسی که اموال عمومی را، به خود منحصر سازد و تصرف در آن را به نفع خود حلال شمارد.(الکافی، ج 2، ص 293)

امام علی علیه السلام به افرادی که مدیریت بیت المال را در اختیار دارند می فرماید: جود الولاة بفی ء المسلمین، جور و ختر؛ حضرت علی علیه السلام فرمود: بخشش نا به جای حکمرانان از اموال عمومی مسلمانان، ستم و خیانت است.(میزان الحکمة، ج 10، ص 745)

البته آن حضرت(ع) بسیار نسبت به بیت المال حساسیت داشت. در روایت است که ربیعه و عماره و گروهی دیگر گفته اند: در آن زمان که گروه کثیری از اصحاب امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام از دور آن حضرت پراکنده شده و به سوی معاویه ره سپردند تا که نصیبی از دنیا ببرند، گروهی از یاران حضرت اش خدمت او رسیدند و عرضه داشتند: «ای امیر مؤمنان! این همه اموال را بخشش کن، و این اشراف عرب و قریش و کسانی را که می ترسی زیر بار فرمان تو نروند و به سوی معاویه بگریزند، بر سایر آزادشدگان و عجمیان ترجیح و تفضیل ده!» .

فقال لهم أمیر المؤمنین علیه السلام: أتأمرونی أن أطلب النصر بالجور؟ لا، و الله لا أفعل ما طلعت شمس و [ما] لاح فی السماء نجم. [و الله ] لو کانت أموالهم لی لواسیت بینهم، فکیف و انما هی أموالهم؟ !

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: مرا می گویید که پیروزی را از راه ستم بجویم؟ ! نه، به خدا سوگند! تا خورشید می تابد و ستاره ای در آسمان می درخشد، دست به چنین کاری نمی یازم .به خدا سوگند! اگر این اموال از خودم بود، هر آینه مساوات را در میان آنان مراعات می کردم، چه رسد به این که مال خودشان است.(امالی مفید، ص 193 و 194)

بر همین اساس است که ایشان می فرماید: و الله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملک به الاماء لرددته، فان فی العدل سعة.و من ضاق علیه العدل، فالجور علیه أضیق؛ به خدا سوگند! اگر ببینم آنچه را عثمان بیهوده از بیت المال، به این و آن بخشیده، به مهر زنان یا بهای کنیزان شده باشد، آن را باز می گردانم، زیرا، عدالت، گشایش می آورد.و آن کس که عدالت بر او گران آید، ظلم و ستم، بر او گران تر خواهد بود.(نهج البلاغه، خطبه 15)

و نیز حضرت علی علیه السلام به یکی از کارگزاران اش نوشت: أما بعد. فقد بلغنی عنک أمر، ان کنت فعلته فقد اسخطت ربک و عصیت امامک، و اخزیت امانتک .بلغنی أنک جردت الارض فأخذت ما تحت قدمیک، و اکلت ما تحت یدیک.فارفع الی حسابک! و اعلم ان حساب الله اعظم من حساب الناس. و السلام؛ اما بعد. درباره ی تو به من خبری رسیده است. اگر چنین کرده باشی، همانا که خدای خویش را به خشم آورده و از فرمان پیشوای خود سرباز زده و در امانت، کار به رسوایی کشانده ای .مرا گفته اند که به ستم، زمین را از بار و بر، تهی ساخته ای و باغ و بستان مردمان گرفته ای و کیسه ها از اندوخته ها پرداخته ای. اینک، حساب خود را نزد من فرست و بدان که حساب خواهی خدا، از حساب رسی آدمیان، دشوارتر است. و السلام.(نهج البلاغه، نامه 40)

عبد الله بن عباس، از طرف امیر مؤمنان علیه السلام در بصره و نواحی اهواز و کرمان و … سمت کارگزاری داشت.او، زیاد بن ابیه را که چندان هم خوشنام نبود، عامل بصره کرد.امام اعمال او را زیر نظر داشت و این نامه را برای او نوشت که:: و انی أقسم بالله قسما صادقا، لئن بلغنی أنک خنت من فیء المسلمین شیئا صغیرا أو کبیرا، لأشدن علیک شدة تدعک قلیل الوفر، ثقیل الظهر، ضئیل الامر.و السلام؛ به خدای سوگند، سوگندی راست ! که اگر آگاه گردم که در مال مسلمانان به کم و بیش خیانت ورزیده ای، چنان بر تو سخت گیرم که اندک مال گردی و گران پشت از فاقه، و خوار مایه گردی.و السلام.(نهج البلاغه، نامه 20)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا